เตสํ วิกปฺปโต สงฺคหิเตน อสงฺคหิตาทีนิ, เอกุปฺปาเทกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาวเสน สมฺปโยโค, ตปฺปฏิปกฺขโต วิปฺปโยโค, เตสํ วิกปฺปโต สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตาทีนิ, ตทุภยสํสคฺควิกปฺปโต สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติอาทีนิ จ เวทิตพฺพานิฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานปทตฺโถฯ

สงฺคหาสงฺคหปทตฺถวณฺณนา

อตฺถวินิจฺฉยโต ปน ยสฺมา อพฺภนฺตรมาติกาย รูปกฺขนฺธาทีนิ, พาหิรมาติกาย กุสลาทีนิ จ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติอาทิเกหิ นยมาติกาปเทหิ ‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห’’ติอาทินยมุขมาติกาวเสน ยถารหํ นิทฺเทสตฺถาย ภควตา ฐปิตานิ, ตสฺมา ขนฺธาทีนํ สงฺคหาทีนํ ปาฬิยํ วุตฺตานุสาเรเนว สงฺเขปโต อตฺถวินิจฺฉโย โหติฯ อิมินา นเยน วิภงฺคนโย สกฺกา ญาตุนฺติ ตํ วิสุํ น วกฺขามฯ

ตตฺถ สงฺคหาสงฺคหวาเร ขนฺธานํ ตาว อยํ นิทฺเทเส นโย – รูปกฺขนฺโธ เอเกน ขนฺเธน เอกาทสหิ อายตเนหิ เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิโตฯ ตตฺถ เอกาทสหีติ มนายตนวชฺเชหิฯ ธมฺมายตเนนาปิ หิ เกจิ รูปธมฺมา สงฺคหิตาฯ เอกาทสหีติ สตฺตวิญฺญาณธาตุวชฺชาหิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เวทนาทโย ตโย ขนฺธา ยถาสกํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา, ตถา วิญฺญาณกฺขนฺโธปิฯ เกวลํ ปเนตฺถ สตฺตหิ วิญฺญาณธาตูหิ สงฺคหิโต, เอกาทสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิโตติ เอตฺตกเมว วิเสโสฯ ตตฺถ หิ เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธานํ เอเกน ธมฺมายตเนน จ เอกาย ธมฺมธาตุยา จ สงฺคหิตตา เวทิตพฺพาฯ

ปาฬิยํ ปเนตฺถ ขนฺธปทนิทฺเทเส, อุปริ อายตนาทินิทฺเทเสสุ จ ‘‘รูปกฺขนฺโธ จ เวทนากฺขนฺโธ จ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา’’ติอาทินา (ธาตุ. 15) ทฺวิมูลกาทินเยนาปิ วิตฺถารนโย วิภตฺโต, โสปิ อิมินา เอกมูลนยานุสาเรน สพฺพตฺถ สุวิญฺเญยฺโยติ น วิตฺถารยิมฺหาฯ อยํ ขนฺธปทนิทฺเทสนโยฯ

อายตนธาตุปทานมฺปิ ขนฺธปเท วุตฺตานุสาเรเนว ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห จ ยถาโยคํ โยเชตฺวา ญาตพฺโพฯ เกวลํ ปเนตฺถ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อสงฺขตสฺส ขนฺธสงฺคหาภาวา ตํ ฐเปตฺวา เสสานํ ขนฺเธสุ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

สจฺเจสุ ทุกฺขสจฺจํ สพฺเพหิ ขนฺธายตนธาตูหิฯ สมุทยมคฺคสจฺจานิ สงฺขารกฺขนฺเธน, ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ จ สงฺคหิตานิฯ นิโรธสจฺจํ ขนฺเธน อสงฺคหิตํ, ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ เอว สงฺคหิตํฯ

อินฺทฺริเยสุ ชีวิตินฺทฺริยํ ทฺวีหิ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺเธหิฯ สุขินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจ เวทนากฺขนฺเธน , สทฺธาทีนิ สงฺขารกฺขนฺเธน, สพฺพานิ เจตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยาทีนิปิ ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ สงฺคหิตานิฯ เสสินฺทฺริยานิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ นามรูปํ วิญฺญาณวชฺชิเตหิ จตูหิ ขนฺเธหิ, เอกาทสหิ อายตนธาตูหิ จ สงฺคหิตํฯ เอตฺถ หิ ปวตฺติยํ นามรูปสฺสาปิ คหิตตฺตา สทฺทายตนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สฬายตนํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ, ปสาทวิญฺญาณภูเตหิ ฉหิ อายตเนหิ, ทฺวาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตํฯ อุปปตฺติภโว ปน กามภวภูโต ปญฺจหิ ขนฺเธหิ, สทฺทายตนวชฺชิเตหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ, สตฺตรสหิ ธาตูหิฯ

รูปภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ, สทฺทาทิจตุกฺกฆานาทิตฺตยตพฺพิญฺญาณวชฺเชหิ ปญฺจหายตเนหิ, อฏฺฐหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ อสญฺญีภโว เอเกน รูปกฺขนฺเธน, รูปธมฺมวเสน ทฺวีหิ อายตนธาตูหิ สงฺคหิโตฯ ฆานาทิตฺตยํ ปเนตฺถ อายตนาทิกิจฺจากรณโต อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตมฺปิ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ภวสฺส จ เอกนฺตมุปาทินฺนตฺตา ปวตฺติวิปากานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ คหเณปิ อนุปาทินฺนสทฺทายตนสฺส อิธ อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อรูปภโว จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหิ อายตนธาตูหิฯ ชาติชรามรณานิ นามรูปธมฺมานํ ลกฺขณตฺตา ทฺวีหิ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺเธหิฯ โสกทุกฺขโทมนสฺสานิ เวทนากฺขนฺเธนฯ อุปายาโส สงฺขารกฺขนฺเธน, ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ จ สงฺคหิโตฯ ปริเทโว รูปกฺขนฺธสทฺทายตนสทฺทธาตูหิฯ เสสานิ ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ, สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานา จ สุวิญฺเญยฺยาวฯ

อิทฺธิปาทา ทฺวีหิ ขนฺเธหิ, อายตเนหิ, ธาตูหิ สงฺคหิตาฯ เอตฺถ จ จิตฺติทฺธิปาทสฺส ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุนิยมโต โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ฌานานิ ทฺวีหิ เวทนาสงฺขารกฺขนฺเธหิ, เอเกนายตเนน, เอกาย ธาตุยา จ สงฺคหิตานิฯ อปฺปมญฺญา เอเกน ขนฺเธน, เอเกน อายตเนน, เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตาฯ เอวํ ปญฺจินฺทฺริยาทีนิปิฯ เกวลํ ปน จิตฺตํ สตฺตหิ วิญฺญาณธาตูหิ สงฺคหิตนฺติ เอตฺตกเมว วิเสโสฯ สพฺเพสมฺปิ เจส วุตฺตาวเสเสหิ ขนฺธายตนธาตูหิ อสงฺคหิตภาโว เวทิตพฺโพฯ

อิมินา นเยน พาหิรมาติกายปิ ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ, ทฺวีหิ อายตเนหิ, ธาตูหิ สงฺคหิตาฯ

อพฺยากตา ปน อสงฺขตํ ขนฺธโต ฐเปตฺวา ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ อฏฺฐารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา’’ติอาทินา โยเชตฺวา สงฺคหาสงฺคโห ญาตพฺโพติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธาตุกถาปาฬิอฏฺฐกถาสุ (ธาตุ. 77 อาทโย; ธาตุ. อฏฺฐ. 77) คเหตพฺโพติฯ

นิฏฺฐิโต ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ ปทสฺส

อตฺถวินิจฺฉโยฯ

สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา

สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปเท สพฺเพสํ รูปกฺขนฺธาทิปทานํ นิทฺเทโส น สมฺภวติฯ ยานิ ปเนตฺถ ปทานิ รูเปกเทสํ, อรูเปน อสมฺมิสฺสํ วิญฺญาเณกเทสญฺจ อญฺเญน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, เตสมิธ นิทฺเทโสฯ ตานิ ปน มนายตนธมฺมายตนวชฺชิตานํ ทสายตนานํ, ธมฺมธาตุวชฺชิตานํ สตฺตรสนฺนํ ธาตูนํ, สตฺตรูปินฺทฺริยานญฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ, น รูปกฺขนฺธาทีนํฯ เตเนว ปาฬิยํ –

‘‘ทสายตนา สตฺตรส ธาตุโย,

สตฺตินฺทฺริยา อสญฺญาภโว เอกโวการภโว;

ปริเทโว สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ,

อนิทสฺสนํ ปุนเทว สปฺปฏิฆํ อุปาทา’’ติฯ (ธาตุ. 178) –

เอวํ อุทฺทานคาถา วุตฺตาฯ รูปกฺขนฺเธน หิ รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีหิ จ เวทนากฺขนฺธาทโยวฯ เตปิ จ เยหิ เกหิจิ อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตา นาม นตฺถีติ เตสํ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตตฺตาภาวา ยถาวุตฺตายตนานํ วเสเนเวตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย โหติฯ