เมนู

4. ปุคฺคลปญฺญตฺติมาติกา

เอกกมาติกตฺถวณฺณนา

อิทานิ ปุคฺคลปญฺญตฺติมาติกาสํวณฺณนานโย โหติฯ ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว ฉ ปญฺญตฺติโยติ เอตฺถ ‘‘อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปตี’’ติ (สํ. นิ. 2.20) อาคตฏฺฐาเน สนฺทสฺสนา ปกาสนา ปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘สุปญฺญตฺตํ มญฺจปีฐ’’นฺติ (ปารา. 269) อาคตฏฺฐาเน ฐปนา นิกฺขิปนา ปญฺญตฺติ นาม, อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ ฉ ปญฺญตฺติโยติ หิ ฉ ปญฺญาปนา ฉ สนฺทสฺสนา ปกาสนาติปิ, ฉ ฐปนา นิกฺขิปนาติปิ วุตฺตํ โหติฯ นามปญฺญตฺติเยว หิ เต เต วิชฺชมานาวิชฺชมาเน ธมฺเม สนฺทสฺเสตีติปิฯ เตน เตน โกฏฺฐาเสน ฐเปตีติปิฯ ขนฺธปญฺญตฺตีติอาทิ ปน สงฺเขปโต ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ ขนฺธานํ ‘‘ขนฺธา’’ติ ปญฺญาปนา สนฺทสฺสนา ปกาสนา จ ฐปนา นิกฺขิปนา จ ขนฺธปญฺญตฺติ นาม…เป.… ปุคฺคลานํ ‘‘ปุคฺคลา’’ติ ปญฺญาปนา สนฺทสฺสนา ปกาสนา จ ฐปนา นิกฺขิปนา จ ปุคฺคลปญฺญตฺติ นามฯ อิมา เอว ฉ ปญฺญตฺติโย วิชฺชนฺติฯ อญฺญาสมฺปิ สมฺมุติปรมตฺถกถานํ ปญฺญตฺตีนํ อนนฺตตฺตา, อุปลกฺขณวเสน ปน ปธานภาวโต จ เอตาว วุตฺตาฯ ปาฬิมุตฺตกนเยน ปน สพฺพสงฺคาหิกา วิชฺชมานปญฺญตฺติอาทโย ฉ นามปญฺญตฺติโย อฏฺฐกถาสุ (ปุ. ป. อฏฺฐ. มาติกาวณฺณนา 1) อาคตา, ตา จ เหฏฺฐา วุตฺตาติ อิธ น วุตฺตาฯ ตาสุ อิธ ปุคฺคลปญฺญตฺติปเทน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, เสเสหิ วิชฺชมานปญฺญตฺติ จาติ ทฺเว เอว ลพฺภนฺติฯ

อฏฺฐกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย – อุปาทาปญฺญตฺติ อุปนิธาปญฺญตฺติ สโมธานปญฺญตฺติ อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติ ตชฺชาปญฺญตฺติ สนฺตติปญฺญตฺตีติ, ยา ‘‘อตฺถปญฺญตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ยา ขนฺธปญฺจกํ อุปาทาย นิสฺสาย สมฺมตา สตฺตาทิกา, องฺคานิ อุปาทาย รถาทิกา, จนฺทาทิปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาลทิสาทิกา, ตํตํภูตนิมิตฺตํ, ภาวนาวิเสสญฺจ อุปาทาย กสิณาทิอุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตาทิกาติ อยํ เอวรูปา สภาวธมฺเมหิ เอกตฺเตน วา สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาวา อุปาทาปญฺญตฺติ นามฯ ปญฺญาเปตพฺพฏฺเฐน เจสา ปญฺญตฺติ วุตฺตา, น ปน ปญฺญาปนฏฺเฐนฯ ยา ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปญฺญาปนา, สา อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยวฯ

ยา ปน อญฺญํ ปฐมาทิํ อุปนิธาย อเปกฺขิตฺวา ทุติยํ รสฺสํ ทีฆํ ทูรํ สนฺติกนฺติอาทิกา ตทญฺญาเปกฺขูปนิธา, ฉตฺตปาณีติอาทิกา หตฺถคตูปนิธา, กุณฺฑลีติอาทิกา สมฺปยุตฺตูปนิธา, ธญฺญสกฏนฺติ อาทิกา สมาโรปิตูปนิธา, อินฺทสาลคุหาติอาทิกา อวิทูรคตูปนิธา, สุวณฺณวณฺโณติอาทิกา ปฏิภาคูปนิธา, พฺราหฺมณคาโมติอาทิกา ตพฺพหุลูปนิธา, มณิกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺฐูปนิธาติ เอวมาทิ อเนกปฺปการา ปญฺญาปนา, อยํ อุปนิธาปญฺญตฺติ นามฯ

ธญฺญราสีติอาทิกา ปน สโมธานปญฺญตฺติ นามฯ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปนิกฺขิปิตฺวา ทฺเว ตีณีติอาทิกา อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติ นามฯ ตํตํสภาวนิสฺสิตา ปถวีอาทิกา ตชฺชาปญฺญตฺติ นามฯ อาสีติโกติอาทิกา ปน สนฺตติปญฺญตฺติ นามฯ

อฏฺฐกถามุตฺตเกเนว อาจริยนเยน อปราปิ ธมฺมกถิกาทิกา กิจฺจปญฺญตฺติ, กิสถูลาทิกา สณฺฐานปญฺญตฺติ, อิตฺถิปุริสาทิกา ลิงฺคปญฺญตฺติ, กามาวจราทิกา, โกสลกาทิกา จ ภูมิปญฺญตฺติ, ติสฺโส นาโคติอาทิกา ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ, นิโรธาทิกา อสงฺขตปญฺญตฺติ จาติ ฉ ปญฺญตฺติโยฯ

เอตาสุ ปน ทฺวาทสสุ ตชฺชาปญฺญตฺติ, เอกจฺจา ภูมิปญฺญตฺติ, อสงฺขตปญฺญตฺติ จ วิชฺชมานปญฺญตฺติสงฺขาตา นามปญฺญตฺติ, ตทญฺญา ปรมตฺถาวเสสา, ปน อตฺถปญฺญตฺตีติ ทีปิตา อวิชฺชมานาทิปญฺญตฺติโย จาติฯ อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺถโต สํวณฺณนาฯ

อตฺถนิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ ปาฬินเยเนว สทฺธิํ โหติ, น วินา ปาฬิํ ตสฺส วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ฯ ปาฬิยญฺจ ยสฺมา อาทิโต ปญฺจ ปญฺญตฺติโย, ตทตฺถภูตา ขนฺธาทโย จ เหฏฺฐา วิภงฺคปฺปกรเณ นิปฺปเทสโต กถิตาติ ตา อิธ ‘‘กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติ, ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สงฺเขเปเนว นิทฺทิฏฺฐา, ตา เจตฺถาปิ วุตฺตตฺถาฯ ปุคฺคลปญฺญตฺติ ปน เหฏฺฐา น วุตฺตาติ ‘‘กิตฺตาวตา ปุคฺคลานํ ปุคฺคลปญฺญตฺติ? สมยวิมุตฺโต, อสมยวิมุตฺโต’’ติอาทินา เอกกาทิเภเทน ยาว ทสกา ทสธา มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรเนว วิภตฺตา, สา จ ญาตพฺพปเภทโต อวุจฺจมานา ทุพฺพิญฺเญยฺยา, ตสฺมา ปุคฺคลปญฺญตฺติยา เอว เจตฺถ ปาฬินยานุสาเรน สงฺเขปโต อตฺถนิจฺฉโย โหติ, โส เจตฺถ มาติกายํ วุตฺเต สพฺพปุคฺคเล อนุทฺธริตฺวา ญาตพฺพานํ ทุพฺพิญฺเญยฺยานํ ปุคฺคลานํ เอกกาทิเภทโตว มาติกํ อุทฺธริตฺวา วิภชนวเสน สงฺเขปโตว โหติฯ กถํ? ‘‘สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโต, กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม, เจตนาภพฺโพ อนุรกฺขณาภพฺโพ, ภยูปรโต อภยูปรโต, ภพฺพาคมโน อภพฺพาคมโน, นิยโต อนิยโต, ปฏิปนฺนโก ผเล ฐิโต, สมสีสี ฐิตกปฺปี, โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลํโกโล เอกพีชี, สกทาคามี, อนาคามี อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี, อรหา’’ติ เอกกมาติกาฯ

