อพฺยากตา ปน อสงฺขตํ ขนฺธโต ฐเปตฺวา ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ อฏฺฐารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา’’ติอาทินา โยเชตฺวา สงฺคหาสงฺคโห ญาตพฺโพติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธาตุกถาปาฬิอฏฺฐกถาสุ (ธาตุ. 77 อาทโย; ธาตุ. อฏฺฐ. 77) คเหตพฺโพติฯ

นิฏฺฐิโต ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ ปทสฺส

อตฺถวินิจฺฉโยฯ

สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา

สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปเท สพฺเพสํ รูปกฺขนฺธาทิปทานํ นิทฺเทโส น สมฺภวติฯ ยานิ ปเนตฺถ ปทานิ รูเปกเทสํ, อรูเปน อสมฺมิสฺสํ วิญฺญาเณกเทสญฺจ อญฺเญน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, เตสมิธ นิทฺเทโสฯ ตานิ ปน มนายตนธมฺมายตนวชฺชิตานํ ทสายตนานํ, ธมฺมธาตุวชฺชิตานํ สตฺตรสนฺนํ ธาตูนํ, สตฺตรูปินฺทฺริยานญฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ, น รูปกฺขนฺธาทีนํฯ เตเนว ปาฬิยํ –

‘‘ทสายตนา สตฺตรส ธาตุโย,

สตฺตินฺทฺริยา อสญฺญาภโว เอกโวการภโว;

ปริเทโว สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ,

อนิทสฺสนํ ปุนเทว สปฺปฏิฆํ อุปาทา’’ติฯ (ธาตุ. 178) –

เอวํ อุทฺทานคาถา วุตฺตาฯ รูปกฺขนฺเธน หิ รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีหิ จ เวทนากฺขนฺธาทโยวฯ เตปิ จ เยหิ เกหิจิ อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตา นาม นตฺถีติ เตสํ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตตฺตาภาวา ยถาวุตฺตายตนานํ วเสเนเวตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย โหติฯ