5. กถาวตฺถุมาติกา

ปุคฺคลกถาวณฺณนา

อิทานิ กถาวตฺถุมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติฯ ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุจฺฉา, ‘‘อามนฺตา’’ติ อยํ ปฏิชานนาฯ กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? ‘‘อสุกสฺสา’’ติ น วตฺตพฺพาฯ น หิ ภควา ปรวาทีหิ สทฺธิํ วิคฺคาหิกกถํ กเถนฺโต อิมํ มาติกํ ฐเปสิ, ปุคฺคลปญฺญตฺติเทสนาทิํ ปน นิสฺสาย ‘‘ปรมตฺถโต อตฺตา นาม อตฺถี’’ติอาทินา อนาคเต วิปลฺลาสคาหิภิกฺขูนํ, ปรวาทีนญฺจ นานปฺปการทิฏฺฐิฏฺฐานวิโสธนตฺถํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส วาทนยทสฺสนวเสน ปุคฺคลวาทเมตํ อารพฺภ ตนฺติวเสน มาติกํ ฐเปนฺโต สกวาทิปรวาทีนํ ปุจฺฉาวิสชฺชนโทสาโรปนนิคฺคหปาปนาทิวจนปฏิวจนวเสเนว ฐเปสิ, ตสฺมา ตทตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา ปรวาทีปุจฺฉา สกวาทีปฏิญฺญา ปรวาทีปฏิญฺญาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ

‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อยํ สกวาทีปุจฺฉา, ตาย จ ‘‘เย ‘อตฺถิ ปุคฺคโล’ติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติฯ เก ปน เต ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมฺมิติยา จ พหิทฺธา พหู อญฺญติตฺถิยา จฯ กทา ปเนเต สาสเน อุปฺปนฺนาติ? ปรินิพฺพานโต ทุติเย วสฺสสเตฯ

ภควติ กิร ปรินิพฺพุเต มหากสฺสปตฺเถเรน สมุสฺสาหิเตหิ ตปฺปมุเขหิ วสิคเณหิ สุภทฺทวุฑฺฒปพฺพชิตาทีนํ ปาปภิกฺขูนํ ปเวโสกาสนิเสธนตฺถํ อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ ลภิตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา สาสเน อจเล ปวตฺตาปิเต ตโต วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เวสาลิยํ วชฺชิปุตฺตเกหิ ทีปิตานิ ทส วตฺถูนิ มทฺทิตฺวา เต จ ภิกฺขู นิคฺคเหตฺวา ยสตฺเถรสมุสฺสาหิเตหิ วสิคเณหิ ปุน ธมฺมวินยสงฺคเห กเต เตหิ นิคฺคหิตา ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา กญฺจิ ทุพฺพลราชานํ พลํ ลภิตฺวา มูลสงฺคหํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน อนาจารานุกูลวจนํ ปกฺขิปิตฺวา พุทฺธวจนญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา มหาสงฺคีตีหิ วิสุํ ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มหาสงฺฆิกาจริยกุลํ นาม อกํสุฯ ปริสุทฺธสาสนํ ปน เถเรหิ ปริปาลิตตฺตา ‘‘เถรวาโท’’ติ ปญฺญายิ, อิเมสุ ปน ทฺวีสุ วาเทสุ มหาสงฺฆิกโต ภิชฺชิตฺวา เอกพฺโยหาริกา, โคกุลิกา จ, ตโต ปณฺณตฺติวาทา, พหุลิยา, เจติยวาทา จาติ ปญฺจ วาทา, มหาสงฺฆิเกหิ ปน สทฺธิํ ฉ อาจริยกุลานิ นาม ชาตานิฯ ตถา เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา มหิสาสกา, วชฺชิปุตฺตกา จ, ตโต ธมฺมุตฺตริยา, ภทฺรยานิกา, ฉนฺนาคาริกา, สมฺมิติยา จ, มหิสาสกโต ธมฺมคุตฺติกา, สพฺพตฺถิกา จ, ตโต กสฺสปิกา, ตโต สงฺกนฺติกา, ตโต สุตฺตวาทา จาติ อิเม เอกาทส วาทา ชาตาฯ เต ปุริเมหิ ฉหิ สทฺธิํ สตฺตรส ภินฺนวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนา, เถรวาโท ปน เอโกว อสมฺภินฺนโก, เตน สทฺธิํ สาสเน อฏฺฐารส นิกายา ชาตาติ เวทิตพฺพา, เย ‘‘อฏฺฐารสาจริยกุลานี’’ติ ปวุจฺจนฺติฯ

อิเมสํ ปน อฏฺฐารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน อายติํ สาสนสฺส อาลุฬนํ ญตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺเธน อโสเกน ธมฺมรญฺญา พาหิรเก อโนโลเกตฺวา สาสเน เอว ลาภสกฺกาเร ปวตฺตนฺเต ลาภสกฺการตฺถาย สาสนเวสํ คเหตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺฐิคตานิ ตถโต ทีเปนฺเตสุ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคติเกสุ ยถาวุตฺตสตฺตรสาจริยกุเลสุ จ สมยกุสลตาย วิจินิตฺวา เสตกานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาชิเตสุ ปริสุทฺเธ มหาภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ยานิ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายติํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺพานิปิ ตานิ อตฺตโน สตฺถารา ทินฺนมาติกามุขมตฺเตน ปฏิพาหิตฺวา สุตฺตสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ ปรปฺปวาทมถนํ อายติลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ มาติกาวิภชนวเสน ภาสิตฺวา ตํ ตติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา อาลุฬิตํ สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺถภาวํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปกาสนตฺถํ อายติวาทปฺปฏิพาหนนยทสฺสนวเสน อิมํ กถาวตฺถุมาติกํ วตฺวา เถรสฺส โอกาสํ ฐเปนฺโต ตสฺสา วิภงฺคํ น อโวจาติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา ชีโว สตฺโตฯ อุปลพฺภตีติ ปญฺญาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ญายตีติ อตฺโถฯ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโฐติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโฐฯ ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถฯ อุภเยนาปิ ยถา รูปเวทนาทโย ธมฺมา ภูเตน สภาเวน อุปลพฺภนฺติ, เอวํ ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติฯ ปฏิชานนญฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ อาคจฺฉติ, อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ปรวาที หิ ยสฺมา ภควตา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (อ. นิ. 4.95-96) ปุคฺคโล ปกาสิโต, ภควา จ อวิตถวาที, ตสฺมา โส ‘‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถเนว อตฺถี’’ติ ลทฺธิํ คเหตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติฯ

อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ เหฏฺฐา รูปเวทนาทิโก ธมฺมปฺปเภโท อาคโต, น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพ, อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโฐ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถ, โส ตถาปฏิญฺญาโต ปุคฺคโล ตโต เตน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อากาเรน อุปลพฺภติ, ยถา รุปฺปนานุภวนาทินา สกิเยนากาเรน ปุน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กิํ ตว ปุคฺคโลปิ เอวํ อุปลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติฯ น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺสฯ โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติฯ น หิ อตฺตา นาม ขนฺธาทิวิมุตฺโต โกจิ ทิสฺสติ อญฺญตฺร พฺยาโมหมตฺตาฯ ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – น หิ เอวํ วตฺตพฺเพติฯ ‘‘น ห เอว’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํฯ ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิญฺญาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิญฺญา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธียติ, ตสฺมา นิคฺคหํ ปตฺโต, ตํ นิคฺคหํ โทสํ อปราธํ อาชานาหิ, สมฺปฏิจฺฉาหีติ อตฺโถฯ เอวํ นิคฺคหํ อาชานาเปตฺวา อิทานิ ตํ ฐปนาย เจว อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานญฺจ วเสน ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘หญฺจิ ปุคฺคโล’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หญฺจีติ ยทิ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส อนุวทเนน ฐปนโต นิคฺคหปติฏฺฐาปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา อนุโลมฏฺฐปนา นามฯ เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิกตฺตา อนุโลมปาปนา นามฯ ตตฺถ เตนาติ การณวจนํฯ วตาติ โอกปฺปนวจนํ นิยมวจนํฯ เรติ อามนฺตนวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน วต เร วตฺตพฺเพ วต เร หมฺโภ ภทฺรมุข เตน การเณน วตฺตพฺโพ เอวาติ อตฺโถฯ ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นามฯ ยญฺจสฺส ปริโยสาเน ‘‘มิจฺฉา’’ติ ปทํ, ตสฺส ปุรโต ‘‘อิทํ เต’’ติ อาหริตพฺพํฯ อิทํ เต มิจฺฉาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ

เอวํ อุปริปิ ฯ ปรโต ปาฬิยมฺปิ เอตํ อาคตเมวฯ โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส อนุวทเนน ฐปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมฏฺฐปนา นามฯ โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นามฯ ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นามฯ

ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพฯ ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปญฺเห ‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ฐปนาปาปนาโรปนา โหนฺติฯ

อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปญฺเหปิ น วตฺตพฺโพวฯ ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปญฺเห ‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ปฏิโลมโต ฐปนาปาปนาโรปนา โหนฺติฯ เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมโต ทฺวินฺนํ, ปฏิโลมโต ทฺวินฺนนฺติ จตุนฺนํ ปาปนาโรปนานญฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปญฺจกํ นามฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อนุโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโก, ปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโกติ ทฺเว นิคฺคหา กตา, อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ เอตสฺเสว ปน ปฐมสฺส นิคฺคหสฺส ทฺวีหากาเรหิ อาโรปิตตฺตา เอโกวายํ นิคฺคโหติ คเหตพฺโพฯ ปฐโม นิคฺคโหฯ

อิทานิ ปจฺจนีกนโย โหติฯ ตตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ สกวาที ยถา รูปเวทนาทโย ธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติฯ ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐํเยว สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ ปรวาที เอวมาหฯ สกวาที ปุคฺคโล หิ อุปาทายปญฺญตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติฯ อิทานิ กิญฺจาปิ เตน ปฐมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา ปน สมฺมุติสจฺจวเสน วา โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ปรวาที ปน ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ วจนสามญฺญมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ‘‘ยํ ตยา ปฐมํ ปฏิญฺญาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติ อาหฯ อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปญฺจเก สกวาทินา วาทฏฺฐปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ ปรวาทินิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘หญฺจิ ปุคฺคโล’’ติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ฐปนา นาม ปรวาทิปกฺขสฺส ฐปนโต ‘‘อยํ ตว โทโส’’ติ ทสฺเสตุํ ฐปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏีภาวกรณํ, ปาปนาโรปนาหิ ปนสฺส ปากฏีกรณํ โหติ, ตสฺมา อิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานํ วเสน จตูหากาเรหิ ปฏิกมฺมสฺส กตตฺตา ปฏิกมฺมจตุกฺกํ นามาติ เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปญฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺวํ เจ ปน มญฺญสี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มญฺญสีติ ยทิ ตฺวํ มญฺญสิฯ

‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติ อิทํ ปจฺจนีเก ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘โน จ วตฺตพฺเพ’’ติ อิทํ ปน ‘‘น เหวา’’ติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมิํ ‘‘โย นุปลพฺภตี’’ติ ปกฺเข เหวํ ปฏิชานนฺติ ‘‘อามนฺตา’’ติ เอวํ ปฏิชานนฺโตฯ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน ‘‘น เหวา’’ติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพฯ อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคณฺหนารหํ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิฯ เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต ‘‘หญฺจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฐปนาปาปนาโรปนา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นามฯ

เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, โยปิ มม ตยา เหฏฺฐา อนุโลมปญฺจเก กโต นิคฺคโห, โสปิ ทุนฺนิคฺคโห’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโต, อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโหฯ เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺฐา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺสฯ อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺฐา สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต ‘‘โน จ มยํ ตยา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิญฺญายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปญฺจเก ‘‘อามนฺตา’’ติ เอตาย ปฏิญฺญาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ นิคฺคเหตพฺพาเยว, เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหมฯ อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมาติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หญฺจิ ปุคฺคโล…เป.… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ อาหฯ เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตา อุปนยนจตุกฺกํ นาม โหติฯ

อิทานิ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติฯ ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ, เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโตฯ เตน หีติ เตน การเณนฯ ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา ยํ มํ นิคฺคณฺหาสิฯ หญฺจิ ปุคฺคโล…เป.… อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ นิคฺคณฺหนํ ตว มิจฺฉาติ อตฺโถฯ เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏฯ ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํฯ ยาปิ เจสา ปฏิกมฺมจตุกฺกาทิวเสน กถามคฺคสมฺปฏิปาทนา กตา, สาปิ สุกตาติฯ ตเทว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิกสฺส อนุโลมปญฺจกสฺส นุปลพฺภตีติอาทิกานํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานญฺจ วเสน อนุโลมปจฺจนีกํ นาม นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา สกวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ ปรวาทิโน วจนสามญฺญมตฺเตน ฉลวาเทน ชโย โหติฯ

อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน ชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ ปจฺจนีกานุโลมปญฺจกํ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถํ สนฺธาย ปฏิญฺญา สกวาทิสฺส, สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามญฺญมตฺเตน ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺสฯ เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโตฯ

อิทานิ ธมฺเมน สเมน ปรวาทิปฏิญฺญาย อตฺตโน วาเท ชยํ ทสฺเสตุํ อนุโลมนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธิํ นิสฺสาย ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺส, ลทฺธิยา โอกาสํ อทตฺวา ปรมตฺถวเสน ปุน อนุโยโค สกวาทิสฺส, ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภนโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส, ตโต ปรํ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน ชยทสฺสนตฺถํ ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติอาทิ สพฺพํ สกวาทิวจนเมว โหติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวมิทํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิกสฺส ปจฺจนีกปญฺจกสฺส ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทีนํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานญฺจ วเสน ปจฺจนีกานุโลมปญฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺฐํ โหติฯ เอวเมตานิ ปฐมสจฺจิกฏฺเฐ ทฺเว ปญฺจกานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ตตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘นิคฺคโห ปรวาทิสฺส, สุทฺโธ ปฐมปญฺจเก;

อสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหิํฯ

‘‘นิคฺคโห สกวาทิสฺส, อสุทฺโธ ทุติยปญฺจเก;

วิสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหิํฯ

‘‘ตสฺมา ทฺวีสุปิ ฐาเนสุ, ชโยว สกวาทิโน;

ธมฺเมน หิ ชโย นาม, อธมฺเมน กุโต ชโยฯ

‘‘สจฺจิกฏฺเฐ ยถา เจตฺถ, ปญฺจกทฺวยมณฺฑิเต;

ธมฺมาธมฺมวเสเนว, วุตฺโต ชยปราชโยฯ

‘‘อิโต ปเรสุ สพฺเพสุ, สจฺจิกฏฺเฐสุ ปณฺฑิโต;

เอวเมว วิภาเวยฺย, อุโภ ชยปราชเย’’ติฯ (กถา. อฏฺฐ. 7-10);

ปฐโม สุทฺธิกสจฺจิกฏฺโฐ นิฏฺฐิโตฯ

เอวํ สุทฺธิกสจฺจิกฏฺฐํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ตเมว อปเรหิปิ โอกาสาทีหิ นเยหิ วิตฺถาเรตุํ ปุน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ปุน สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสนาโทสญฺจ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ อาปชฺชนโทสญฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนีกปญฺจเก เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปาโฐ ปน สํขิตฺโตฯ ตตฺถ ยสฺมา สรีรํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ นุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต สรีรโต พหิ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปฐมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาตีติ ฉลวาทสฺส วเสน ปฏิกมฺมํ ปรวาทิสฺส, เสสํ ปากฏเมวฯ

ทุติยนเย สพฺพทาติ ปุริมปจฺฉิมชาติกาลญฺจ ธรมานปรินิพฺพุตกาลญฺจ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติอาทีนํ อาปตฺติโทสญฺจ ธรมานปรินิพฺพุตานํ วิเสสาภาวโทสญฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสํ ปฐมนเย วุตฺตสทิสเมวฯ

ตติยนเย สพฺเพสูติ ขนฺธายตนาทีนิ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, รูปสฺมิํ อตฺตา, จกฺขุสฺมิํ อตฺตาติอาทิโทสภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ

เอวมิมานิ ตีณิ มุขานิ อนุโลมปจฺจนีกปญฺจเก อนุโลมมตฺตวเสเนว ตาว ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ปุน ปจฺจนีกานุโลมปญฺจเก ปจฺจนีกมตฺตวเสเนว ภาเชตุํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสญฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺฐานํ เอเกกสฺมิํ สจฺจิกฏฺเฐ อนุโลมปจฺจนีกสฺส, ปจฺจนีกานุโลมสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจนีกานํ วเสน อยํ อฏฺฐมุขา นาม วาทยุตฺติ นิทฺทิฏฺฐา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ ยา เอเกกสฺมิํ มุเข เอเกกสฺส นิคฺคหสฺส วเสน วุจฺจติฯ ตตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปญฺเห, ปญฺจกทฺวยเภทโต;

เอสา อฏฺฐมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตาฯ

‘‘อฏฺเฐว นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;

อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;

ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติฯ (กถา. อฏฺฐ. 14);

อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺถโต สํวณฺณนาฯ

อตฺถวินิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กตนิทฺเทสสฺส นยมุขมตฺตทสฺสนวเสเนว โหติฯ เถเรน หิ ภควตา ฐปิตาย เอติสฺสา มาติกาย ปทุทฺธารวเสน นิทฺเทสํ อกตฺวา ภควตา ทินฺนอฏฺฐมุขวาทยุตฺตินเย ฐตฺวา อปเรหิ ปริยาเยหิ ปุคฺคลวาทํ, ตทญฺญํ นานปฺปการํ มิจฺฉาคาหญฺจ นิรากโรนฺเตเนว ปุคฺคลกถํ อาทิํ กตฺวา สาธิกทฺวิสตกถาหิ นิทฺเทโส กโตฯ

ตตฺถ ปุคฺคลวาทนิรากรณตฺถํ ตาว ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยวเสน สตฺตปญฺญาสาย ธมฺเมสุ เอเกเกน สทฺธิํ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, รูปญฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน…เป.… ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, เวทนาปิ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลสํสนฺทนวสปฺปวตฺตํ สุทฺธิกสํสนฺทนํ, ยถา รูปเวทนาทโย สตฺตปญฺญาส ธมฺมา อญฺญมญฺญา วิสทิสา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ รูปาทีหิ วิสทิโส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, รูปสฺมิํ ปุคฺคโล, อญฺญตฺร รูปา ปุคฺคโล, ปุคฺคลสฺมิํ รูป’’นฺติ เอวํ จตุกฺกนเยน สตฺตปญฺญาสาย ธมฺเมหิ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ จตุกฺกนยสํสนฺทนนฺติ ติวิธา สํสนฺทนนยา วุตฺตาฯ ตตฺถ ปุคฺคลสฺส รูปาทิสภาวตฺเต นิจฺจสสฺสตุจฺเฉทาทิปฺปสงฺคโต ยถานุรูปํ นิรากรณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยเนตฺถ อุปริ เจตํ น วิตฺถารียติฯ

ตโต ‘‘ยถา รูปาทโย สปฺปจฺจยา, อปฺปจฺจยาทโย วา โหนฺติ, เอวํ ตว ปุคฺคโลปิ สปฺปจฺจยตาทิลกฺขณยุตฺโต’’ติ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตา ลกฺขณยุตฺติกถา, ‘‘ปุคฺคโล’’ติ, ‘‘อุปลพฺภตี’’ติ จ ปททฺวยาทิโสธนตฺถํ ‘‘โย ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภติฯ

โย วา อุปลพฺภติ, โส ปุคฺคโล’’ติอาทิปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ วจนโสธนํ, ‘‘รูปธาตุยา รูปี’’ติอาทิ นามปญฺญตฺติโสธนวสปฺปวตฺโต ปญฺญตฺตานุโยโค จ, ‘‘โสว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, อญฺโญ วา, น อญฺโญ วา, เนว อญฺโญ นานญฺโญ วา’’ติอาทินา คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค , ‘‘รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาทีนํ วิย ขนฺธาทิํ อุปาทาย ปรมตฺถโต ปุคฺคลปญฺญตฺตี’’ติ วาเท ตสฺส อนิจฺจสงฺขตตาทิปฺปสงฺคทีปโก อุปาทาปญฺญตฺตานุโยโค, ‘‘กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ การโก ปุคฺคโล’’ติ วาเท ตสฺส วฏฺฏทุกฺขานุปจฺเฉทาทิปฺปสงฺคทีปโก ปุริสการานุโยโค จ, ‘‘โย อิทฺธิวิกุพฺพโก, โส ปุคฺคโล’’ติอาทิวาทเภทโก อภิญฺญานุโยโค, ‘‘มาตาปิตาทโย นาม อตฺถิ, เตน ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ วาทเภทโก ญาตกานุโยโค , ‘‘เอวํ ขตฺติโย’’ติอาทิ ชาตฺยานุโยโค, ‘‘คหฏฺโฐ ปพฺพชิโต’’ติอาทิ ปฏิปตฺตานุโยโค, ‘‘เทโว มนุสฺโส’’ติอาทิ อุปปตฺตานุโยโค, ‘‘โสตาปนฺโน’’ติอาทิ ปฏิเวธานุโยโค, ‘‘อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา’’ติอาทิ สงฺฆานุโยโค, ‘‘ปุคฺคโล สงฺขโต’’ติอาทิวสปฺปวตฺโต สจฺจิกฏฺฐสภาคานุโยโค, ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน’’ติอาทิ เวทกานุโยโค, ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทิ กิจฺจานุโยโค, ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา ปุคฺคลสภาวสาธกสุตฺเตสุ สนฺนิสฺสิเตสุ –

สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา (ม. นิ. 1.353, 356; ธ. ป. 279), ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ (สํ. นิ. 2.15)ฯ

กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺฐิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ, นยิธ สตฺตูปลพฺภติฯ

ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ;

นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติฯ (สํ. นิ. 1.171);

ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา…เป.… ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจติ (สํ. นิ. 4.85)ฯ

‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ อตฺตนิยํ เมติ อสฺสาติ…เป.… อตฺตนิ จ ภิกฺขเว อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภนิยมาเน ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, โส โลโก, โส อตฺตา, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสามีติ , นนายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ (ม. นิ. 1.244), ‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปญฺญาเปติ, อภิสมฺปราเย จ…เป.… อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา ปุคฺคลาภาวทีปกสุตฺตสนฺทสฺสนวสปฺปวตฺโต สุตฺตสนฺทสฺสนานุโยโค จาติ เอตฺตเกน กถามคฺเคน วิตฺถารโต ปฐมา ปุคฺคลกถา วิภตฺตาฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน ลพฺภนฺติ, น เอวํ ปุคฺคโล, รูปาทีสุ ปน สติ โลกโวหารมตฺเตน ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วุจฺจตีติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘อิมา โข, จิตฺต…เป.… โลกโวหารา โลกปญฺญตฺติโย’’ติ (ที. นิ. 1.440)ฯ ทฺวิธาปิ พุทฺธานํ กถา สมฺมุติกถา, ปรมตฺถกถา จฯ ตตฺถ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล คาโม ปพฺพโต’’ติอาทิกา สมฺมุติกถา นาม, ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธา อายตนานี’’ติอาทิกา ปรมตฺถกถา นามฯ พุทฺธา หิ เย เย สตฺตา ยถา ยถา พุชฺฌิตฺวา จตุสจฺจปฏิเวธํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตสํ ตถา ตถา สมฺมุติวเสน วา ปรมตฺถวเสน วา โวมิสฺสกวเสน วา เทเสตฺวา นามรูปปริจฺเฉททสฺสนวเสเนว อมตํ มคฺคํ ปกาเสนฺติฯ อยญฺหิ –

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติฯ

ตตฺถ –

สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณํฯ

ตสฺมา วิญฺญู อกตฺวาน, พฺยญฺชเนภินิเวสนํ;

ปรมตฺเถ ปติฏฺฐาย, ปุคฺคลาทิํ วิวชฺชเยฯ

ปญฺญตฺติํ อนติกฺกมฺม, ปรมตฺโถ ปกาสิโต;

วินายเกน โส ยสฺมา, ตสฺมา อญฺโญปิ ปณฺฑิโต;

ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมญฺญํ นาติธาวเยติฯ (กถา. อฏฺฐ. 237);

อยํ ปุคฺคลกถานโยฯ

ปริหานิกถาทิวณฺณนา

ปุคฺคลกถาโต ปรํ ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทินา อเสขา, โสตาปนฺนวชฺชิตเสขา จ อคฺคมคฺคผลโต ปริหายนฺตีติ ปวตฺตา ปริหานิกถาฯ ปพฺพชฺชา วิย ปฏิเวธสงฺขาโต พฺรหฺมจริยวาโสปิ มนุสฺเสสุ เอว ภวติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปวตฺตา พฺรหฺมจริยกถาฯ ทุกฺขทสฺสเนน เอกเทสโต กิเลสา ปหียนฺติ, ตถา สมุทยทสฺสนาทีหีติ เอวํ นานาภิสมยวเสน โอธิโส กิเลสา ปหียนฺตีติ ปวตฺตา โอธิโสกถาฯ ฌานลาภี ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาเท สมุจฺเฉทวเสน ชหติ, โส จตุสจฺจาภิสมยา ปฐมเมว อนาคามี โหตีติ ปวตฺตา ชหติกถาฯ อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ขนฺธาทิกํ กาลตฺตเยปิ ขนฺธาทิสภาเวน อตฺถีติ ปวตฺตา สพฺพมตฺถีติกถาฯ อตีตํ, อนาคตญฺจ ขนฺธาทิกํ อตฺถีติ ปวตฺตา อตีตกฺขนฺธาทิกถาฯ อตีเตสุ วิปากธมฺมธมฺเมสุ เอกจฺจํ อวิปกฺกวิปากเมว อตฺถิ, น อิตรนฺติ ปวตฺตา เอกจฺจมตฺถีติกถาฯ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺฐานาติ ปวตฺตา สติปฏฺฐานกถาฯ อตีตานาคตาทิวเสน นตฺถิ, สกภาเวน วา อตฺถิ, ปรภาเวน นตฺถีติ ปวตฺตา เหวตฺถิกถาฯ ตตฺถ เหวตฺถีติ เอวํ อิมินา ปกาเรน อตฺถีติ อตฺโถฯ

อธิมานิกานํ, กุหกานํ วา อรหตฺตปฏิญฺญานํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ทิสฺวา มารกายิกา เทวตา อุปสํหรนฺตีติ ปวตฺตา ปรูปหารกถาฯ อรหโต ปเรสํ นามโคตฺตาทีสุ อตฺถิ อญฺญาณํ, อตฺถิ กงฺขา, ปเรหิ ญาปนียโต อตฺถิ ปรวิตรณาติ ติสฺโส กถาฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทุกฺขนฺติ วาจา ภิชฺชตีติ ปวตฺตา วจีเภทกถาฯ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺโต ทุกฺเข ญาณํ อาหรติ, ตญฺจ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ทุกฺขาหารกถาฯ