ตตฺถ โย อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตุํ ยุตฺตปตฺตกาเล รูปารูปสมาปตฺติสงฺขาเตหิ อฏฺฐหิ วิโมกฺเขหิ ปจฺจนีกธมฺมโต วิมุจฺจิตฺวา ตีสุ มคฺเคสุ เยน เกนจิ ยถาสกํ อาสเว เขเปตฺวา วุฏฺฐิโต, อยํ สมยวิมุตฺโต นามฯ ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา’’ติอาทิวจนโต (ปุ. ป. 1) หิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน วา ขีณาสโว วา อิธ น คหิโต, สมาปตฺติลาภิโน ปน ผลฏฺฐเสขาว คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสโว, สพฺเพปิ จ อริยา มคฺควิโมกฺขํ สนฺธาย อสมยวิมุตฺตา นามฯ พาหิรานญฺหิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปวิเวกฏฺฐานลาภาทิสมโยปิ อตฺถิ, วตฺตกรณกาลาทิอสมโยปิ อตฺถิฯ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส ปน ตาทิโส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิ, ยสฺส สทฺธา พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส วา ภุญฺชนฺตสฺส วา มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺเพ อริยา อริยวิโมกฺเข อสมยวิมุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ปุริมปเทปิ โลกิยสมาปตฺติญฺเญว สนฺธาย เสขา สมยวิมุตฺตา นาม ชาตาฯ

อวสิภาวา อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปน ปุถุชฺชโน, โสตาปนฺนสกทาคามิโน ทฺเว เสขา อฏฺฐสมาปตฺติํ สนฺธาย กุปฺปธมฺโม นามฯ ปริหานธมฺโมติปิ ทุวิธา เอวฯ อนาคามิอาทโย สุปฺปหีนสมาธิปาริปนฺถิกตฺตา วสิภาวา สมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน, อริยา จ โลกุตฺตรธมฺเมปิ สนฺธาย อกุปฺปธมฺโม นามฯ อปริหานธมฺโมติ เต เอวฯ เจตนาภพฺโพติ เจตนาสงฺขาเตน ฌานสมาปตฺติวฬญฺชเนน อปริหานิํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพฯ

โย หิ รูปารูปชฺฌาเนสุ อาจิณฺณวสิตาย เจตนาสงฺขาตาย ฌานสมาปตฺติยา นิรนฺตรํ วฬญฺชมาโน เตหิ น ปริหายติ, อวฬญฺชมาโน จ ปริหายติ, อยํ วฬญฺชมาโน เจตนาภพฺโพ นามฯ อนุรกฺขณาภพฺโพติ ฌานสฺส อุปการานุปการธมฺเม ชานิตฺวา อนุรกฺขณาย อวฬญฺชมาโนปิ อปริหานิํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ, เอโส จ ปุริมโต พลวตโร, อาจิณฺณวสิโน ปญฺญาสมฺปทาย อุปการานุปการธมฺเม ชานิตฺวา ตทนุรูปํ ปฏิปชฺชนโตติ เวทิตพฺโพฯ

ภยูปรโตติ ภเยน ปาปโต อุปรโต วิรโต เสโข, กลฺยาณปุถุชฺชโน จฯ เตสุ ปจฺฉิโม ทุคฺคติวฏฺฏกิเลสอุปวาทสงฺขาเตหิ จตูหิ ภเยหิ ปาปโต โอรมติ, เสโข ทุคฺคติวชฺเชหิ, อปาเยหิ มุตฺตตฺตาฯ ขีณาสโว ปน อภยูปรโต นาม สมุจฺฉินฺนภยตฺตา, อุปวาทโต ปน โอรมิตพฺโพฯ

