ทุกาทิมาติกตฺถวณฺณนา

ทุกาทีสุ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา – โกธโน จ อุปนาหี จ มกฺขี จ ปฬาสี จา’’ติอาทินา ทุกญฺจ, ‘‘ตโย ปุคฺคลา – นิราโส อาสํโส วิคตาโส’’ติอาทินา ติกญฺจ, ‘‘จตฺตาโร ปุคฺคลา – อสปฺปุริโส, อสปฺปุริเสนอสปฺปุริสตโร, สปฺปุริโส, สปฺปุริเสนสปฺปุริสตโร’’ติอาทินา จตุกฺกญฺจ, ‘‘ปญฺจ ปุคฺคลา – อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหติ, ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อารภติ น วิปฺปฏิสารี จ โหติ…เป.… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล นารภติ วิปฺปฏิสารี จ โหติ…เป.… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหติ…เป.… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา ปญฺจกญฺจ วิตฺถารโต มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺเพปิ เต ปุคฺคลา นิทฺทิฏฺฐา, อิธ ปน เต คนฺถวิตฺถารภเยน สพฺเพ น อุทฺทิฏฺฐา, ปาฬิยา เอว ญาตพฺพาติฯ

ตตฺถ ติเก นิราโสติ อรหตฺตาสาย วิรหิโต ทุสฺสีโลฯ ตสฺส หิ อตฺตโน อภพฺพตาย ภพฺพสหายกสฺส สีลวโต อรหตฺตปฺปตฺติํ สุตฺวา, จณฺฑาลปุตฺตสฺส วิย กสฺสจิ ราชปุตฺตสฺส รชฺชาภิเสกํ สุตฺวา อภิเสกปฺปตฺติยํ, ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อรหตฺตปฺปตฺติยํ ปตฺถนาปิ น อุปฺปชฺชติฯ อาสํโสติ อรหตฺตํ อาสีสมาโน ปตฺถยมาโน สีลวาฯ ตสฺส หิ อรหตฺตปตฺถนาย สีลสมฺปตฺติยา ฐิตตฺตา กสฺสจิ อรหตฺตปฺปตฺติํ สุตฺวา, อุภโตสุชาตสฺส ราชกุมารสฺส วิย ตาทิสสฺส กสฺสจิ รชฺชาภิเสกํ สุตฺวา อภิเสกปฺปตฺติยํ, อรหตฺตปฺปตฺติยํ ปตฺถนา อุปฺปชฺชติฯ วิคตาโสติ อรหาฯ โส หิ ปตฺตอรหตฺตตาย ตตฺถ วิคตาโส โหติ ปตฺตาภิเสโก วิย ขตฺติโย อภิเสกปฺปตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

จตุกฺเก ปน ปาณาติปาตาทิอกุสลกมฺมปถสมนฺนาคโต อสปฺปุริโส นามฯ โย ปน สยมฺปิ ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ปรญฺจ ตตฺถ สมาทเปติ, อยํ อสปฺปุริเสนอสปฺปุริสตโร, อสปฺปุริสโตปิ อสปฺปุริสตโรติ อตฺโถฯ วุตฺตปฏิปกฺขกุสลวเสน สปฺปุริโส, สปฺปุริเสนสปฺปุริสตโร จ เวทิตพฺโพฯ

ปญฺจเก อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ เอตฺถ อารมฺภ-สทฺโท อาปตฺติวีติกฺกเม วตฺตติ, ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อตฺโถฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมฺปยุตฺตสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลสมฺปยุตฺตญาณํฯ

ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ยถาสภาวโต นปฺปชานาติฯ ยตฺถสฺสาติ ยสฺมิํ อรหตฺตผลสงฺขาเต ฌาเน อธิคเต อสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺเพ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นิรวเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เต นปฺปชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ กิญฺจาปิ เต มคฺคกฺขเณ เอว นิรุชฺฌนฺติ นาม, ผลกฺขเณ ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติ, อิธ ปน มคฺคกิจฺจวเสน ‘‘ผลกฺขเณ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อารภติ น วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, ตํ ปน เทเสตุํ สภาคปุคฺคลํ ปริเยสติ, วุฏฺฐาเปติ วา, ตสฺมา น วิปฺปฏิสารี โหติฯ นารภติ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺติํ นาปชฺชติ, วินยปญฺญตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา อนาปตฺติยา อาปตฺติสญฺญิตาย วุฏฺฐิตายปิ ตํ อาปตฺติยา วิปฺปฏิสารํ วิโนเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วิปฺปฏิสารี โหติฯ นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ นารภติ เนว อาปตฺติํ อาปชฺชติ, น วิปฺปฏิสารี โหติฯ อรหตฺตญฺจ น ปาปุณาติฯ กตโร ปเนส ปุคฺคโลติ? สีลวา โอสฺสฏฺฐวีริโย ปุคฺคโลฯ โส หิ ‘‘กิํ เม อิมสฺมิํ พุทฺธกาเล ปรินิพฺพาเนน, อนาคเต เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วิสุทฺธสีโลปิ ปฏิปตฺติํ น ปูเรติฯ อิเม จตฺตาโรปิ ปุคฺคลา ตถา ตถา โอวทิตฺวา อาสวกฺขเย ปติฏฺฐาเปตพฺพาฯ เอวํ หิ เตปิ ยฺวายํ ปญฺจโม ปุคฺคโล นารภติ น วิปฺปฏิสารี อารทฺธวีริโย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เตน สมสมาว ภวิสฺสนฺตีติฯ

ฉกฺกาทีสุ –

‘‘ฉ ปุคฺคลา – อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติ พเลสุ จ วสีภาวํฯ

อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… อภิสมฺพุชฺฌติ, น จ ตตฺถ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติ, น จ พเลสุ วสิภาวํฯ อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… อนภิสมฺพุชฺฌติ, ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สาวกปารมิญฺจ ปาปุณาติฯ อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, น จ สาวกปารมิํ ปาปุณาติฯ อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… อนภิสมฺพุชฺฌติ, น จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, อนาคามี โหติ อนาคนฺตา อิตฺถตฺตํฯ อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… อนภิสมฺพุชฺฌติ, น จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, อาคามี โหติ อาคนฺตา อิตฺถตฺต’’นฺติ –

ฉกฺกํ, ‘‘สตฺต ปุคฺคลา – สตฺต อุทกูปมา ปุคฺคลา สกิํ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ฐิโต โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปตรติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปฏิคาธปฺปตฺโต โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ติณฺโณ โหติ ปารงฺคโต, ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติอาทินา สตฺตกํ, ‘‘อฏฺฐ ปุคฺคลา – จตฺตาโร มคฺคสมงฺคิโน, จตฺตาโร ผลสมงฺคิโน ปุคฺคลา’’ติ อฏฺฐกํ, ‘‘นว ปุคฺคลา – สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อุภโตภาควิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต กายสกฺขี ทิฏฺฐิปฺปตฺโต สทฺธาวิมุตฺโต ธมฺมานุสารี สทฺธานุสารี’’ติ นวกํ, ‘‘ทส ปุคฺคลา – ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐา’’ติ ทสกญฺจ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปาฬิยํ นิทฺเทโส กโตฯ ตตฺถ ฉกฺเก ปฐเมน ปเทน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ โส หิ อนาจริยโก อตฺตนา อุปฺปาทิเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อรหตฺตมคฺคญาเณน สพฺพาการโต สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิ, ทสญาณพเลสุ จ วสิภาวนฺติฯ ทุติเยน ปน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตติเยน อคฺคสาวโก, จตุตฺเถน อวเสสา อรหนฺโต , ปญฺจเมน อนาคามี, ฉฏฺเฐน โสตาปนฺนสกทาคามิโน ทฏฺฐพฺพาฯ เต หิ ‘‘อาคนฺตา อิตฺถตฺต’’นฺติ วุตฺตาติฯ

