เมนู

ปญฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริตฺตา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตา, สิยา อปฺปมาณา , นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, พหิทฺธารมฺมณา จ, เสสา ติธาปิ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, เหตู, สเหตุกา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สอุตฺตรา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ทฺวิธาปิ, อรณา จาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ญาณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ญาณวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – เอกวิเธนาติ เอกปฺปกาเรน, เอกโกฏฺฐาเสน วาฯ ญาณวตฺถูติ เอตฺถ ปน ญาณญฺจ ตํ วตฺถุ จ นานปฺปการานํ สมฺปตฺตีนนฺติ ญาณวตฺถุฯ ปญฺจ วิญฺญาณาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจฯ น เหตู อเหตุกาติอาทีสุ เหฏฺฐา เหตุทุกาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิจ เหตุทุกาทีสุ ปญฺจ วิญฺญาณา เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา ธมฺมาติ วา น วตฺตพฺพา, เอกนฺเตน ปน น เหตู เอว, อเหตุกา เอวาติฯ เอวํ ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา’’ติ อิมินา อุปริ เอกวิธปริจฺเฉทาวสาเน วกฺขมาเนน สมฺพนฺโธติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ จ อเจตสิกาติ จิตฺตานิ เอว ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตานํ อิธ อปรามฏฺฐตฺตาฯ

อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อนาคตปฏิกฺเขโปฯ น หิ ตานิ อนาคเตสุ ปญฺจสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโปฯ น หิ ตานิ สหุปฺปนฺนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติฯ อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตภูเต ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาฯ

เอตฺถ จ ปญฺจ วิญฺญาณา สยมฺปิ อชฺฌตฺติกา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา จ, มโนวิญฺญาณํ หทยนิสฺสิตํ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรวตฺถุกํ, ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา, พาหิรวตฺถุกาติ เอวํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ

อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อนิรุทฺธวตฺถารมฺมณาฯ น หิ ตานิ นิรุทฺธวตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติฯ นานาวตฺถุกา นานารมฺมณาติ ตานิ ยถากฺกมํ จกฺขุรูปาทินิยเตเกกวตฺถารมฺมณตาย อญฺญมญฺญํ ภินฺนวตฺถุกา, ภินฺนารมฺมณา จฯ น หิ จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุํ มุญฺจิตฺวา โสตาทีสุ อญฺญตรํ วตฺถุํ กตฺวา รูปํ มุญฺจิตฺวา สทฺทาทีสุ อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, น อิตรานิ เจตรานิฯ น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ อิมินา จ เนสํ นานารมฺมณตํเยว วิภาเวติฯ น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ อนาวชฺชเน น อุปฺปชฺชนฺติ, ปญฺจทฺวาราวชฺชเนน อนาวชฺชิเต วิสเย น อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ น อมนสิการาติ ตเมเวตฺถ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติฯ น อพฺโพกิณฺณาติ อญฺญมญฺญํ นิรนฺตรา หุตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติฯ น อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกกฺขเณปิ สห น อุปฺปชฺชนฺติฯ น เกวลญฺจ เอตานิ, อญฺญานิปิ วิญฺญาณานิ ทฺเว วา ตทุตฺตริํ วา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, เอเกกเมว ปน วิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ ยถาห – ‘‘อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.214; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.109; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.368; วิภ. อฏฺฐ. 523)ฯ น อญฺญมญฺญสฺส สมนนฺตราติ อิมินา อนพฺโพกิณฺณตาย เอว วิภาวนาฯ

อนาโภคาติ อนาวชฺชนภูตา อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา อาวชฺชนกิจฺจํ กาตุํ น สมตฺถาติ อตฺโถฯ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. 1-2) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ โกจิปิ ปุคฺคโล น ปฏิวิชานาติ, เตหิ วิญฺญาเณหิ น สาเธตีติ อตฺโถฯ

อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตาติ ฐเปตฺวา รูปาทิอารมฺมณานํ อภินิปาตมตฺตํ อาปาถคมนมตฺตํ, พฺยตฺตตโรปิ ปุคฺคโล ปญฺจวิญฺญาเณหิ อาปาถคตารมฺมณปฏิวิชานนมตฺตโต อญฺญํ กุสลากุสลปฏิวิชานนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ

ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สมนนฺตราปีติ มโนธาตุยาปิฯ อปิ-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน น เกวลํ มโนธาตุยาว, ตโต ปเรหิปิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาเณหิ ตทารมฺมณปริโยสาเนหิ น กิญฺจิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ คเหตพฺโพฯ กิญฺจาปิ ปญฺจทฺวาเร กุสลากุสลาทีนิ ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตถาปิ ตานิ โมฆปุปฺผานิ วิย อพฺโพหาริกานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ น หิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาเณหิ คมนาทีสุ กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, น กายวจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติ, น วิญฺญตฺติํ วา สมุฏฺฐาเปติ, น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, น โลกิยโลกุตฺตรํ สมาธิํ สมาปชฺชติ, น ตโต วุฏฺฐาติ, น ภวโต จวติ, น ภวนฺตเร อุปฺปชฺชติ, สพฺพมฺเปตํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติฯ ยถา เจเตสํ เอตานิ กิจฺจานิ นตฺถิ, เอวํ นิยาโมกฺกมนาทีนิปิฯ น หิ โกจิ ปญฺจทฺวาริกชวเนหิ มิจฺฉตฺตนิยามํ, สมฺมตฺตนิยามํ วา โอกฺกมติ, น เจตานิ นามโคตฺตํ วา กสิณาทิปญฺญตฺติํ วา ติลกฺขณาทิํ วา อารพฺภ ภวนฺติฯ น สุปตีติอาทีสุ สพฺเพหิ ปญฺจทฺวาริกจิตฺเตหิ น นิทฺทํ โอกฺกมติ, น กิญฺจิ สุปินํ ปสฺสติฯ นิทฺทายนฺตสฺส หิ อินฺทฺริเยสุ มหาปทีปตุริยสทฺทาทิโอฬาริเกหิปิ รูปาทิปญฺจารมฺมเณหิ ฆฏฺฏิเตสุ ปฐมํ ปญฺจทฺวาริกานิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตุํ น สกฺโกนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวชฺชนํ สกฺโกติ, ตสฺมิญฺจ อุปฺปนฺเน มโนทฺวาริกชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ

ทุติยวาเร ปน ปญฺจทฺวาริกอาวชฺชเนสุ ยํ กิญฺจิ ยถารหํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, ตโต ตทารมฺมณปริโยสานานิ ตํตํทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ยถากฺกมํ ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรนฺติฯ ตติยวาเร ปน มโนทฺวาริกาวชฺชนชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมิํ ขเณ รูปาทิปญฺจารมฺมณววตฺถานํ โหติ, สตฺโต จ นิทฺทาย ปฏิพุทฺโธติ, เอวํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว ปฏิพุชฺฌติฯ

สุปินมฺปิ หิ เตเนว ปสฺสติ, น ปญฺจทฺวาริเกน, ตญฺจ ปเนตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาฯ อิเมสํ ปน สํสคฺคสนฺนิปาตโตปิ พหุธา ปปญฺเจนฺติฯ ตตฺถ ยํ วาตปิตฺตาทิธาตุกฺโขภโต, อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํฯ ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วาฯ กุทฺธา หิ เทวตา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ ยํ ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โพธิสตฺตโกสลราชาทีนํ ปญฺจโสฬสมหาสุปินานิ วิยฯ ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ สุปินํ เสขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ, น อเสขา ปหีนวิปลฺลาสตฺตาฯ กิํ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ ปฏิพุทฺโธ วา? กิญฺเจตฺถ, ยทิ สุตฺโต ปสฺสติ, สุปินสฺส กุสลาทิสภาวโต, ภวงฺคสฺส จ ตทภาวา อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติฯ อถ ปฏิพุทฺโธ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน กตสฺส อพฺโพหาริกสฺสาปิ วีติกฺกมสฺส สพฺโพหาริกสฺเสว เอกนฺตสาวชฺชตฺตา อนาปตฺติ น สิยาติ วินยวิโรโธ อาปชฺชติฯ ปการนฺตโร จ นตฺถิ, เยน สุปินํ ปสฺเสยฺยาติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติฯ

กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติ ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 5.3.5) วจนโต, ยา ปน นิทฺทา มกฺกฏนิทฺทา วิย ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ตํ กปิมิทฺธํ, เตน สุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ, ตสฺมา สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ, อาวชฺชนตทารมฺมณวเสน อพฺยากโตปิ, สุปิเน จ กตํ กุสลากุสลทุพฺพลตาย ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, ปวตฺเต เวทนียํ ปน โหติฯ ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา’’ติ เอตฺถ โย ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ ยถาวุตฺโต น เหตุกฏฺโฐ, อเหตุกฏฺโฐ…เป.… น สุปินํ ปสฺสนฏฺโฐ, โส ยาถาวฏฺโฐ, ตํตํยาถาวตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาฯ เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถูติ เอวํ วุตฺเตน เอเกน ปกาเรน เอเกน อากาเรน, เอกโกฏฺฐาเสน ญาณวตฺถุ โหตีติฯ

เอกกํ นิฏฺฐิตํฯ

ทุเกสุ อตฺถชาปิกาติ เอตฺถ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค วุตฺเตสุ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ยถานุรูปํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา, จตุภูมกกุสลจิตฺเตสุ เจว อเสขานํ อภิญฺญาสมาปตฺตีนํ ปริกมฺมาทิภูตกามาวจรกิริยาจิตฺเตสุ จ สมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ ตาสุ หิ ยสฺมา กุสลสมฺปยุตฺตาว ปญฺญา อตฺตโน อตฺตโน ภูมิปริยาปนฺนํ วิปากสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติฯ กามาวจรกิริยาสมฺปยุตฺตา ปน ปริกมฺมาทิภูตา อภิญฺญาสมาปตฺติกิริยา อรหตฺตผลสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ, ตสฺมา เอตา อตฺถชาปิกาติ วุตฺตาฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ปาฬิยํ อวุตฺตาปิ ตีสุ ภูมีสุ กิริยชวนปญฺญา อนนฺตราทิปจฺจยวเสน อตฺตโน อนนฺตรํ กิริยตฺถํ ชาเปตีติ ‘‘อตฺถชาปิกา’’ตฺเวว วุตฺตาฯ ชาปิตตฺถา ปญฺญาติ สหชาตํ วิปากตฺถํ ชาเปตฺวา ฐิตา, อตฺตโน วา การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยมฺปิ อตฺถภูตาติ ชาปิตตฺถาฯ จตุภูมกวิปาเกสุ จ กิริยาภิญฺญาสมาปตฺตีสุ จ สมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ

อฏฺฐกถาสุ ปน ปาฬิยํ อวุตฺตา เสสกิริยาสมฺปยุตฺตาปิ ปญฺญา ยถาสกํ การเณหิ ชาปิตา, สยญฺจ อตฺถภูตาติ ‘‘ชาปิตตฺถา’’ตฺเวว วุตฺตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทุกํ นิฏฺฐิตํฯ

ติเกสุ ปน จินฺตามยตฺติเก ปรโต อทิสฺวา อสุตฺวาว อตฺตโน ธมฺมตาย ‘‘เอวํ สติ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ จินฺตามยอนุพุทฺธิยา อุปฺปาทิตา อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐาเนสุ ปญฺญา เจว กมฺมสฺสกตญาณํ, สจฺจานุโลมิกญาณญฺจ จินฺตามยา นาม ปญฺญาฯ ตตฺถ วฑฺฒกิกมฺมปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมาทิ หีนญฺเจว กสิวาณิชฺชาทิ อุกฺกฏฺฐญฺจ กมฺมเมว กมฺมายตนํฯ นฬการเปสการสิปฺปาทิ หีนญฺเจว มุทฺทาคณนาเลขาทิ อุกฺกฏฺฐญฺจ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํฯ นาคมณฺฑลปริตฺตาทิ ธมฺมิกวิชฺชาว วิชฺชาฏฺฐานํฯ เตสุ จินฺตาพเลเนว อุปฺปนฺนา ปญฺญาฯ โพธิสตฺตาทโย หิ สตฺตหิตาย อทิฏฺฐํ อสุตํ ตํตํอนวชฺชกมฺมสิปฺปตทุปกรณกรณปฺปการญฺจ ญาณพเลน จินฺเตตฺวา นิปฺผาเทนฺติฯ นาคมณฺฑลปริตฺตาทิวิชฺชมฺปิ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ กตานิปิ ตานิ ปุพฺเพ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสิปฺปสทิสาเนว โหนฺติฯ กมฺมสฺสกตญาณํ นาม กุสลกมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อกุสลํ โน สกนฺติ เอวํ ชานนปญฺญาฯ อถ วา กุสลกมฺมเมว สตฺตานํ สกํ ตทายตฺถวุตฺติตาย, นาญฺญนฺติ เอวํ ชานนปญฺญาปิฯ สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ วิปสฺสนาญาณํฯ ตํ หิ มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส อนุโลมนโต ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทมฺปิ หิ ญาณทฺวยํ ปรโต อสุตฺวา จินฺตาพเลน อุปฺปาทิตํ จินฺตามยญาณเมว โหติฯ อิทญฺจ น เยสํ เกสญฺจิ สตฺตานํ อุปฺปชฺชติ, อภิญฺญาตานํ ปน ปุญฺญวนฺตานํ มหาสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถาปิ สจฺจานุโลมิกญาณํ ปจฺฉิมภวิกานํ ทฺวินฺนญฺเญว โพธิสตฺตานํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ สุตมยา ปญฺญาติ ปรโต สุตฺวา สุตวเสน อุปฺปาทิตา ยถาวุตฺตกมฺมายตนาทิปญฺญาวฯ

ปรโต อสุตฺวา ปน กมฺมายตนาทิ ปเรน กยิรมานํ, กตํ วา ทิสฺวา อุคฺคเหตฺวา วา ปฏิลทฺธาปิ ปญฺญา ‘‘สุตมยา’’ตฺเวว วุจฺจติฯ ตทุภยาปิ จินฺตามยา, สุตมยา จ กามาวจราวฯ ภาวนามยา ปน ปญฺญา จินฺตามยวเสน, สุตมยวเสน วา ปวตฺติตกามาวจรปุพฺพภาคภาวนานิปฺผตฺติยา สมุปฺปนฺนา มหคฺคตโลกุตฺตรชวนปญฺญาฯ

ทานมยตฺติเก เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตา ทานมยา, สีลปูรณวเสน ปวตฺตา สีลมยา, ตทุภยาปิ กามาวจราวฯ ภาวนามยา ปเนตฺถ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา จตุภูมกปญฺญาฯ นิทฺเทเส ปนสฺส กิญฺจาปิ ‘‘สมาปนฺนสฺส ปญฺญา’’ติ (วิภ. 768) เอวํ มหคฺคตโลกุตฺตรปญฺญาว วุตฺตา, ตถาปิ ตํ อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํฯ กามาวจรานํ ปน ปุพฺพภาคภาวนานํ, อนุสฺสติอุปจารภาวนานญฺจ ภาวนามเย สงฺคโหติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมตฺติเก ปเนตาสํ จินฺตามเย สงฺคหิตตฺตา ภาวนามเย อสงฺคโห, ตตฺถาปิ ภาวนาพลนิปฺผนฺนานเมว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อธิสีลตฺติเก ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิปสฺสนาเหตุตฺตา เสสสีลโต อธิกํ สีลนฺติ อธิสีลํ, ตสฺมิํ สมฺปยุตฺตา ปญฺญา อธิสีเล ปญฺญาฯ วิปสฺสนาปาทิกา ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย เสสจิตฺเตหิ อธิกตฺตา อธิจิตฺตํ, ตสฺมิํ ปญฺญา อธิจิตฺเต ปญฺญา, จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐฯ สวิปสฺสนา ปน มคฺคผลปญฺญา เสสาหิ อธิกตฺตา อธิปญฺญา นามฯ สา จ อธิปญฺญาย ปญฺญาติ เทสนาย สมรสตาย วุตฺตาฯ สีลาทโย ‘‘สีลํ จิตฺตํ ปญฺญา, อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญา’’ติ ปจฺเจกํ ทุวิธา โหนฺติฯ เตสุ ปุริมา ปญฺจสีลทสสีลานิ, วฏฺฏปาทิกอฏฺฐสมาปตฺติโย, นิพฺเพธภาคิยกมฺมสฺสกตปญฺญา จ ยถากฺกมํ โหนฺติฯ

เต จ ธมฺมา อนุปฺปนฺเนปิ ตถาคเต โพธิสตฺตานํ, ตาปสปริพฺพาชกานํ, จกฺกวตฺติราชาทีนญฺจ กาเล ปวตฺตนฺติ, ปจฺฉิมา ปน วุตฺตาวเสสา อุปฺปนฺเน เอว ตถาคเต วิตฺถาริกา โหนฺติ, โน อนุปฺปนฺเนติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ รตนตฺตเย ทานาปจายนาทิวเสน, สรณคมนสทฺธมฺมสวนาทิวเสน จ ปวตฺตา วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตา กุสลธมฺมาปิ อธิสีลอธิปญฺญาสุ คหิตา เอวาติ คเหตพฺพาฯ

อายโกสลฺลตฺติเก อาโยติ วฑฺฒิ, สา อกุสลาทิอนตฺถหานิโต, กุสลาทิอตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธาฯ อปาโยติ อวฑฺฒิ, สาปิ กุสลาทิอตฺถหานิโต, อกุสลาทิอนตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธาฯ เตสุ โกสลฺลํ, กุสลสภาวา ปญฺญาฯ อปายโกสลฺลํ ปญฺญวโต เอว ‘‘เอวํ มนสิการาทิปฺปวตฺติยํ อวฑฺฒิ อุปฺปชฺชติ, วฑฺฒิ ปริหายตี’’ติ ญตฺวา ตทุภยปฏิปตฺติสมฺภวโตฯ อุปายโกสลฺลนฺติ อตฺร อุปาโย อจฺจายิกกิจฺจาทีสุ ฐานุปฺปตฺติกอุปายชานนปญฺญา, ติวิธาปิ เจตา กามาวจรปญฺญาติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ติกํ นิฏฺฐิตํฯ

จตุกฺเกสุ ปน ปฐเม กมฺมสฺสกตญาณํ สจฺจานุโลมิกํ ญาณญฺจ วุตฺตเมว, อิธ ปน ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกญาณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตญาณนฺติ เวทิตพฺพํฯ จตูสุ มคฺเคสุ, ผเลสุ จ ปญฺญาว มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ, ผลสมงฺคิสฺส ญาณญฺจาติฯ

สจฺจจตุกฺเก อริยมคฺคผลปญฺญาว จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทินา จตูสุ ฐาเนสุ คหิตาฯ กิญฺจาปิ หิ กามาวจรญาณมฺปิ จตูสุ สจฺเจสุ อารมฺมณวเสน ปวตฺตติ, ปฏิเวธกิจฺจวเสน ปน อิธาธิปฺเปตตฺตา ปาฬิยํ ตํ น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมจตุกฺเก มคฺคผเลสุ ปญฺญา ธมฺเม ญาณํ นามฯ

เตสุ หิ มคฺคญาณํ ตาว จตุสจฺจธมฺมานํ เอกปฏิเวธวเสน ชานนโต ‘‘ธมฺเม ญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ผลญาณํ ปน นิโรธสจฺจวเสน ธมฺเม ญาณนฺติ เวทิตพฺพํฯ มคฺคานุภาวนิพฺพตฺตํ ปน อตีตานาคเตสุ สจฺจปฏิเวธนยสงฺคหณวเสน ปวตฺตํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ อนฺวเย ญาณํ นามฯ ตสฺส จ เยหิ นเยหิ อริยา อตีตมทฺธานํ จตุสจฺจธมฺมํ ชานิํสุ, เตปิ อิมญฺเญว จตุสจฺจํ เอวเมว ชานิํสุ, อนาคตมทฺธานมฺปิ ชานิสฺสนฺตีติ เอวํ ชานนวเสน ปวตฺติ อากาโร เวทิตพฺโพฯ สราคาทิวเสน ปรจิตฺตปริจฺเฉทญาณํ ปริเย ญาณํ นามฯ ธมฺมนฺวยปริยญาณานิ ปน ฐเปตฺวา สพฺพโลกิยปญฺญาญาณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมุติมฺหิ ญาณนฺติ สมฺมุติญาณํ นามฯ

อาจยจตุกฺเก กามาวจรกุสเล ปญฺญา อาจยาย โน อปจยายฯ สา หิ จุติปฏิสนฺธิํ อาจิโนติ เอว, โน อปจิโนติฯ มคฺคปญฺญา ปน อปจยาย โน อาจยายฯ รูปารูปกุสลปญฺญา อาจยาย เจว อปจยาย จฯ สา หิ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส จ ตมฺมูลเก จ วิปากธมฺเม อปจิโนติฯ เสสา อพฺยากตา ปญฺญา เนวาจยาย โน อปจยาย

นิพฺพิทาจตุกฺเก รูปาวจรปฐมชฺฌานปญฺญา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธายฯ สา หิ กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย ปวตฺตติ, อภิญฺญาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนวาภิญฺญาปฏิเวธาย สํวตฺตติฯ จตุตฺถชฺฌานปญฺญา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทายฯ สา หิ อภิญฺญาปาทกภาเวนาปิ อภิญฺญาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิเวธาย สํวตฺตติฯ ปฐมชฺฌานกฺขเณ เอว นีวรณนิพฺพินฺทนตฺตา โน นิพฺพิทายฯ ทุติยตติยชฺฌานปญฺญา ปน โสมนสฺสสหคตตาย ปฐมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา อวิตกฺกตาย จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพาฯ มคฺคปญฺญา ปน นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จฯ เอตฺถ หิ จตุสจฺจปฏิเวธวเสน นิพฺพิทาย เจเวตาสํ ฉฬภิญฺญาปฺปตฺติยา ปฏิเวธาย จ สํวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ

เสสา โลกิยโลกุตฺตรา ปญฺญา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย

หานภาคิยจตุกฺเก หานํ ภชตีติ หานภาคินี, เอวํ เสเสสุปิฯ นิพฺเพโธติ เจตฺถ อริยมคฺโค ตนฺนิพฺพตฺตกวิปสฺสนาปาทกตฺตาฯ นิพฺเพธภาคินีติ จตูสุปิ ฐาเนสุ รูปารูปกุสลปญฺญาว วุตฺตาฯ ตานิ หิ อตฺตโน สภาวา ปริหายิตฺวา เหฏฺฐา โอโรหณปจฺจยภูตา หานภาคินีฯ อุปนิชฺฌานปจฺจยภูตา วิเสสภาคินี, ตํ ปน ฌานนิกนฺติยา พลวตาย วิเสสํ, หานิํ วา อนุสฺสุกฺกิตฺวา ฐิติโกฏฺฐาสิกา ฐิติภาคินี, อริยมคฺคปทฏฺฐานวิปสฺสนาปาทกภูตาว นิพฺเพธภาคินี จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทาวฯ จตสฺโส ปฏิปทาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทโย เหฏฺฐา วุตฺตาวฯ จตฺตาริ อารมฺมณานีติ ปริตฺตา, ปริตฺตารมฺมณาติอาทิกา เหฏฺฐา วุตฺตนยาวฯ ชรามรณาทิจตุกฺเกสุปิ มคฺคญาณวเสเนว จตสฺโส โยชนา วุตฺตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จตุกฺกํ นิฏฺฐิตํฯ

ปญฺจเกสุ ปน ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธีติ ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ ปญฺจหิ ญาณงฺเคหิ สมนฺนาคโต สมาธิฯ ตตฺถ ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นาม, สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นามฯ ปเรสํ เจโตผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยญาณํ เจโตผรณตา นามฯ อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อาโลกผรณตา นามฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นามฯ

เอตฺถ จ ปีติผรณตา, สุขผรณตา จ ทฺเว ปาทา วิย, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา จ ทฺเว หตฺถา วิย, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิย, อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิยฯ อิติ ภควา ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธิํ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ วิย กตฺวา ทสฺเสติฯ อิมินา จ สมาธินา องฺคานิ ปญฺจ ญาณงฺคานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธีติ –

‘‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก’ติ ปจฺจตฺตญฺเญว ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’ติ…เป.… ‘มหาปุริสเสวิโต’ติ…เป.… ‘สนฺโต ปณีโต ปฏิปสฺสทฺธิลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’ติ…เป.… ‘โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธิํ สโตว สมาปชฺชามิ, สโต วุฏฺฐหามี’ติ ปจฺจตฺตญฺเญว ญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. 804) –

เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ ยุตฺโต อรหตฺตผลสงฺขาโต สมาปตฺติผลสมาธิฯ

โส เอวํ หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส เจว อตฺตนา สมุฏฺฐาปิตมฺปิ ปณีตรูเปน ผุฏฺฐสกลกายตาย ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตกาเล อติปณีตํ กายวิญฺญาณสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโก อุปฺปชฺชติ, อิมินาปิ ปริยาเยน อายติํ สุขวิปาโกติ เอกํ องฺคํ, กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสติ เอกํ, พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโสติ เอกํ, องฺคารมฺมเณ สนฺตตาย, สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต อตปฺปนียฏฺเฐน ปณีโต กิเลสปฏิปสฺสทฺธิภาวสฺส ลทฺธตฺตา ปฏิปสฺสทฺธลทฺโธ เอโกทิภาเวน จ อธิคโต อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ ปุคฺคลสฺสายํ สมาธีติ เอวํ ขีณาสวสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน อิมํ สมาธิํ สโตว สมาปชฺชติ, อุฏฺฐหติ จาติ เอกมงฺคนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สพฺพาการโต ยุตฺตตฺตา ‘‘ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ วุจฺจติฯ

ปญฺจกํ นิฏฺฐิตํฯ

ฉกฺเก ฉสุ อภิญฺญาสุ ปญฺญาติ อิทฺธิวิเธ ญาณํ, ทิพฺพโสตธาตุยา ญาณํ, เจโตปริเย ญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ ญาณํ, จุตูปปาเต ญาณํ, อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉฬภิญฺญาจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ ญาณานิฯ เตสุ ปจฺฉิมํ โลกุตฺตรํ, เสสานิ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานิกานีติฯ

ฉกฺกํ นิฏฺฐิตํฯ

สตฺตเก สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนีติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ เอกํ, ‘‘อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขารา’’ติ เอกนฺติ ทฺเว ญาณานิ, เอวํ อตีเตปิ ทฺเว, อนาคเตปิ ทฺเวติ ฉ, ตํ ฉพฺพิธมฺปิ ญาณํ ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปจฺจเวกฺขณญาเณน สทฺธิํ สตฺต ญาณานิฯ เอวํ เสเสสุปิ ชาติปริโยสาเนสุ จาติ เอวํ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ กาลตฺตเยปิ อนฺวยพฺยติเรกญาณํ เตสํ วยทสฺสนญาณสฺส จ วเสน สตฺต สตฺต กตฺวา สตฺตสตฺตติ ญาณานิฯ

สตฺตกํ นิฏฺฐิตํฯ

อฏฺฐกํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นวเก นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปญฺญาติ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส อนุปฏิปาฏิยา วิหาตพฺพโต อุปฺปาเทตพฺพโต อนุปุพฺพวิหารสงฺขาตาสุ รูปารูปสมาปตฺตีสุ สมฺปยุตฺตา อฏฺฐ ปญฺญา เจว ตทนนฺตรํ นิโรธํ ผุสิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส นิโรธํ สนฺตโต ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจาติ นวฯ

นวกํ นิฏฺฐิตํฯ

ทสเก ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสีอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา, ตถา อาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ ตถาคตพลานีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว พลานิ, ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตานิ พลานีติปิ อตฺโถฯ ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลํ, ญาณพลญฺจฯ เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ –

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 760; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.22; อ. นิ. 10.21; อุทา. อฏฺฐ. 75; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.39; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44; จูฬนิ. อฏฺฐ. 81);

อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิฯ ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ, ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโน พลํ, ยํ เตสํ ทสนฺนํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ปณฺฑรสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ตมฺพสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ปิงฺคลสฺส, เตสํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถิโน, เตสํ ทสนฺนํ มงฺคลสฺส, เตสํ ทสนฺนํ เหมสฺส, เตสํ ทสนฺนํ อุโปสถสฺส, เตสํ ทสนฺนํ พลํ ฉทฺทนฺตสฺส, ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ ตถาคตสฺส นารายณพลนฺติ วุจฺจติฯ ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติฯ อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํฯ ยานิ ปน ทสพลจตุเวสารชฺชาทีนิ อเนกานิ ญาณสหสฺสานิ, เอตํ ญาณพลํ นามฯ อิธาปิ ญาณพลเมว อธิปฺเปตํฯ ญาณญฺหิ อกมฺปิยฏฺเฐน, อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน จ พลนฺติ วุตฺตํฯ

เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโตติ เยหิ ทสหิ ญาณพเลหิ อุเปโตฯ อาสภณฺฐานนฺติ เสฏฺฐฏฺฐานํฯ อปิจ ควสตเชฏฺฐโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภฯ วชสตเชฏฺฐโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโฐ นิสโภ, เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห สพฺพปริสฺสยสโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนีโย นิสโภ, โส อิธ อุสโภติ อธิปฺเปโตฯ อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํฯ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํฯ ฐานนฺติ ตสฺส นิสภพลสมนฺนาคตสฺส จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐานํ, อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํฯ ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ หิ ทสพลสมนฺนาคโต จตุเวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ อปฺปธํสิโย อจเลน ฐาเนน ติฏฺฐติ, ตญฺเจส ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาตี’’ติ (วิภ. 760)ฯ

ปริสาสูติ อฏฺฐสุ ปริสาสุฯ สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺฐนาทํ อภีตนาทํ, สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทติฯ อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพฯ ยถา วา สีโห สหนโต จ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโตปิ โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานญฺจ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส นาทํ นทติฯ

พฺรหฺมจกฺกนฺติอาทีสุ พฺรหฺมนฺติ อุตฺตมํ วิสุทฺธํฯ จกฺก-สทฺโท ปนายํ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.31) สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ

‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.35; 3.204; ม. นิ. 2.386) ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ (ธ. ป. 1) เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.29) เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘จกฺกํ ปวตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติ (ชา. 1.7.149) เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ (ที. นิ. 3.85) เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. 1.1.104; 1.5.103) เอตฺถ อุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ (ที. นิ. 1.166) เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิจกฺก’’นฺติ (ที. นิ. 3.61; สํ. นิ. 2.162) เอตฺถ อสนิมณฺฑเลฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. 562) เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ อิธ ปน ธมฺมจกฺเก ปวตฺตติฯ

ธมฺมจกฺกญฺจ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธญาณญฺจ เทสนาญาณญฺจฯ ตตฺถ ปญฺญาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ โลกุตฺตรํ ปฏิเวธญาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ กามาวจรํ เทสนาญาณํ, อุภยมฺปิ ปเนตํ อญฺเญหิ อสาธารณํ พุทฺธานญฺเญว โอรสญาณํ, ตํ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ วิภาเวติ วิตฺถาริกํ กโรตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยานิ ทส ญาณานิ อาทิโต ‘‘ตถาคตพลานี’’ติ นิกฺขิตฺตานิ, ตานิ วิตฺถาเรตุํ ‘‘กตมานิ ทส? อิธ ตถาคโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโตฯ การณํ หิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโตติ อการณญฺจ อการณโตฯ ยมฺปีติ เยน ญาเณน ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ฐานาฐานญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

กถํ ปเนตฺถ ภควา ฐานญฺจ ฐานโต, อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาตีติ? อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย…เป.… กญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปิตรํ…เป.… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปทุฏฺฐจิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน ปเนตํ สพฺพํ กเรยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ, ตถา ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตถา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, เอโก ปน อุปฺปชฺชติ, ฐานเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ, ตถา ยํ กายทุจฺจริตาทีนํ ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อิฏฺโฐ วิปาโก, สุจริตานญฺจ อนิฏฺโฐ วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ตพฺพิปรีโต ปน เนสํ วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชตีติ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ ฐานํ, อิตเร อฏฺฐานนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺถ ปนายํ สงฺเขปโต อฏฺฐกถาวินิจฺฉโยฯ ‘‘สุขโต อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.27) ทิฏฺฐิวิปลฺลาสวเสน สุขโต คาหํ สนฺธาย วุตฺตํ, สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสวเสน ปน อริยสาวโกปิ กิเลสปริฬาหาภิภูโต มตฺตหตฺถิปริตาสิโต วิย, สุจิกาโม คูถกูปํ วิย กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ, อตฺตโต อุปคมนวาเร กสิณาทิปณฺณตฺติยา, นิพฺพานสฺส จ สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘กญฺจิ ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ

มาตรนฺติอาทีสุ กิญฺจาปิ อริยสาวโก สีสจฺเฉทํ ปาปุณนฺโตปิ กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย ปาณาติปาตํ, อทินฺนาทานาทีสุ วา ยํกิญฺจิ ทุจฺจริตํ อปายเหตุภูตํ กาตุํ ภวนฺตเรปิ น สกฺโกติ, ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชตาทสฺสนตฺถเมตฺถ ปญฺจานนฺตริยาเนว อุทฺธฏานิฯ สาวชฺโช หิ ปุถุชฺชนภาโว, ยตฺร หิ นาม อานนฺตริยานิปิ กริสฺสตีติฯ เอตฺถ จ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ ชนิกํ มาตรํ, ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหติฯ ติรจฺฉานภูตํ ปน มาตรํ, ปิตรํ วา สยํ วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ, ติรจฺฉานภูตํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺฐติฯ อรหนฺตมฺปิ มนุสฺสภูตเมว ฆาเตนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติฯ ตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเล ปหารํ ทตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมิํ เตเนว โรเคน มเตปิ อรหนฺตฆาตโก โหติ, น ยกฺขภูตํ อรหนฺตํ, เสสอริยปุคฺคเล วา มนุสฺสภูเตปิ ฆาเตนฺโต, กมฺมํ ปน อานนฺตริยสทิสํ โหติฯ ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, เสสอริยปุคฺคเล มาเรนฺตสฺส อานนฺตริยํ นตฺถิ, กมฺมํ ปน ครุกํ โหติฯ เอตฺถ จ เอฬกาทิจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ หิ อภิสนฺธินา เอฬกฏฺฐาเน นิปนฺนํ มาตรํ, ปิตรํ, อรหนฺตํ วา มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ, เอฬกาภิสนฺธินา วา มาตาทิอภิสนฺธินา วา เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ, มาตาทิอภิสนฺธินา เต เอว มาเรนฺโต ผุสเตวฯ เอส นโย โจรจตุกฺกาทีสุปิฯ

โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย กุทฺธจิตฺตสฺส ปรสฺส อุปกฺกเมน จมฺมจฺเฉโท, โลหิตปคฺฆรณํ วา นตฺถิ, เทวทตฺเตน ปน ปวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตสกฺขลิกปฺปหาเรน วิย สรีรสฺส อนฺโตเยว เอกสฺมิํ ฐาเน ยถา ขุทฺทิกมกฺขิกาปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ วิสมํ สโมสรติ, ตถา กโรนฺตสฺส อานนฺตริยํ โหติ, น ปน ชีวกสฺเสว มุทุจิตฺเตน ทุฏฺฐโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุกํ กโรนฺตสฺส , ปุญฺญเมว ปนสฺส โหติ, ปรินิพฺพุเต ภควติ เจติยํ ภินฺทนฺตสฺส, โพธิํ ฉินฺทนฺตสฺส, ธาตูสุ อุปกฺกมนฺตสฺส จ อานนฺตริยํ น โหติ, กมฺมํ ปน อานนฺตริยสทิสํ โหติฯ โพธิรุกฺขสฺส ปน ถูปํ วา สธาตุกํ ปฏิมํ วา พาธยมานํ สาขํ, เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ โพธิมูลญฺจ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติฯ สเจปิ สาขาย นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยเมว มหนฺตตรํฯ ธาตุนิธานรหิตํ ปฏิมาฆรํ วา โพธิฆรํ วา พาเธนฺตํ สาขํ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, โอโชหรณสาขํ, ปนสฺส ปูติฏฺฐานํ วา ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ, สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปุญฺญเมว โหติฯ

สงฺฆเภเท สมานสํวาสสีมาย สมานสํวาสเก สงฺเฆ เอกโต ฐิเต วิสุํ วคฺคสงฺฆํ คเหตฺวา ปญฺจหิ การเณหิ สงฺฆํ ภินฺทนฺตสฺส สงฺฆเภโท โหติ อานนฺตริยกมฺมญฺจฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘ปญฺจหิ, อุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. 458)ฯ ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ อญฺญตเรน กมฺเมนฯ อุทฺเทเสนาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสนฯ โวหรนฺโต กถยนฺโต ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโตฯ อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ พหุสฺสุตาทิภาวํ, กถํ หิ นาม มาทิโส อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺย, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนนฯ สลากคฺคาเหนาติ เอวํ โวหารานุสฺสาวเนหิ เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺมํ กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหนฯ

เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคาฯ เตสุ นิปฺผนฺเนสุปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆฯ ยทา ปน โวหารานุสฺสาวเนหิ จตฺตาโร วา อติเรเก วา ภิกฺขู สลากํ คาเหตฺวา วคฺคํ สงฺฆํ คเหตฺวา วิสุํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติฯ อเภทปุเรกฺขารสฺส ปน สมคฺคสญฺญาย วฏฺฏติฯ สมคฺคสญฺญาย หิ กโรนฺตสฺส เนว เภโท โหติ, น อานนฺตริยํ, ตถา ตโต อูนปริสาย กโรนฺตสฺสฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘เอกโต, อุปาลิ, จตฺตาโร โหนฺติ เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวตี’’ติอาทิ (จูฬว. 351)ฯ

อิเมสุ ปน ปญฺจสุ อานนฺตริเยสุ สงฺฆเภโท วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานิ, สพฺพาเนว โข ตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺฐหนฺติฯ สงฺฆเภโทปิ หิ หตฺถมุทฺทาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโตปิ สมุฏฺฐาติ, สงฺฆเภโท เจตฺถ กปฺปฏฺฐิติโยฯ กปฺปวินาเส เอว หิ สงฺฆเภทโต มุจฺจติ, เสสานํ ปน ตถา นิยโม นตฺถิฯ เยน จ ปญฺจเปตานิ กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส สงฺฆเภโทว นิรเย วิปจฺจติ, เสสานิ ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ เอวมาทีสุ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ สงฺฆเภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว อรหนฺตฆาโต , ตทภาเว มาตุฆาโต, ปิตุฆาโต วา, ตสฺมิมฺปิ สีลสมฺปนฺนตเรฯ ปุริมานิ เจตฺถ จตฺตาริ สพฺเพสํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารณานิ, สงฺฆเภโท ปน ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโนว, อสาธารโณ อญฺเญสํ, ภิกฺขุนีปิ หิ สงฺฆํ น ภินฺทติ, ปเคว อิตเรฯ ปญฺจปิ เจตานิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตานิ, โทสมูลานิ จาติ เวทิตพฺพานิฯ

อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺยาติ เอตฺถ อริยสาวกสฺส อฏฺฐมภวาคหณํ เกน นิยามิตนฺติ? วิปสฺสนายฯ

ยสฺส หิ สา ติกฺขา, โส เอกํ เอว ภวํ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เอกพีชี นาม โหติฯ ยสฺส มนฺทา, โส ทุติเย…เป.… ฉฏฺเฐ วา ภเว อรหตฺตํ ปตฺวา โกลํโกโล นาม โหติฯ ยสฺส ปน อติมนฺทา, โส สตฺตมํ ภวํ นาติกฺกมติ, ตตฺถ นิยเมน อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติฯ สเจปิ หิสฺส สตฺตเม ภเว นิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺส มตฺถเก อสนิ วา ปพฺพตกูโฏ วา ปเตยฺย, ตสฺมิมฺปิ กาเล อรหตฺตํ ปตฺวาว ปรินิพฺพาติฯ อุตฺตมโกฏิยา หิ สตฺตมภวานติกฺกมนญฺเญว สนฺธาเยว ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (ม. นิ. 1.66; 2.169; สํ. นิ. 5.998) วุตฺโตติฯ

เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธาติอาทีสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาตํ ชาติเขตฺตํ เอกา โลกธาตุ นาม อาณาวิสยเขตฺเตสุ พุทฺธุปฺปตฺติสงฺกาย เอวาภาวโตฯ ตตฺถ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติปฏิเสธํ อกตฺวา ชาติเขตฺเต เอว กโตฯ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺติ พุทฺธตฺตเหตูนํ อนาทิพุทฺธปรมฺปราทีนํ ตถาภาวาฯ ตโต เอว หิ สตฺตา นิรวเสสโต นิพฺพุติํ น ปาปุณนฺติฯ ยทิ หิ สพฺพจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, สพฺเพ สตฺตา อิโต ปุพฺเพ นิรวเสสโต นิพฺพุติํ ปาปุเณยฺยุํ, น จ ตํ อตฺถิ, ตสฺมา อนาทิพุทฺธปรมฺปราย วิวฏฺฏูปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ นิวาสภูเต อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เต เจตฺถาปิ ทุลฺลภา, เตสํ ทุลฺลภตฺตา เอเวตฺถ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ พุทฺธุปฺปาทรหิตํ โหติฯ ยทิ จ เต สุลภา ภเวยฺยุํ, เอกสฺมิํ วิวฏฺฏฏฺฐายิอสงฺเขฺยยฺเย จตุสฏฺฐิพุทฺธานมฺปิ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺกา ภเวยฺย อนฺตรกปฺปสฺส พุทฺธนฺตรตฺตาฯ ภทฺทกปฺเปสุ เจตฺถ ปญฺจ พุทฺธา เอว อุปฺปชฺชนฺติฯ

กถํ ปเนตฺถาปิ ทุลฺลภตรา จกฺกวาฬนฺตเรสุ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, พุทฺธานญฺจ ทุลฺลภตา การณทุลฺลภตาย, ตสฺมา อิมสฺมิญฺเญว จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ? เอตฺถาปิ น เทวพฺรหฺมโลเกสุ, มนุสฺสโลเก เอว ปน อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺเถว สพฺพโส ติวิธสทฺธมฺมาธารสฺส สงฺฆรตนสฺส ปาตุภาวโต, อิตรโลเกสุ นิรวเสสโต ปการาสมฺภวโต จฯ

ยทิ หิ พุทฺธา เทวโลกาทีสุ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, มนุสฺสา ภเยน อุปสงฺกมิตุเมว น สกฺโกนฺติ, ปเคว ธมฺมสวนปพฺพชฺชาทิํ กาตุํ, เตเนว อมฺหากํ โพธิสตