ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกาย ปนายํ นิกฺเขปปริจฺเฉเทน สทฺธิํ อตฺถโต วินิจฺฉโยฯ มาติกาย หิ อาทิโต ตาว – ชาติมโทติอาทโย เตสตฺตติ เอกกา นิกฺขิตฺตา, ตโต โกโธ จ อุปนาโห จาติอาทโย อฏฺฐารส ทุกา, อกุสลมูลาทโย ปญฺจติํส ติกา, อาสวจตุกฺกาทโย จุทฺทส จตุกฺกา, โอรมฺภาคิยสํโยชนาทโย ปนฺนรส ปญฺจกา, วิวาทมูลาทโย จุทฺทส ฉกฺกา, อนุสยาทโย สตฺต สตฺตกา, กิเลสวตฺถุอาทโย อฏฺฐ อฏฺฐกา, อาฆาตวตฺถุอาทโย นว นวกา, กิเลสวตฺถุอาทโย สตฺต ทสกา, ฉนฺนํ อฏฺฐารสกานํ วเสน อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ จ ยถากฺกมํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺเต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาลสุตฺเต อติทสฺสิตานีติ สพฺพานิปิ เตสฏฺฐิอธิกานิ อฏฺฐกิเลสสตานิ นิกฺขิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อยํ ตาว นิกฺเขปปริจฺเฉโทฯ

อตฺถโต ปน ‘‘ชาติมโท’’ติอาทีสุ ชาติอุจฺจากุลีนตํ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อหํ อุตฺตมชาติโก, อิเม น อุตฺตมชาติกา’’ติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน ชาติมโท นามฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อาทิจฺจโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิอุตฺตมโคตฺตํ นิสฺสาย โคตฺตมโทฯ นิราพาธตํ, โยพฺพญฺญํ, ‘‘จิรํ สุขํ ชีวิํ ชีวามิ ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิตํ, พหุลาภญฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ อาโรคฺยมทาทโย วุตฺตาฯ สุกตปณีตปจฺจยลาภํ, มานนวนฺทนาทิครุการํ มญฺเญว ปมุขํ กตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปริวาเรตฺวา คจฺฉนฺตีติ เอวํ ปุเรกฺขารํ, มหาปริวารํ, สุจิปริวารญฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ สกฺการมทาทโย จ เวทิตพฺพาฯ

โภโค ปน กิญฺจาปิ ลาภคฺคหเณเนว คหิโต, นิหิตธนวเสน ปเนตฺถ ลาโภ เวทิตพฺโพ, ‘‘อนฺนปานวตฺถาภรณมาลาคนฺธาทิอุปโภคสมิทฺธิวเสนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติปิ วทนฺติฯ สรีรวณฺณํ, คุณวณฺณญฺจ นิสฺสาย วณฺณมโทฯ พาหุสจฺจํ, ปฏิภานํ, ‘‘วณฺณํ พุทฺธวํสํ ราชวํสํ ชนปทวํสํ คามวํสํ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ นกฺขตฺตมุหุตฺตโยคํ ชานามี’’ติ เอวํ รตฺตญฺญุตํ วา นิสฺสาย ยถากฺกมํ สุตมทาทโย จ เวทิตพฺพาฯ ชาติปิณฺฑปาติกตํ, อนวญฺญาตตํ, อิริยาปถปาสาทิกตํ, มหิทฺธิกตญฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ ปิณฺฑปาติกมทาทโยฯ กิญฺจาปิ ปริวาร-คฺคหเณน ยโส คหิโตฯ ปริวารสฺส ปน สวสวตฺตกภาเวน ปตฺถฏตํ กิตฺติยสญฺเญว วา นิสฺสาย ยสมโทฯ ปริสุทฺธสีลํ , อุปจารปฺปนาฌานํ, สิปฺปโกสลฺลํ, สรีรสฺส อาโรหสมฺปทํ, ปริณาหสมฺปทํ, อนูนนิทฺโทสองฺคปจฺจงฺคตาย สรีรปาริปูริญฺจ นิสฺสาย สีลมทาทโย เวทิตพฺพาฯ

อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน สวตฺถุกํ มานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวตฺถุกเมว สามญฺญโต มานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มโท’’ติ อาหฯ ปมาโทติอาทีสุ ปญฺจกามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคสงฺขาโต สุจริตาเสวนาย, ทุจฺจริตเสวนาย จ เหตุภูโต ปมชฺชนาการปฺปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ปมาโท นาม, สฺวายํ สติโวสฺสคฺคลกฺขโณฯ วาตภริตภตฺตา วิย มาตาปิตูสุปิ อโนณตภาวสงฺขาโต กกฺขฬมาโน ถมฺโภ นาม, สฺวายํ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณฯ อญฺเญสํ เคหาทิอุปกรณสมฺปทํ, วิชฺชาสมฺปทํ วา ทิสฺวา ตทฺทิคุณสมารมฺภนวสปฺปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท สารมฺโภ นามฯ คนฺโถปิ หิ สารมฺภวเสน อุคฺคเหตุํ น วฏฺฏติ, อกุสลเมว โหติฯ สฺวายํ กรณุตฺตริยลกฺขโณฯ

อตฺร อตฺร วิสเย อิจฺฉา อสฺสาติ อตฺริจฺโฉ, ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อตฺริจฺฉตาฯ เอวํ มหิจฺฉตาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยํ ยํ ลทฺธํ, เตน เตน อสนฺตุสฺสิตฺวา อปรสฺส อปรสฺส ปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลโภ อตฺริจฺฉตาฯ ยาย อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตมฺปิ ลามกํ วิย ขายติ, ปเรน ลทฺธํ ลามกมฺปิ ปณีตํ วิย ขายติฯ สายํ อปราปรลาภปตฺถนาลกฺขณาฯ สนฺตคุณวิภาวนาวสปฺปวตฺโต เจว ตทุปฺปนฺเนหิ อติมหนฺเตหิปิ วตฺถูหิ อสนฺตุสฺสนาการปฺปวตฺโต จ โลโภ มหิจฺฉตาฯ ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปจฺจเยหิ ทุปฺปูโร อคฺคิ วิย อุปาทาเนน, สมุทฺโท วิย จ อุทเกนฯ ยา จายํ สนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตญฺญุตา, เอตํ มหิจฺฉตาลกฺขณํฯ

อสนฺตานํ ปน สทฺธาสีลานํ, มคฺคผลาทีนญฺจ โลกิยโลกุตฺตรานํ คุณานํ วิภาวนาวสปฺปวตฺโต เจว ตทุปฺปนฺเนหิ อติมหนฺเตหิปิ ปจฺจเยหิ อสนฺตุสฺสนาการปฺปวตฺโต จ โลโภ ปาปิจฺฉตาฯ ยา จายํ อสนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตญฺญุตา เอตํ ปาปิจฺฉตาลกฺขณํฯ

สิงฺคนฺติ วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ อตฺถโต สิงฺคารกรณวสปฺปวตฺโต โลโภวฯ ตินฺติณนฺติ ขียนํ, ตํ อตฺถโต นิวาสฏฺฐาเน สุนขานํ วิย อญฺญมญฺญํ สตฺตานํ ‘‘ตว สนฺตกํ, มม สนฺตก’’นฺติ ขิยฺยนาการปฺปวตฺโต โทโสวฯ จาปลฺยนฺติ จปลตา, ตํ ปตฺตจีวราทิปริกฺขารานํ, อตฺตภาวสฺส จ มณฺฑนวิภูสนเกฬายนวสปฺปวตฺโต ราโคว, เยน สมนฺนาคโต ชิณฺโณปิ ทหโร วิย โหติฯ

อสภาควุตฺตีติ วิสภาควุตฺติ วิสภาคกิริยา, สา ครุฏฺฐานิเยสุปิ อนาทรวเสน วิปจฺจนีกคฺคาหิตาวสปฺปวตฺโต โทโสว , ยาย สมนฺนาคโต คิลาเนปิ มาตาปิตุอาจริยุปชฺฌายาทิเก น โอโลเกติ, เตหิ สทฺธิํ ลาภสกฺการการณา กลหํ กโรติ, เตสุ หิโรตฺตปฺปํ, เจติยาทีสุ จิตฺตีการญฺจ น ปจฺจุปฏฺฐเปติฯ อรตีติ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ, สมถวิปสฺสนาสุ จ อนภิรมณา อุกฺกณฺฐิตตา, สา ตถาปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ ตนฺทีติ อาลสฺยํฯ วิชมฺภิตาติ กายสฺส อานมนาทิอากาเรน ผนฺทนา วิชมฺภนาฯ ภตฺตสมฺมโทติ ภตฺตมุจฺฉาย กายสฺส อกมฺมญฺญตาฯ เจตโส จ ลีนตฺตนฺติ จิตฺตสงฺโกโจฯ อตฺถโต ปเนตานิ สพฺพานิปิ ถินมิทฺธวเสน จิตฺตสฺส คิลานากาโรวฯ

กุหนาติอาทีสุ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส เตน เตน อุปาเยน วิมฺหาปนา กุหนา นามฯ สา ติวิธา ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสณฺฐาปนวเสนฯ ตตฺถ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺขิปเนน, เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺฐิตสทฺเธ ญตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกํ กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปนาเมนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตญฺเญว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อปิ สกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตา กุหนา นามฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติอาทินา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตา กุหนา นามฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต สมาหิตสฺเสว สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน ปณิธาย สณฺฐปิเตน คมนาทิอิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสณฺฐปนสงฺขาตา กุหนา นามฯ

อาลปนาติอาทินา ปน วุตฺตปจฺจยปฏิสํยุตฺตา วาจาเยว ทสฺสิตาฯ อนุปฺปิยภาณิตา, จาฏุกมฺยตา, มุคฺคสูปฺยตา, ปาริภฏยตา จ อาลปนา นามฯ ตตฺถ อาลปนาติอาทิโตว ลปนาฯ อนุปฺปิยภาณิตาติ สจฺจานุรูปํ, ธมฺมานุรูปํ วา อนปโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิยภณนํฯ จาฏุกมฺยตาติ นีจวุตฺติตา, อตฺตานํ เหฏฺฐโต ฐเปตฺวา ปวตฺตนํฯ มุคฺคสูปฺยตาติ มุคฺคสูปสทิสตา, อปกฺกมุคฺคสทิเสน อปฺปสจฺเจน สมนฺนาคตวจนตาฯ ปาริภฏยตาติ กุลทารกานํ องฺเกน ปริหรณาทิกํ ปริภฏสฺส กิจฺจํฯ เอวมยํ สพฺโพปิ กิริยาเภโท ‘‘ลปนา’’ตฺเวว วุจฺจติฯ ปเรสํ ปน ปจฺจยทานสญฺญาชนกํ กายวจีกมฺมํ เนมิตฺติกตา นาม, ยา ‘‘ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ อกฺโกสนวมฺภนครหณาทีหิ ยถา ทายโก อวณฺณํ ภายติ, เอวํ ตํ นิปฺปีฬนํ นิปฺเปสิกตา นามฯ อยํ หิ ยสฺมา เวฬุเปสิกาย วิย อพฺภงฺคํ อิมาย ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปุญฺฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ ปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา วิย ปรคุเณ นิปฺปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา ‘‘นิปฺเปสิกตา’’ติ วุจฺจติฯ เอกสฺมิํ ปน กุเล ลทฺธามิสํ อญฺญตฺถ ทานวเสน ลาเภน ลาภสฺส ปตฺถนา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนา นามฯ อิเม จ กุหนาทโย ปญฺจปิ ตถา ตถา ปวตฺตา โลภาทิอกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย ทฺวาทส มานา เหฏฺฐา สํโยชนโคจฺฉเก วุตฺตานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยาวฯ ตตฺถ จ อาทิโต ตโย มานา ปุคฺคลํ อนิสฺสาย ชาติโคตฺตรูปโภคสิปฺปสุตาทิมานวตฺถุวเสเนว กถิตา, ตโต ปรํ ปน นว มานา เสยฺยสทิสหีนปุคฺคเล นิสฺสาย กถิตาฯ

เอวเมเตหิ ทฺวาทสหิ ปเทหิ สวตฺถุเก มาเน กเถตฺวา อิทานิ อวตฺถุกํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตโต ปรํ อติมาโนติอาทีสุ ‘‘ชาติอาทีหิ มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญนาวเสน ปวตฺโต มาโน อติมาโน นามฯ ‘‘อิเม มยา ปุพฺเพ สทิสา, อิทานิ อหํ เสฏฺโฐ, อิเม หีนตรา’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน ภาราติภาโร วิย มานาติมาโน นามฯ อตฺตานํ ปน อวมญฺญนาวเสน ปวตฺโต มาโน โอมาโน นาม, โส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ ปวตฺตหีนมานสทิโสวฯ อนธิคเตสุ อริยธมฺเมสุ ‘‘อธิคตา มยา’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน อธิกมานตฺตา อธิมาโน นาม, อยํ ปน โสตาปนฺนาทิอริยสาวกานํ ‘‘อหํ สกทาคามี’’ติอาทินา น อุปฺปชฺชติ เตสํ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขเณน อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺขตฺตาฯ ทุสฺสีลสฺส ปน น อุปฺปชฺชเตว, สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺฐานสฺส น อุปฺปชฺชติ, ปริสุทฺธสีลสฺเสว ปน สุทฺธสมถลาภิโน, สุทฺธวิปสฺสนาลาภิโน, ตทุภยลาภิโน วา อุปฺปชฺชติฯ เตสุ ตทุภยลาภี อรหตฺเต เอว อธิมญฺญิตฺวา ปติฏฺฐาติ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา, ปริมทฺทิตสงฺขารตฺตา จ, อิตเร โสตาปนฺนาทีสุปีติ เวทิตพฺพาฯ ปญฺจสุ ปน ขนฺเธสุ ‘‘อหมสฺมี’’ติอาทินา ปวตฺโต มาโน อสฺมิมาโน นามฯ ปาปเกน ปน ปรูปฆาตเกน กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานาทินา อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ชปฺปนวเสน ปวตฺโต มาโน มิจฺฉามาโน นามฯ

ญาติวิตกฺโกติอาทีสุ ‘‘มยฺหํ ญาตกา สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ เอวํ เคหสิตเปเมน ญาตเก อุทฺทิสฺส อุปฺปนฺโน วิตกฺโก ญาติวิตกฺโก นาม, ‘‘ญาตกา ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา ปน เนกฺขมฺมสิโต ญาติวิตกฺโก นาม น โหติฯ เอวํ ชนปทวิตกฺเกปิ, ตสฺส ปน ‘‘อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สุนฺทโร’’ติอาทินา ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพฯ

อมรตฺถาย วิตกฺโก, อมโร วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโกฯ ตตฺถ โย อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สมฺปราเย อตฺตา สุขี อมโร โหตีติ เอวํ ปวตฺโต, โส อมรตฺถาย วิตกฺโก นามฯ โย ปน ทิฏฺฐิคติกสฺส เอกสฺมิํ ปกฺเข อสณฺฐหิตฺวา ‘‘เอวมฺปิ เม โน, ตถาปิ เม โน, อญฺญถาปิ เม โน’’ติอาทินา อมรมจฺโฉ วิย คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปวตฺโต, โส อมโร วิตกฺโก นามฯ ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต กตฺวา อิธ ‘‘อมรวิตกฺโก’’ติ วุตฺโตฯ

อนุทฺทยตา ปติรูปเกน ปน คิหีหิ สหโสกิสหนนฺทิตาทิวเสน เคหสิตเปเมน ยุตฺโต ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นามฯ ลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธิํ อารมฺมณกรณวเสน ยุตฺโต เคหสิโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม, ตสฺส ปน ‘‘อโห วต เม ลาภาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทินา ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพฯ ‘‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุ’’นฺติ อุปฺปนฺโน เคหสิโต วิตกฺโก อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นามฯ เอกกํฯ

ทุกาทีสุ โกธาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺเถ วชฺเชตฺวา อวเสสานญฺเญว วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ทุเกสุ ตาว อุปนาโหติอาทีสุ ปุพฺพภาเค โกโธ ‘‘อกฺโกจฺฉิม’’นฺติอาทินา อาเสวเนน อปรกาเล เวรจิตฺเต ทฬฺหตรํ อาพทฺโธ อุปนาโห นาม, เยน สมนฺนาคโต เวรํ นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺโกติ วสาเตลมกฺขิตปิโลติกา วิย, โสธิยมานมฺปิสฺส จิตฺตํ น ปริสุชฺฌติ, สฺวายํ เวรุปนิพนฺธนลกฺขโณฯ

ปรคุณํ ปน วินาเสตฺวา ตตฺถ โทสมกฺขนวเสน ปวตฺโต โกโธ มกฺโข นามฯ

อยํ หิ ปฐมตรํ อตฺตโน จิตฺตํ คูโถ วิย คูถคฺคาหกํ หตฺถํ มกฺเขติ, ปจฺฉา ปรนฺติ ‘‘มกฺโข’’ติ วุตฺโต, สฺวายํ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณฯ ปฬาเสตีติ ปฬาโส, ปรสฺส คุเณ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ ตถาปวตฺโต โลโภ, สฺวายํ ยุคคฺคาหลกฺขโณฯ

ทฺวารตฺตเยปิ วิชฺชมานสฺเสว โทสสฺส ปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา วิยาติ มายา, สา กตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณาฯ สฐสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเฐยฺยํ, เกราฏิยํ, ตํ อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํฯ

อนชฺชวาทโย เหฏฺฐา วุตฺตอชฺชวาทิปฏิปกฺขอกุสลวเสน เวทิตพฺพาฯ อชฺฌตฺตสํโยชนนฺติอาทีสุ อชฺฌตฺตนฺติ กามภโว, ตตฺถ สตฺเต พนฺธนวเสน ปวตฺตานิ ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนํ นามฯ พหิทฺธาติ รูปารูปภโวฯ ตตฺถ พนฺธนวเสน ปวตฺตานิ ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ พหิทฺธาสํโยชนํ นามฯ กามภเว หิ สตฺตานํ อาลโย พหุโก, น อิตเรสุ, ตสฺมา โส อชฺฌตฺตํ อิตเร จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพาฯ ทุกํฯ

ติเกสุ ปน โลภาทีนิ ตีณิ อกุสลมูลานิ นามฯ กามพฺยาปาทวิหิํสาสมฺปยุตฺตา วิตกฺกา ตโย อกุสลวิตกฺกา นามฯ เต เอว สญฺญาสีเสน ติสฺโส อกุสลสญฺญาฯ สภาวฏฺเฐน ติสฺโส อกุสลธาตุโยติ จ วุจฺจนฺติฯ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ นาม, ตานิ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตานํ ปาณาติปาตาทีนํ, สพฺพากุสลานํ วา วเสน โยเชตพฺพานิฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ทิฏฺฐาสววชฺชิตา กามาสวาทโย ตโย อาสวา นามฯ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา ตีณิ สํโยชนานิ นามฯ

กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา จ ติสฺโส ตณฺหา นามฯ

ตตฺถ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหา, อวเสสา ปน สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหาฯ กามธาตุปฏิสํยุตฺโต วา ราโค กามตณฺหา, รูปารูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต วิภวตณฺหาติ เวทิตพฺพาฯ กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา จ อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา นามฯ รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา จ ปุน อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา นามฯ ตตฺถ นิโรธตณฺหาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโตฯ กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนา จ ติสฺโส เอสนา นามฯ ตตฺถ พฺรหฺมจริเยสนาติ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิสงฺขาตพฺรหฺมจริยสฺส คเวสนาฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา’’ติ เอวํ วุตฺตมานวิธา ติสฺโส วิธา นามฯ มาโน หิ เสยฺยาทิวเสน วิทหนโต มญฺญนโต ‘‘วิธา’’ติ วุจฺจติฯ ชาติชรามรณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนานิ ภยานิ ตีณิ ภยานิ นามฯ ‘‘อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภา’’ติอาทินา วุตฺตานิ ตีณิ, พุทฺธาทีสุ กงฺขนวิจิกิจฺฉนวเสน ปวตฺตา ติสฺโส อวิชฺชา ตีณิ ตมานิ นามฯ วิจิกิจฺฉาสีเสน ตสฺส วิภงฺเค ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาว วุตฺตา, ตสฺสา เอว ปฏิจฺฉาทกตฺเตนปิ ตมภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยํ กิญฺจิ ปน สตฺตสฺส สุขาทิกํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตูติ เอกํ ติตฺถายตนํ, อิสฺสรนิมฺมานเหตูติ ทุติยํ, อเหตุอปฺปจฺจยาติ ตติยนฺติ อิมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ นามฯ ตตฺถ ปฐมวาที กุสลากุสลกิริยอุตุจิตฺตาหาราทิกํ, คติอุปธิอาทิกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนาทิกญฺจ สพฺพํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ กมฺมวิปากเมว สมฺปฏิจฺฉติ, อิตเร ปน ทฺเวปิ สพฺพํ เหตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิสฺสรเหตุกํ, อเหตุกญฺจ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เตสํ ติณฺณํ วาทานํ วเสเนว ปโยชนาภาวาทิโต ยถานุรูปํ โทโส ญาตพฺโพฯ คนฺถวิตฺถารภเยน ปเนตฺถ น วิตฺถารยิมฺหฯ

ราคโทสโมหา ปน ตโย ปลิโพธฏฺเฐน กิญฺจนา นามฯ เต เอว หิ กิเลสฏฺเฐน องฺคณานิ, มลีนภาวกรณฏฺเฐน มลานิ, ปกฺขลนปาตเหตุโต วิสมานิ จ โหนฺติฯ ปาณาติปาตาทีนิ กายวจีมโนวิสมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ นามฯ ราคโทสโมหา อนุทหนฏฺเฐน ตโย อคฺคี, กสฏนิโรชฏฺเฐน กสาวา จ โหนฺติฯ ปาณาติปาตาทีนิ กายกสาวาทโย ปน อปเรปิ ตโย กสาวา นามฯ อสฺสาททิฏฺฐิตฺติเก กามปริโภเค ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตา สสฺสตทิฏฺฐิ อสฺสาททิฏฺฐิ นามฯ วีสติวตฺถุกา ปน อตฺตทิฏฺฐิ อตฺตานํ อนุคตตฺตา อตฺตานุทิฏฺฐิ นามฯ ตสฺสา ปน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺเธ จตสฺโส ทิฏฺฐิโยฯ เอวํ เสสกฺขนฺเธสุปีติ วีสติวตฺถุกตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ จ รูปํ อตฺตโตทิอาทินา ปญฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต คหณวเสน ปวตฺตา ปญฺจ อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา ปน สสฺสตทิฏฺฐิโยติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา ปน นตฺถิกทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นาม, ลามกทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ อรติตฺติเก ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ สตฺตานํ วิหิํสนา วิเหสา นามฯ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตอกุสลธมฺมสฺส จริยา อธมฺมจริยา นามฯ โทวจสฺสตาติเก สาว กามพฺยาปาทวิหิํสาสญฺญา นานารมฺมเณสุ ปวตฺติโต, นานาภูตตฺตา จ นานตฺตสญฺญา นามฯ อุทฺธจฺจตฺติเก กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ปมาโทวฯ อนาทริยตฺติเก โอวาทสฺส อนาทิยนวสปฺปวตฺโต โกโธ อนาทริยํ นามฯ อสฺสทฺธิยตฺติเก รตนตฺตยกมฺมผลานํ อสทฺทหนวสปฺปวตฺตา อกุสลธมฺมา อสฺสทฺธิยํ นามฯ ปญฺจวิธมจฺฉริยวเสน ‘‘เทหี’’ติ วจนสฺส อชานนา อวทญฺญุตา นามฯ

อุทฺธจฺจตฺติเก มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา อสํวโร นามฯ กายิกวาจสิกวีติกฺกโม ทุสฺสีลฺยํ นามฯ อริยตฺติเก พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ทสฺสโนปาสนาทีสุ อนิจฺฉา อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา นามฯ โพธิปกฺขิกสทฺธมฺมสฺส สวนธารณาทีสุ อนิจฺฉา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา นามฯ ปรสฺส โทสาโรปเน รนฺธคเวสิตาสงฺขาโต อุปารมฺโภว อุปารมฺภจิตฺตตา นามฯ มุฏฺฐสฺสจฺจตฺติเก อุทฺธจฺจํ เจตโส วิกฺเขโป นามฯ อโยนิโสมนสิการตฺติเก ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติอาทินา, สจฺจปฏิปกฺขวเสน วา อนุปายมนสิการสงฺขาตํ อาวชฺชนจิตฺตํ อโยนิโสมนสิกาโร นามฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺฐ มิจฺฉามคฺคา กุมฺมคฺโค นาม, มิจฺฉามคฺคสฺส อาเสวนา กุมฺมคฺคเสวนา นามฯ ถินมิทฺธํ เจตโส จ ลีนตฺตํ นามฯ ติกํฯ

จตุกฺเกสุ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ‘‘กตฺถ มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ ตณฺหาย อุปฺปาโท จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา นามฯ น คจฺฉนฺติ เอตาหิ อริยาติ อคติโย, ฉนฺทโทสโมหภยาฯ ตา หิ อคนฺตพฺพมคฺคคมนานิ อกตฺตพฺพกรณานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ นามฯ ตตฺถ ฉนฺโทติ ปกฺขปาตราโคฯ ภยนฺติ ตถาปวตฺโต โทโสฯ อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา จตฺตาโร วิปริยาสา วิปรีตโต ธมฺเม เอสนโตฯ เตสุ วา อาสนโต ปวิสนโต จตฺตาโร วิปริยาสา นามฯ เต สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิวิปริยาสวเสน ปจฺเจกํ ตโย ตโย หุตฺวา ทฺวาทส โหนฺติฯ เตสุ อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิวิปริยาสา ฉ, ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺฐิวิปริยาสา ทฺเว จาติ อฏฺฐ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, อสุเภ สุภนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปริยาสา ทฺเว อนาคามิมคฺเคน, ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปริยาสา ทฺเว อรหตฺตมคฺเคนาติ เวทิตพฺพาฯ

อทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ, อสุเต สุตํ, อมุเต มุตํ, อวิญฺญาเต วิญฺญาตนฺติ เอวํ ปวตฺตา จตฺตาโร อนริยโวหารา นามฯ ทิฏฺฐาทีสุ ปน อทิฏฺฐํ อสุตํ อมุตํ อวิญฺญาตนฺติ เอวํ ปวตฺตา อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา นามฯ อิเม จ ปุริเมหิ สทฺธิํ อฏฺฐ อนริยโวหาราติปิ วุจฺจนฺติฯ ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจารมุสาวาทา จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ นามฯ มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริตานิ อปรานิปิ จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ นามฯ ชาติชราพฺยาธิมรณภยานิ จตฺตาริ ภยานิ นามฯ ราชโจรอคฺคิอุทกภยานิ จตฺตาริ, สมุทฺทํ โอโรหนฺตสฺส ปน อุปฺปชฺชนกานิ อูมิกุมฺภีลอาวฏฺฏสุสุกาภยานิ จ จตฺตาริ, อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยานิ จตฺตาริ จาติ อิมานิ วา อปรานิ ตีณิ จตุกฺกานิ จตฺตาริ ภยานิ นามฯ ตตฺถ สุสุกาติ จณฺฑมจฺฉาฯ สพฺพานิปิ เจตานิ ภยานิ ปฏิฆจิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพํ สุขทุกฺขาทิกํ สยํกตํ ปรํกตํ อุภยกตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา อิมา จตสฺโส ทิฏฺฐิโย นามฯ จตุกฺกํฯ

ปญฺจเกสุ ปญฺโจรมฺภาคิยาติอาทีสุ โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ เหฏฺฐาภาวโต, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ โอรํ ภชนฺตีติ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสกามราคปฏิฆา ปญฺจ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ นามฯ อุทฺธนฺติ รูปารูปธาตุ อุปริภาวโต, ตํ วุตฺตนเยน ภชนฺตีติ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชา ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ นามฯ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิโย ปญฺจ ลคฺคนฏฺเฐน สงฺคา นามฯ เต เอว ปญฺจ อนุปวิสนฏฺเฐน, ตุทนฏฺเฐน จ ปญฺจ สลฺลา นามฯ สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ กงฺขนานิ จตฺตาริ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิตจิตฺตตา จาติ อิเม ปญฺจ จิตฺตสฺส ถทฺธกจวรขาณุกภาวกรณตฺตา เจโตขิลา นามฯ กาเมสุ อวีตราโคฯ

กาเย…เป.… รูเป…เป.… ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตีติ เอวํ ปวตฺตา ปญฺจ ธมฺมา จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คหณโต เจตโสวินิพนฺธา นามฯ ตตฺถ กาเยติ อชฺฌตฺติเก กาเย, รูเปติ พหิทฺธารูเปฯ สญฺญี อตฺตา, อสญฺญี อตฺตา, เนวสญฺญีนาสญฺญี อตฺตา, สํวิชฺชมาโน ปน อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วา ปาปุณาตีติ เอวํ ปวตฺตา ปญฺจ ทิฏฺฐิโย นามฯ

ปาณาติปาตาทิมชฺชปานปริโยสานา ปญฺจ เวรกรณฏฺเฐน เวรา นามฯ ญาติโภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสนานิ ปญฺจ พฺยสนา นามฯ ตตฺถ พฺยสนาติ วินาสสหชาตา, ตโต อุปฺปนฺนา อกุสลา ฯ พหุชนสฺส อปฺปิยตา, เวรพหุลตา, วชฺชพหุลตา, สมฺมูฬฺหมรณํ, อปายคมนนฺติ อิเม ปญฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา, อนธิวาสนาย โทสาติ อตฺโถฯ อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มรณภยํ ทุคฺคติภยนฺติ อิมานิ ปญฺจ ภยานิ นามฯ ยาวทตฺถํ ปญฺจกามคุณปริโภเคน เจว ปฐมชฺฌานาทีหิ จตูหิ ฌาเนหิ จาติ ปญฺจหิ การเณหิ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตีติ ปวตฺตา วาทา ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา นามฯ ปญฺจกํฯ

ฉกฺเกสุ ปน โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเฐยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตาติ อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิฯ มนาปิเยสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉนฺทราโคติ อิเม ฉ ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมา นามฯ อมนาปิเยสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปฏิโฆ ฉ วิโรธวตฺถูนิ นามฯ วิโรโธ เอว วตฺถุ วิโรธวตฺถุฯ ฉสุ อารมฺมเณสุ ตณฺหาว ฉ ตณฺหากายา นามฯ สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, อปฺปมาเท, ปฏิสนฺถาเร จ อคารวา ฉ อคารวา นามฯ กมฺมารามตา, ภสฺสนิทฺทาสงฺคณิกสํสคฺคปปญฺจารามตา จ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา นาม, ปริหานิกราติ อตฺโถฯ

ตตฺถ สวนทสฺสนสมุลฺลปนปริโภคกายสํสคฺเคสุ ปญฺจสุ ยุตฺตปยุตฺตตา สํสคฺคารามตาฯ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺเจสุ ยุตฺตปยุตฺตตา ปปญฺจารามตาติ เวทิตพฺพํฯ กมฺมภสฺสนิทฺทาสงฺคณิการามตา จตฺตาโร, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา ทฺเว จาติ อิเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา นามฯ

โสมนสฺสฏฺฐานิเยสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนา เคหสิตโสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา โสมนสฺสุปวิจารา นาม, วิตกฺกาทโย ธมฺมา, ตํสมฺปยุตฺตา จาติ คเหตพฺพาฯ เอส นโย อิตรทฺวเยปิฯ อญฺญาณสหิตา ปเนตฺถ เวทนุเปกฺขา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา, ยา ‘‘อญฺญาณุเปกฺขา’’ติปิ วุจฺจติฯ อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยถากฺกมํ อุปฺปนฺนา เวทนา ‘‘ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานี’’ติอาทินา ฉกฺกตฺตเยน วุตฺตาฯ ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ วา, ‘‘โส เม อยํ อตฺตา การโก เวทโก นิจฺโจ ธุโว’’ติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา อิมา ฉ ทิฏฺฐิโย นามฯ ตตฺถ อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺฐิฯ นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ปญฺจปิ ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา สญฺญากฺขนฺเธน เสสานํ ชานนวเสน อตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามีติ ทิฏฺฐิ, สญฺญากฺขนฺธํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ, อิตเร จ ‘‘อนตฺตา’’ติ คเหตฺวา อตฺตนา วา อนตฺตานํ สญฺชานามีติ ทิฏฺฐิ, สญฺญากฺขนฺธํ ปน ‘‘อนตฺตา’’ติ, อิตเร จ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อนตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามีติ ทิฏฺฐิ จ เวทิตพฺพาฯ ฉกฺกํฯ

สตฺตเกสุ ปน กามราคปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาภวราคอวิชฺชา สตฺต ถามคตฏฺเฐน, อปฺปหีนฏฺเฐน จ จิตฺตสนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นามฯ เต เอว สตฺเต วฏฺฏสฺมิํ สํโยชนโต สํโยชนานิฯ สมุทาจารวเสน ปริยุฏฺฐานโต ปริยุฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

อสฺสทฺธิยํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อปฺปสฺสุตตา โกสชฺชํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ ทุปฺปญฺญตาติ อิเม สตฺต อสตํ อสปฺปุริสานํ, อสนฺตา วา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา นามฯ ปาณาติปาตาทโย กายวจีทุจฺจริตานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ นามฯ มาโน อติมาโน มานาติมาโน โอมาโน อธิมาโน อสฺมิมาโน มิจฺฉามาโนติ อิเม สตฺต มานา นามฯ ‘‘มนุสฺสโลเก มาตาเปตฺติกสมฺภโว อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, ตถา ฉสุ เทวโลเกสุ ทิพฺโพ กพฬีการภกฺโข อตฺตา, รูปโลเก รูปี มโนมโย อตฺตา, จตูสุ อรูปภเวสุ จตุพฺพิโธ อรูปี อตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา’’ติ เอวํ ปวตฺตา สตฺต อุจฺเฉททิฏฺฐิโย สตฺต ทิฏฺฐิโย นามฯ เอตฺถ จ อาทิโต ติสฺโส ทิฏฺฐิโย รูปกฺขนฺธํ อตฺตโต คเหตฺวา ปวตฺตา อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา จตสฺโส อรูปกฺขนฺเธติ ญาตพฺพาฯ สตฺตกํฯ

อฏฺฐเกสุ ปน โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจญฺจาติ อฏฺฐ กิเลสวตฺถูนิ นามฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กตฺตพฺพํ เม’’ติ เอกํ, ตถา ‘‘กตํ เม’’ติ, ‘‘มคฺโค เม คนฺตพฺโพ’’ติ, ‘‘คโต’’ติ, ‘‘อปฺปกํ เม ภุตฺต’’นฺติ, ‘‘สุภุตฺต’’นฺติ, ‘‘อาพาโธ เม อุปฺปนฺโน’’ติ, ‘‘อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญา’’ติ เอกนฺติ อิมานิ อฏฺฐ กุสีตวตฺถูนิ นาม, กุสีตสฺส โกสชฺชการณานีติ อตฺโถฯ ลาเภ อลาเภ จ ยเส อยเส จ ปสํสาย นินฺทาย จ สุเข ทุกฺเข จ ยถากฺกมํ ราคโทเสหิ จิตฺตสฺส ปฏิหนนํ อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต นามฯ เหฏฺฐา ทฺวีหิ จตุกฺเกหิ วุตฺตา อฏฺฐ อนริยโวหารา นามฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺฐ มิจฺฉตฺตา นามฯ

ภิกฺขูหิ วิชฺชมานาย อาปตฺติยา โจทิยมานสฺส ‘‘น สรามี’’ติ นิพฺเพฐนํ เอกํ, ‘‘ตฺวํ พาโล’’ติอาทินา โจทกปฏิปฺผรณํ เอกํ, ตถา ‘‘ตุวํ เจตมาปนฺโน’’ติ โจทกสฺส ปจฺจาโรปนํ, อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณํ, สงฺเฆ พาหาวิกฺเขปภณนํ, ตุณฺหีภาเวน วิเหฐนํ, สงฺฆํ, โจทกญฺจ อนาทิยิตฺวา ปกฺกมนํ, โจทนาภยา สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ อิเม อฏฺฐ ปุริสโทสา นามฯ อสญฺญี อตฺตา รูปี, อรูปี , รูปี จ อรูปี จ, เนวรูปีนารูปี, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวานานนฺตวาติ เอวํ ปวตฺตา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา นามฯ เนวสญฺญีนาสญฺญี อตฺตา รูปี อรูปีติอาทินา ปวตฺตา อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา นามฯ อฏฺฐกํฯ

นวเกสุ ปน ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสติ, ปิยสฺส เม อนตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา นว อาฆาตา เอว อาฆาตวตฺถูนิ นามฯ โกโธ มกฺโข อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ มุสาวาโท ปาปิจฺฉตา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิมานิ นว ปุริสมลานิ นามฯ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย นววิธา มานา นามฯ ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ตํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, ตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ตํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, ตถา ปริคฺคโห, มจฺฉริยํ, อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทาทิอเนเก ปาปกา ธมฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตา อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา นามฯ ตตฺถ วินิจฺฉโยติ ญาณตณฺหาทิฏฺฐิวิตกฺกวเสน จตูสุ วินิจฺฉเยสุ วิตกฺกวินิจฺฉโย อิธ อธิปฺเปโตฯ ลาภํ หิ ลภิตฺวา ‘‘อิทํ รูปารมฺมณตฺถาย, อิทํ สทฺทารมฺมณาทิอตฺถายา’’ติ เอวํ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉโยฯ ฉนฺทราโค ทุพฺพลราโค, อชฺโฌสานนฺติ พลวสนฺนิฏฺฐานํฯ ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปริคฺคหกรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อสฺมี’’ติ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ, ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘สญฺญี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อสญฺญี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺส’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ นว จลนฏฺเฐน อิญฺชิตานิ นามฯ อิมาเนว มญฺญนฏฺเฐน มญฺญิตานิ, วิปฺผนฺทนโต วิปฺผนฺทิตานิ, ปปญฺจนโต ปปญฺจิตานิ, ตาเนว เตหิ เตหิ การเณหิ สงฺขตตฺตา สงฺขตานิ จ นาม โหนฺติฯ สพฺเพหิ เตหิ ปญฺจหิ นวเกหิ มาโน เอว กถิโตฯ โสปิ หิ ‘‘อสฺมี’’ติอาทีหิ สญฺญีหิ จ อากาเรหิ ทิฏฺฐิ วิย ปวตฺตตีติฯ นวกํฯ

ทสเกสุ ปน โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิ นามฯ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทโย นว ขาณุกณฺฏกาทีสุ อฏฺฐานอาฆาเตน สทฺธิํ ทส อาฆาตวตฺถูนิ นามฯ ปาณาติปาตาทโย ทส อกุสลกมฺมปถา นามฯ กามราคสํโยชนํ ปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยอวิชฺชาสํโยชนนฺติ อิมานิ ทส สํโยชนานิ นามฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺฐ, มิจฺฉาญาณมิจฺฉาวิมุตฺตีหิ สทฺธิํ ทส มิจฺฉตฺตา นามฯ ตตฺถ มิจฺฉาญาณนฺติ ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาวเสน เจว ปาปกํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณวเสน จ ปวตฺโต โมโหฯ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺตสญฺญิตาฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติอาทีหิ ทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตํ นตฺถิกทสฺสนํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ นามฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, ตถา อสสฺสโต, อนฺตวา, อนนฺตวา, ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ…เป.… โหติ จ น โหติ จ, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เอวํ ปวตฺตา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ นามฯ ตตฺถ โลโกติ ขนฺธาทโย, ‘‘อนฺตวา’’ติ อิทํ ปริตฺตํ กสิณชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อนนฺตวา’’ติ อิทํ วิปุลนฺติ คเหตพฺพํฯ ตถาคโตติ สตฺโตฯ ทสกํฯ

อฏฺฐารสเกสุ ตณฺหาวิจริตานีติ ตณฺหาสมุทาจารา ตณฺหาปวตฺติโยฯ อชฺฌตฺติกสฺสุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทํ หิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ ตตฺถ ‘‘อสฺมีติ โหติ, อิตฺถสฺมีติ โหติ, เอวสฺมีติ โหติ, อญฺญถาสฺมีติ โหติ, ตถา ภวิสฺสนฺติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ, อญฺญถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, ตถา อสฺมีติ, สาตสฺมีติ โหติ, ตถา สิยนฺติ, อิตฺถํ สิยนฺติ, เอวํ สิยนฺติ, อญฺญถา สิยนฺติ โหติ, ตถา อปาหํ สิยนฺติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ, อปาหํ อญฺญตา สิยนฺติ โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ นามฯ

ตตฺถ อสฺมีติ โหตีติ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺธปญฺจเกสุ สมูหโต ‘‘อหมสฺมี’’ติ คหเณ สตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน คหเณ สติ ตโต ปรํ อนุปนิธาย, อุปนิธาย วาติ ทฺวิธา คหณํ โหติฯ ตตฺถ อนุปนิธายาติ อญฺญํ อาการํ อนุปนิธาย อนุปคมฺม สกภาวเมวารมฺมณํ กตฺวา อิตฺถสฺมีติ โหติฯ ตสฺส ‘‘ขตฺติยาทีสุ อิทํปกาโร อห’’นฺติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน คหณํ โหตีติ อตฺโถฯ อุปนิธาย คหณํ ปน ทุวิธํ โหติ สมโต จ อสมโต จฯ ตตฺถ สมโต คหณํ เอวสฺมีติ อิทํ, ตสฺส ยถา อยํ ขตฺติโย, พฺราหฺมณาทโย วา เทวมนุสฺสรูปีอรูปิอาทโย วา, เอวมหมสฺมีติ อตฺโถฯ อญฺญถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ตสฺส ยถา อิเม ขตฺติยาทโย, ตโต อญฺญถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิ, ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิฯ เตสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนยวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อสฺมีติอาทิทฺวยํ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหวเสน วุตฺตํฯ

ตตฺถ หิ อสฺมีติ สสฺสตํ, สีทตีติ สาตํ, อสสฺสตํ, อิโต ปรานิ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิฯ อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺตปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐารสกํ ปฐมํฯ

ทุติเย พาหิรสฺสุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ ตตฺถ ‘‘อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อญฺญถาสฺมีติ โหตี’’ติอาทินา อนนฺตเร วุตฺตนเยน พาหิรสฺสุปาทาย อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘อิมินา’’ติ ปทมตฺตเมว เหตฺถ ปุริเมหิ วิเสโสฯ ตตฺถ อิมินาติ อิมินา พาหิเรน รูเปน วา…เป.… วิญฺญาเณน วาติ อตฺโถฯ ตตฺถ จ ฉตฺตขคฺคพีชนิอนฺนปานธนธญฺญาทิอุปกรณวเสน พาหิรํ รูปํ เวทิตพฺพํฯ ทาสทาสิญาติปริชนหตฺถิอสฺสาทิอุปกรณวเสน เวทนาทโย เวทิตพฺพาฯ อิเมหิ พาหิเรหิ รูปาทีหิ ‘‘อิตฺถสฺมีติ เอวสฺมี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐารสกํ ทุติยํฯ

อิตเรสุ ปน ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวาติอาทีสุ ตทุภยํ อฏฺฐารสกํ เอกโต โยเชตฺวา ฉตฺติํสตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ, เอวํ เอเกกสฺส ปุคฺคลสฺส อตีตกาเล ทฺวินฺนํ อฏฺฐารสกานํ วเสน ฉตฺติํส, ตถา อนาคเต ฉตฺติํส โหนฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน ปน เอกสฺส ยถาลาภวเสน ตานิปิ ลพฺภนฺติ, สพฺพสตฺตานํ วเสน ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ฉตฺติํส ลพฺภนฺติฯ อิติ เอวํ วุตฺเตน ปกาเรน ตํ สพฺพํ เอกโต กตฺวา สพฺพสตฺตานํ กาลตฺตเยปิ ฉนฺนํ อฏฺฐารสกานํ วเสน อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหตีติ เอตฺถาปิ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตณฺหาวิจริตานิ นิฏฺฐิตานิฯ

ยานิ จาติอาทีสุ ยานิ เจตฺถ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ วตฺตพฺพานิ, ตานิ พฺรหฺมชาลนามเก ทีฆนิกายสฺส ปฐมสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 1.29 อาทโย) สตฺถารา สยํ อาหจฺจ ภาสิตานีติ อตฺโถฯ พฺรหฺมชาเล หิ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา , อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ สนิทานานิ นานานยโต วุตฺตานิ, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เนสํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโย, เสโสเปตฺถ วินิจฺฉโย ปทตฺเถ วุตฺตานุสารโตว สุวิญฺเญยฺโยติฯ

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกาย ปน ปทตฺถาทิโต วินิจฺฉโย ปุพฺเพ วุตฺโตวฯ ยสฺมา ปน ภควตา เหฏฺฐา นานานยโต วิภตฺตานญฺเญว ขนฺธายตนาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ธมฺมโกฏฺฐาสานํ ปุน สพฺพสงฺคาหิกจตุภูมุปฺปตฺติตปฺปริยาปนฺนตาทีหิ ทสหิ วาเรหิ อปุพฺพนยสหสฺสวิภาวเกหิ สพฺพธมฺมาธิปฺปายสงฺขาเตหิ ธมฺมหทเยหิ วิภาคทสฺสนตฺถเมวายํ วิภงฺโค วุตฺโต, ตสฺมา วิภงฺคนยโต เจตฺถ วินิจฺฉโย โหติฯ วิภงฺเค หิ ปฐมํ ‘‘กติ ขนฺธา’’ติอาทินา สปุจฺฉกํ ทฺวาทสปทิกํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรเนว จตุภูมกสามญฺญโต สพฺพสงฺคาหิกวาโร นาม วิภตฺโต, ตตฺถ สตฺต ผสฺสาทโย สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ วเสน เวทิตพฺพาฯ