สตฺตเก ปฐเมน ปเทน สาสเน อนิวิฏฺฐสทฺโธ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺเมหิ เอกนฺตกาฬเกหิ สมนฺนาคโต คหิโตฯ โส หิ สมุทฺเท อุทกภีรุกปุริโส วิย สํสาเร อปาเย นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหติ, น ปุน ภวโต วุฏฺฐาติ, อนนฺตมฺปิ กาลํ ภเว เอว วิจรติ สาสนสมาโยคาภาวาฯ ทุติเยน ปเทน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธปิ เทวทตฺตาทโย วิย สทฺธาทิปริหานิยํ ฐิโต ทุสฺสีโล คหิโตฯ โส หิ สมุทฺเท เกนจิ การเณน อุมฺมุชฺชิตฺวา ปุน นิมุคฺโค วิย สาสนสทฺธาย อุมฺมุชฺชิตฺวาปิ อปาเย นิมุชฺชติ เอว, อยํ ปน จิรกาลาติกฺกเมน พุทฺธาทีหิ, อตฺตนา เอว วา ปจฺเจกโพธิญาเณน ภวโต อุทฺธรณีโย โหติ สาสเน สกิํ อุปฺปนฺนายปิ สทฺธาย โมกฺขภาเวน นิยเมน นิพฺพานาวหตฺตาฯ อยเมว หิสฺส ปุริมปุคฺคลโต วิเสโส, อิตรถา ตสฺส วิสุํ คหเณ ปโยชนเมว น สิยาติ คเหตพฺพํฯ ตติเยน สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธ ฐิติภาคิเยหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคโต คหิโตฯ โส หิ อุมฺมุชฺชิตฺวา ตีรํ อทิสฺวาว สมุทฺทมชฺเฌ นาวาทิอาคมนํ โอโลเกนฺโต ปุน อนิมุชฺชิตฺวา อุณฺณตปฺปเทเส ฐิโต วิย สาสนสทฺธาย อุมฺมุชฺชิตฺวา นิพฺพานํ อทิสฺวาว พุทฺธาทิํ โอโลกยมาโน สคฺเค, สีลาทิมฺหิ ฐิโต โหติฯ จตุตฺเถน ปน โสตาปนฺโน คหิโตฯ โส หิ อุมฺมุชฺชิตฺวา ฐิโต ตีรํ ทิสฺวา อุตฺตรณูปายํ วิโลกยมาโน วิย โลกุตฺตรสทฺธาย อุมฺมุชฺชิตฺวา นิพฺพานตีรํ ทิสฺวา อุตฺตรโณปายํ วิโลเกติฯ ปญฺจเมน สกทาคามี คหิโตฯ

โส หิ สมุทฺเท ตีรํ ทิสฺวา ตทภิมุขํ ปตรมาโน วิย ปฐมมคฺเคน นิพฺพานตีรํ ทิสฺวา ตทภิมุขํ ทุติยมคฺเคน ปตรติ นามฯ ฉฏฺเฐน อนาคามี คหิโตฯ โส หิ ปตริตฺวา ตีรํ อุปคฺคมฺม กฏิปฺปมาเณ อุทเก ฐิโต วิย อรหตฺตสมีเป สติกวาฏปติตฺเถ อนาวตฺติธมฺมตาย ตติยมคฺเคน ติฏฺฐติฯ สตฺตเมน ปน อรหา คหิโต, โส หิ ตริตฺวา ปารํ ปตฺวา ฐิตปุริโส วิย จตฺตาโร โอเฆ ตริตฺวา นิพฺพานตฺถเล ฐิโต ขีณาสวพฺราหฺมโณ นาม โหตีติฯ

