3. ธาตุกถามาติกา

อิทานิ วิภงฺคมาติกานนฺตรํ –

อยํ ธาตุกถาทีนํ, สมฺปตฺตา อตฺถวณฺณนา;

มาติกานํ ยโต ตสฺมา, ปญฺจนฺนมฺปิ ยถารหํฯ

อนุตฺตานตฺถโต เจว, สงฺเขเปนตฺถนิจฺฉยา;

วิภงฺคนยโต เจว, โหติ สํวณฺณนานโยฯ

ตตฺถ ธาตุกถามาติกาย ตาว สํวณฺณนา โหติฯ สา ปเนสา นิกฺเขปโต ปญฺจธา ฐิตา – นยมาติกา อพฺภนฺตรมาติกา นยมุขมาติกา ลกฺขณมาติกา พาหิรมาติกาติฯ ตตฺถ ‘‘สงฺคโห, อสงฺคโห…เป.… วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิต’’นฺติ อยํ จุทฺทสหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา สงฺคหาทิเกน นเยน ธาตุกถาย ธมฺมา วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ฐปิตตฺตา นยมาติกา นาม, ยา ‘‘มูลมาติกา’’ติปิ วุจฺจติฯ

‘‘ปญฺจกฺขนฺธา…เป.… มนสิกาโร’’ติ อยํ ปญฺจวีสาธิเกน ปทสเตน นิกฺขิตฺตา สงฺคหาทินเยน วิภชิตพฺพภาเวน ธาตุกถาย อพฺภนฺตเร เอว ฐปิตตฺตา อพฺภนฺตรมาติกา นาม, ยา ‘‘ธาตุกถามาติกา’’ติปิ วุจฺจติฯ

‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห, จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ อยํ จตูหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา ขนฺธาทีสุ จ กุสลตฺติกาทีสุ จ มาติกาธมฺเมสุ ตีหิ ขนฺธายตนธาตุปเทเหว สงฺคโห อสงฺคโห จ, ตถา จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ สมฺปโยโค, วิปฺปโยโค จาติ อิเมสํ สงฺคหาสงฺคหาทีนํ นยานํ มุขานีติ ทสฺเสตุํ ฐปิตตฺตา นยมุขมาติกา นามฯ

‘‘สภาโค วิสภาโค’’ติ อยํ ทฺวีหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา สภาควิสภาคลกฺขณวเสเนว สงฺคหาสงฺคหนยา เจว สมฺปโยควิปฺปโยคนยา จ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ฐปิตตฺตา ลกฺขณมาติกา นามฯ สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกาติ อยํ ฉสฏฺฐิ ติกปทานิ, ทฺเว จ ทุกปทสตานิ สงฺขิปิตฺวา นิกฺขิตฺตา ธาตุกถา มาติกาโต พหิ ฐปิตตฺตา พาหิรมาติกา นามฯ เอวเมติสฺสา ปญฺจวิธาย มาติกาย อยมนุตฺตานตฺถวณฺณนาฯ

สงฺคโหติอาทีสุ หิ สงฺคโห ตาว ชาติสญฺชาติกิริยาคณนวเสน จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ ชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, โย จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ สญฺชาติสงฺคโห นาม, เอกฏฺฐาเน ชาติสมฺพนฺธภาเวน สงฺคโหติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ กิริยาสงฺคโห นามฯ ‘‘หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’’นฺติ (กถา. 471) อยํ คณนสงฺคโห นาม, อยมิธ อธิปฺเปโตฯ ตปฺปฏิปกฺเขน อสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

เตสํ วิกปฺปโต สงฺคหิเตน อสงฺคหิตาทีนิ, เอกุปฺปาเทกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาวเสน สมฺปโยโค, ตปฺปฏิปกฺขโต วิปฺปโยโค, เตสํ วิกปฺปโต สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตาทีนิ, ตทุภยสํสคฺควิกปฺปโต สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติอาทีนิ จ เวทิตพฺพานิฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานปทตฺโถฯ

สงฺคหาสงฺคหปทตฺถวณฺณนา

อตฺถวินิจฺฉยโต ปน ยสฺมา อพฺภนฺตรมาติกาย รูปกฺขนฺธาทีนิ, พาหิรมาติกาย กุสลาทีนิ จ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติอาทิเกหิ นยมาติกาปเทหิ ‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห’’ติอาทินยมุขมาติกาวเสน ยถารหํ นิทฺเทสตฺถาย ภควตา ฐปิตานิ, ตสฺมา ขนฺธาทีนํ สงฺคหาทีนํ ปาฬิยํ วุตฺตานุสาเรเนว สงฺเขปโต อตฺถวินิจฺฉโย โหติฯ อิมินา นเยน วิภงฺคนโย สกฺกา ญาตุนฺติ ตํ วิสุํ น วกฺขามฯ

ตตฺถ สงฺคหาสงฺคหวาเร ขนฺธานํ ตาว อยํ นิทฺเทเส นโย – รูปกฺขนฺโธ เอเกน ขนฺเธน เอกาทสหิ อายตเนหิ เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิโตฯ ตตฺถ เอกาทสหีติ มนายตนวชฺเชหิฯ ธมฺมายตเนนาปิ หิ เกจิ รูปธมฺมา สงฺคหิตาฯ เอกาทสหีติ สตฺตวิญฺญาณธาตุวชฺชาหิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เวทนาทโย ตโย ขนฺธา ยถาสกํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา, ตถา วิญฺญาณกฺขนฺโธปิฯ เกวลํ ปเนตฺถ สตฺตหิ วิญฺญาณธาตูหิ สงฺคหิโต, เอกาทสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิโตติ เอตฺตกเมว วิเสโสฯ ตตฺถ หิ เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธานํ เอเกน ธมฺมายตเนน จ เอกาย ธมฺมธาตุยา จ สงฺคหิตตา เวทิตพฺพาฯ