กติหิ วิปฺปยุตฺโต? จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโต, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตฯ เอส นโย จกฺขายตนาทิอนารมฺมเณสุปิฯ สารมฺมเณสุ ปน เวทนากฺขนฺโธ ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺโต, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโตฯ เอเกน ขนฺเธน ทสหิ อายตเนหิ ทสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโต, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตฯ เอส นโย สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิฯ

ตตฺถ เอเกนาติ มนายตเนนฯ สตฺตหีติ วิญฺญาณธาตูหิฯ เกหิจีติ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺเนหิ เวทนาสญฺญาสงฺขาเรหิฯ ทุติยนเย ตีหีติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสเสหิ อรูปกฺขนฺเธหิฯ เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตติ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สญฺญาสงฺขาเรหิฯ เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตติ รูปนิพฺพาเนหิฯ เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อยํ ปน วิเสโส ‘‘สมุทยมคฺคสจฺจาทโย เอกาย มโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺปยุตฺตา, อธิโมกฺโข ปน มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูหิ ทฺวีเหวา’’ติฯ อยํ สมฺปโยควิปฺปโยคปเท นโยฯ

สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา

สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปเท ปน สมฺปโยคารหปเทสุ ยานิ ปทานิ ธมฺมธาตุยา สมฺปยุตฺเต ธมฺเม, วิญฺญาณญฺจ อญฺเญน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, เตสเมว นิทฺเทโสฯ ตานิ ปน จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธปทานํ, มนายตนสฺส, สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ, มโนเปกฺขาวเสน ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ, วิญฺญาณผสฺสเวทนานํ ติณฺณํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปทานํ, ผสฺสสตฺตกสฺส, อทุกฺขมสุขสวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาสหคตานํ วเสน ติณฺณํ ติกปทานํ, สตฺตมหนฺตรทุกปทาทีนญฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ, น อิตเรสํ อสมฺภวาฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ –

‘‘จตฺตาโร ขนฺธายตนญฺจ เอกํ,

ทฺเว อินฺทฺริยา ธาตุปทานิ สตฺต;

ตโย ปฏิจฺจา อถ ผสฺสสตฺตกํ,

ติเก ตโย สตฺต มหนฺตเร จ;

เอกํ สวิตกฺกํ สวิจารเมกํ,

ยุตฺตํ อุเปกฺขาย จ เอกเมวา’’ติฯ (ธาตุ. อฏฺฐ. 306) –

อุทฺทานคาถา วุตฺตาฯ อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปฐมํ อุทฺธฏปเทน สมฺปยุตฺตา, เตหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยโค วุจฺจติฯ

ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺตาฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา น เกหิจิ ขนฺธายตเนหิ วิปฺปยุตฺตา, เอกาย ปน ธาตุยา วิปฺปยุตฺตาติ เอวํ สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ เต ธมฺมาติ รูปนิพฺพานธมฺมา, เต เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ วิปฺปยุตฺตาฯ เอเกนาติ มนายตเนนฯ ทุติยนเย เต ธมฺมาติ สปฺปีติกา เต ธมฺมาฯ น เกหิจีติ ปฐมํ อุทฺธฏํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุํ ฐเปตฺวา เสสา ฉวิญฺญาณธาตู, ตํสมฺปยุตฺตา, รูปํ, นิพฺพานญฺจฯ เตหิ สพฺเพสํ ขนฺธายตนานํ สงฺคหิตตฺตา น เกหิจิ ขนฺเธหิ, อายตเนหิ วา วิปฺปยุตฺตาฯ น หิ สยํ อตฺตนา วิปฺปยุชฺชติ, สมฺปยุชฺชติ วาติฯ เอกายาติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อยํ สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปเท นโยฯ

วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา

วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท ปน วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺโต นาม ธมฺโม นตฺถิ, เทสนาสมฺปทมตฺตาย ปน โมฆมฺเปตํ ปทํ อุทฺธฏํ, เตเนว ปาฬิยํ สพฺพวาเรสุปิ ‘‘นตฺถิ นตฺถิ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ รูปกฺขนฺธาทิอนารมฺมณธมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา, เตสญฺจ อญฺเญหิ สมฺปโยโค นตฺถิฯ เวทนาทีหิปิ รูปนิพฺพานาทีนิ วิปฺปยุตฺตานิ, เตสญฺจ เกนจิ สมฺปโยโคว นตฺถีติฯ อยํ วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท นโยฯ

สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา

สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท ปน ยานิ ปทานิ รูเปน อสมฺมิสฺสํ อรูปกฺขนฺเธกเทสเมว ทีเปนฺติ, เตสเมว นิทฺเทโส, น รูปารูปสมฺมิสฺสานํ, สพฺพรูปกฺขนฺธทีปกานํ เตสํ สมฺปยุตฺตตาโยคาภาวาฯ สพฺพารูปกฺขนฺเธนาปิ หิ กุสลาทินา อญฺโญ สมฺปยุตฺโต นาม นตฺถิฯ อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปฐมํ อุทฺธฏา, อตฺตนา สมฺปยุตฺเตน ปุน สมฺปยุตฺตา, เตสญฺเญว ขนฺธาทีหิ สมฺปโยโค วุจฺจติฯ

ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน…เป.… เกหิจิ สมฺปยุตฺตาฯ สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย มโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺปยุตฺตา, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺตาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อยํ สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท นโยฯ