นวเก อุภโตภาควิมุตฺโตติ รูปารูปสมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, อริยมคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน กิเลสโต วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา วา รูปกายโต, มคฺเคน จ นามกายโตติ อิเมหิ อุภโตภาเคหิ วิมุตฺโตติปิ อุภโตภาควิมุตฺโต, โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ, เตสุ ปจฺฉิโมว นิปฺปริยายโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม, เสสา ปริยาเยนฯ เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ กิเลสกายโต วิมุตฺตมฺปิ รูปกายโต อวิมุตฺตํ, อรูปาวจรํ ปน ตทภยโตปิ วิมุตฺตํ, ตสฺมา ตเทว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโตว อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, น รูปาวจรนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปญฺญาวิมุตฺโตติ อรหตฺตมคฺคปญฺญาย อาสเวหิ วิมุตฺโตฯ โส หิ สุกฺขวิปสฺสโก, จตูหิ รูปาวจรชฺฌาเนหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปญฺจวิโธฯ อรูปาวจรชฺฌาเนสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตว นาม โหติฯ

กายสกฺขีติ รูปารูปชฺฌานลาภี อริโยฯ โส หิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐวชฺชิตานํ ฉนฺนํ เสขานํ วเสน ฉพฺพิโธฯ

เตเนว หิสฺส ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา’’ติ นิทฺเทเส วุตฺตํฯ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺส จ น เกจิปิ อาสวา ปริกฺขีณาติ วตฺตพฺพา, ปริกฺขียิสฺสนฺตีติ ปน วตฺตพฺพา, อรหโต ปน สพฺเพปิ อาสวา ปริกฺขีณา, น เอกจฺเจติฯ โส หิ ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขี, ผุฏฺฐานํ ปฏิลทฺธานํ ฌานานํ อนนฺตรํ นามกาเยน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติปิ กายสกฺขี, กาเยนาติ เจตฺถ ‘‘นามกาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสตี’’ติ วจนโต อรหตฺตผลํ ฐเปตฺวา เสสมคฺคผลานเมตํ อธิวจนํ, เตน กาเยน ปฐมชฺฌานานนฺตรํ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณโตปิ กายสกฺขีติ เกจิฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ สุกฺขวิปสฺสโก, รูปชฺฌานลาภี จ ยถาวุตฺโต ฉพฺพิโธ เสโข จ, อยํ ทิฏฺฐนฺตปฺปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ, ปฐมมคฺโค, ตสฺส อนนฺตรํ นิโรธปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐปฺปตฺโตติปิ ปาโฐ, ตสฺส ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐํ นิพฺพานํ ปุน ปตฺโตติ อตฺโถฯ

สทฺธาวิมุตฺโตติ สุกฺขวิปสฺสโก, รูปชฺฌานลาภี จ ยถาวุตฺโต ฉพฺพิโธ เสโข จฯ อยํ หิ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ กถํ ปเนตสฺส ทิฏฺฐิปฺปตฺตโต นานตฺตนฺติ? อาคมนียปฏิปทายฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต หิ ปญฺญาสมฺปทาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาย กิเลเส อปฺปทุกฺเขน วิกฺขมฺเภนฺโต อาคโต, สทฺธาวิมุตฺโต ปน สทฺธาพหุลตาย กิเลเส ทุกฺเขน วิกฺขมฺเภนฺโต อาคโตฯ เอตเมว หิ เภทํ สนฺธาย นิทฺเทเส ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, โน จ โข ยถาทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ

ธมฺมานุสารีติ ยสฺส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อยํ ปญฺญาสงฺขาเตน ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี, โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสตํ นามํฯ ผเล ปน ปตฺเต ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นาม โหติฯ

สทฺธานุสารีติ ยสฺส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อยํ สทฺธาย สรติ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี, โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสตํ นามํฯ ผเล ปน ปตฺเต สทฺธาวิมุตฺโต นาม โหติฯ

โลกุตฺตรธมฺมํ หิ นิพฺพตฺเตนฺตานํ ทฺเว ธุรานิ นาม, ทฺเว อภินิเวสา นาม, ทฺเว สีสานิ นามฯ ตตฺถ สทฺธาธุรํ ปญฺญาธุรนฺติ ทฺเว ธุรานิ นามฯ เอโก ปน สมถาภินิเวโส, เอโก วิปสฺสนาภินิเวโสติ ทฺเว อภินิเวสาฯ เอโก จ อรหตฺตํ มตฺถกํ ปาปุณนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, เอโก ปญฺญาวิมุตฺโตติ อิมานิ ทฺเว สีสานิ นามฯ เย หิ เกจิ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต ทฺเว อิเม ธมฺเม ธุรํ กตฺวา อิเมสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อภินิวิสิตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ ฐาเนหิ วิมุจฺจนฺติฯ เตสุ โย ภิกฺขุ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา สมถวเสน อภินิวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อรูปสมาปตฺติํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นามฯ ปรโต ปน ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขี นามฯ อรหตฺตผลํ ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโต นามฯ

อปโร ปญฺญเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโฐ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นามฯ ปรโต ปน ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นาม, อรหตฺตํ ปตฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ

อปโร ปน อฏฺฐสมาปตฺติลาภี สทฺธํ ธุรํ กตฺวา สมาธิวเสน อภินิวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อรูปสมาปตฺติํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, ปรโต ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขีเยว นามฯ อรหตฺตํ ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นามฯ อปโร สทฺธเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโฐ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, ปรโต ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นามฯ อรหตฺตปฺปตฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ อิเม สตฺต ปุคฺคลา สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกสมฺพุทฺเธหิ สทฺธิํ นว โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา นามาติฯ

ทสเก ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลํโกโล, เอกพีชี, สกทาคามี กามาวจรปฏิสนฺธิโก, อรหา จาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ กามาวจรภูมิยญฺเญว อนุปาทิเสสนิพฺพานสงฺขาตา นิฏฺฐาติ อตฺโถฯ กามาวจรตฺตภาเว เอว หิ เอเต ปรินิพฺพายนฺติ, นาญฺญสฺมิํฯ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาติ อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี จาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ กามาวจเร อตฺตภาวํ วิหาย วิชหิตฺวา พฺรหฺมตฺตภาเว ฐิตานญฺเญว นิฏฺฐาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ อยเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬินเยน สทฺธิํ อตฺถนิจฺฉโย, วิตฺถาโร ปน ปุคฺคลปญฺญตฺติปาฬิอฏฺฐกถาสุ (ปุ. ป. มาติกา 1 อาทโย; ปุ. ป. อฏฺฐ. มาติกาวณฺณนา 1) คเหตพฺโพติฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

ปุคฺคลปญฺญตฺติมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กถาวตฺถุมาติกา

ปุคฺคลกถาวณฺณนา

อิทานิ กถาวตฺถุมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติฯ ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุจฺฉา, ‘‘อามนฺตา’’ติ อยํ ปฏิชานนาฯ กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? ‘‘อสุกสฺสา’’ติ น วตฺตพฺพาฯ น หิ ภควา ปรวาทีหิ สทฺธิํ วิคฺคาหิกกถํ กเถนฺโต อิมํ มาติกํ ฐเปสิ, ปุคฺคลปญฺญตฺติเทสนาทิํ ปน นิสฺสาย ‘‘ปรมตฺถโต อตฺตา นาม อตฺถี’’ติอาทินา อนาคเต วิปลฺลาสคาหิภิกฺขูนํ, ปรวาทีนญฺจ นานปฺปการทิฏฺฐิฏฺฐานวิโสธนตฺถํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส วาทนยทสฺสนวเสน ปุคฺคลวาทเมตํ อารพฺภ ตนฺติวเสน มาติกํ ฐเปนฺโต สกวาทิปรวาทีนํ ปุจฺฉาวิสชฺชนโทสาโรปนนิคฺคหปาปนาทิวจนปฏิวจนวเสเนว ฐเปสิ, ตสฺมา ตทตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา ปรวาทีปุจฺฉา สกวาทีปฏิญฺญา ปรวาทีปฏิญฺญาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ

‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อยํ สกวาทีปุจฺฉา, ตาย จ ‘‘เย ‘อตฺถิ ปุคฺคโล’ติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติฯ เก ปน เต ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมฺมิติยา จ พหิทฺธา พหู อญฺญติตฺถิยา จฯ กทา ปเนเต สาสเน อุปฺปนฺนาติ? ปรินิพฺพานโต ทุติเย วสฺสสเตฯ