อภพฺพาคมโนติ สมฺมตฺตนิยามาคมนสฺส อภพฺโพ, เย อานนฺตริยสงฺขาเตน กมฺมาวรเณน, นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาเตน กิเลสาวรเณน, อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิสงฺขาเตน วิปากาวรเณน จ สมนฺนาคตา, พุทฺธาทีสุ จ สทฺธารหิตา, มคฺคภาวนาย จ อุตฺตรกุรุกาทโย วิย อจฺฉนฺทิกา, ปุพฺพูปนิสฺสยรหิตา จ, สพฺเพเต อภพฺพาคมนา นามฯ วิปรีตา ภพฺพาคมนา นามฯ ปญฺจานนฺตริยนิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิกา นิรยคมเน, อฏฺฐ อริยปุคฺคลา อนุปาทาปรินิพฺพานาทีสุ นิยตา นามฯ อวเสสปุคฺคลา อนิพทฺธคติกตาย อนิยตา นาม, อุตฺตรกุรุกา ปน สุคตินิยตาปิ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยามสฺเสว อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘นิยตา’’ติ น วุตฺตาฯ มคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล มคฺคกฺขเณ ผลตฺถาย ปฏิปนฺนโก นาม, ผลสมงฺคี ผลานุปฺปตฺติยมฺปิ ผเล ฐิโต นามฯ

ยสฺส ปน อปุพฺพาจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจ, อยํ สมสีสี นามฯ โส จ ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติฯ

ตตฺถ โย จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกสฺมิํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมิญฺเญว อิริยาปเถ ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเค เอว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน กิเลสสีสสงฺขาตา อวิชฺชา, อรหตฺตมคฺเคน ปวตฺตสีสสงฺขาตํ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ จุติจิตฺเตน สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นามฯ กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตายฯ ยสฺมิํ หิ วาเร มคฺเคน กิเลเส เขปิเต ปจฺจเวกฺขณญาณานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺสานนฺตรเมว ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นาม, อยเมว ชีวิตสมสีสี อิธาธิปฺเปโตฯ

ฐิตกปฺปีติ ฐิโต กปฺโป ฐิตกปฺโป, สฺวาสฺส อตฺถีติ ฐิตกปฺปี, กปฺปมฺหิ วินสฺสมานมฺหิ กปฺปํ ฐเปตุํ สมตฺโถติ อตฺโถฯ

สเจ หิ เยสํ มคฺคสมงฺคิกฺขเณ กปฺปวินาโส ภเวยฺย, เนว ตาว กปฺโป วินสฺเสยฺย, ยาวายํ ยถาสกํ ผลํ น สจฺฉิกโรตีติ เต วินสฺสมานมฺปิ กปฺปํ ฐเปนฺตีติ ฐิตกปฺปิโน นาม ชาตาติฯ กิญฺจาปิ กปฺปวินาสนกาเล สาสนํ นตฺถิ, คตโกฏิเก หิ กาเล กปฺปวินาโส โหติ, เอวํ สนฺเตปิ มคฺคานนฺตรผลสฺส อนนฺตรายํ ทีเปตุํ อิทํ อภูตมฺปิ การณํ อาหฏํฯ

โสตาปนฺโนติ นิพฺพานสมุทฺทนินฺนตาย โสตสงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ปฐมสมงฺคี วุจฺจติ, อิธ ปน ผลฏฺโฐ อธิปฺเปโตฯ ตสฺเสว จ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สตฺตวารา ปรมา อสฺส ภวูปปตฺตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, ตโต ปรํ อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ อตฺโถฯ

โสตาปนฺโน หิ โย สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สตฺตเม ภเว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นามฯ กุลโต กุลํ ภวโต ภวํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โส หิ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว คติโย ภเว สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ โกลํโกโล นามฯ กมฺมปฏิสนฺธิยา เอกํ กมฺมํ กิเลสพีชํ อสฺสาติ เอกพีชีฯ โส หิ เอกสฺมิญฺเญว ภเว ขีณาสโว โหติฯ กิํ ปนสฺส เภทสฺส นิยามกนฺติ? วิปสฺสนาภิญฺญาเภทาฯ โสตาปนฺเนสุ หิ โย วิปสฺสนาย ปมตฺโต, โส สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติฯ โย กิญฺจิ อปฺปมตฺโต, โส โกลํโกโลฯ โย ปน วิปสฺสนาย อติวิย อปฺปมตฺโต, โส เอกพีชี โหติฯ เย ปน อภิวิย ปมตฺตา วฏฺฏชฺฌาสยา อนาถปิณฺฑิกวิสาขาสกฺกาทโย, เต ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมิํเยว วิจรนฺตา อาทิโต ปฏฺฐาย ฉ เทวโลเก โอสาเปตฺวา พฺรหฺมโลเกสุปิ ยถากฺกมํ นิพฺพตฺติตฺวา อกนิฏฺเฐ ฐตฺวา ปรินิพฺพนฺติ, น เต อิธ คหิตาฯ เต หิ มนุสฺสคติํ ปุนปฺปุนํ อาทิยนฺติฯ เย ปน มนุสฺสคติยมฺปิ ภวํ อาทิยนฺติ, เตสํ วเสน สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลํโกโล มานุสิกภวนิพฺพตฺตโก เอว เอกพีชี คหิโตฯ เต ปน สทฺธาธุเรน อาคตา ตโย, ปญฺญาธุเรน อาคตา ตโยติ โสตาปนฺโน ฉพฺพิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

ปฏิสนฺธิวเสน ปน สกิํ อิมํ มนุสฺสคติํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ทุติยมคฺคผลสมงฺคีฯ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโตฯ เอกจฺโจ หิ สกทาคามิผเล ฐตฺวา ปุน ทุติยภเว อิเธว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ทุติยภเว ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตาฯ

โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยเมโกว อิธ คหิโตฯ อิมสฺส จ ทฺเว ปฏิสนฺธิโย, เอกพีชิสฺส ปน เอกาวาติ อิทํ เตสํ นานากรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปฏิสนฺธิวเสน กามภวํ นาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตติยมคฺคผลสมงฺคีฯ ตสฺเสว ปน ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนฺตราปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตรา เอว อรหตฺตมคฺคํ อุปฺปาเทตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนสีโล เอโก อนาคามีฯ โส จ อุปฺปนฺนสมนนฺตรํ ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายีติ ติวิโธ โหติฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา, มรณสมยํ วา อุปหจฺจ อุปคนฺตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ยาว มรณสมยา ปรินิพฺพายีติ อตฺโถฯ อสงฺขารปรินิพฺพายีติ อสงฺขาเรน อปฺปทุกฺเขน อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวา ปรินิพฺพายนสีโลฯ สสงฺขารปรินิพฺพายีติ สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยเคน ปรินิพฺพายนสีโลฯ อุทฺธํโสโตติ อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตญฺจ, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธํ มคฺคโสตมสฺสาติปิ อุทฺธํโสโตฯ อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ อิเมสํ ปน อนาคามีนํ ปเภททสฺสนตฺถมฺเปตฺถ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติอาทิ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ โย อวิหโต ปฏฺฐาย จตูสุ ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา จุโต อกนิฏฺเฐ อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย ปน อกนิฏฺฐํ อปฺปตฺวา อนฺตรา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย มนุสฺสโลโก อกนิฏฺฐเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ

โย ปน เหฏฺฐา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นาม ฯ เอวเมเต อนาคามิโน อฏฺฐจตฺตาลีสวิธา โหนฺติฯ กถํ? อวิเหสุ ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโตติ ปญฺจ, เต อสงฺขารปรินิพฺพายิสสงฺขารปรินิพฺพายิวเสน ทส โหนฺติ, เอวํ อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสูติ จตฺตาลีสํ, อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ ตํ สสงฺขาราสงฺขารวเสน ทุวิธํ อุทฺธํโสตํ วชฺเชตฺวา อฏฺฐ จาติ อฏฺฐจตฺตาลีส โหนฺติฯ

อรหาติ กิเลสารีนํ หตตฺตาทินา ขีณาสโว อรหา นามฯ โส สุญฺญตาทิวิโมกฺขตฺตยวเสน ติวิโธ หุตฺวา ปุน ปจฺเจกํ ปฏิปทาจตุกฺกวเสน ทฺวาทสวิธา โหนฺติฯ ยถา จ อรหา ทฺวาทสวิโธ, เอวํ ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา อฏฺฐจตฺตาลีส อนาคามิโนว ปจฺเจกนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิเม จ สพฺเพ อริยา อิมสฺมิํ สาสเน เอว อุปฺปชฺชนฺติ, โน พหิทฺธาติฯ เอกกนโยฯ

ทุกาทิมาติกตฺถวณฺณนา

ทุกาทีสุ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา – โกธโน จ อุปนาหี จ มกฺขี จ ปฬาสี จา’’ติอาทินา ทุกญฺจ, ‘‘ตโย ปุคฺคลา – นิราโส อาสํโส วิคตาโส’’ติอาทินา ติกญฺจ, ‘‘จตฺตาโร ปุคฺคลา – อสปฺปุริโส, อสปฺปุริเสนอสปฺปุริสตโร, สปฺปุริโส, สปฺปุริเสนสปฺปุริสตโร’’ติอาทินา จตุกฺกญฺจ, ‘‘ปญฺจ ปุคฺคลา – อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหติ, ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อารภติ น วิปฺปฏิสารี จ โหติ…เป.… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล นารภติ วิปฺปฏิสารี จ โหติ…เป.… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหติ…เป.… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา ปญฺจกญฺจ วิตฺถารโต มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺเพปิ เต ปุคฺคลา นิทฺทิฏฺฐา, อิธ ปน เต คนฺถวิตฺถารภเยน สพฺเพ น อุทฺทิฏฺฐา, ปาฬิยา เอว ญาตพฺพาติฯ

ตตฺถ ติเก นิราโสติ อรหตฺตาสาย วิรหิโต ทุสฺสีโลฯ ตสฺส หิ อตฺตโน อภพฺพตาย ภพฺพสหายกสฺส สีลวโต อรหตฺตปฺปตฺติํ สุตฺวา, จณฺฑาลปุตฺตสฺส วิย กสฺสจิ ราชปุตฺตสฺส รชฺชาภิเสกํ สุตฺวา อภิเสกปฺปตฺติยํ, ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อรหตฺตปฺปตฺติยํ ปตฺถนาปิ น อุปฺปชฺชติฯ อาสํโสติ อรหตฺตํ อาสีสมาโน ปตฺถยมาโน สีลวาฯ ตสฺส หิ อรหตฺตปตฺถนาย สีลสมฺปตฺติยา ฐิตตฺตา กสฺสจิ อรหตฺตปฺปตฺติํ สุตฺวา, อุภโตสุชาตสฺส ราชกุมารสฺส วิย ตาทิสสฺส กสฺสจิ รชฺชาภิเสกํ สุตฺวา อภิเสกปฺปตฺติยํ, อรหตฺตปฺปตฺติยํ ปตฺถนา อุปฺปชฺชติฯ วิคตาโสติ อรหาฯ โส หิ ปตฺตอรหตฺตตาย ตตฺถ วิคตาโส โหติ ปตฺตาภิเสโก วิย ขตฺติโย อภิเสกปฺปตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

จตุกฺเก ปน ปาณาติปาตาทิอกุสลกมฺมปถสมนฺนาคโต อสปฺปุริโส นามฯ โย ปน สยมฺปิ ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ปรญฺจ ตตฺถ สมาทเปติ, อยํ อสปฺปุริเสนอสปฺปุริสตโร, อสปฺปุริสโตปิ อสปฺปุริสตโรติ อตฺโถฯ วุตฺตปฏิปกฺขกุสลวเสน สปฺปุริโส, สปฺปุริเสนสปฺปุริสตโร จ เวทิตพฺโพฯ

ปญฺจเก อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ เอตฺถ อารมฺภ-สทฺโท อาปตฺติวีติกฺกเม วตฺตติ, ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อตฺโถฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมฺปยุตฺตสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลสมฺปยุตฺตญาณํฯ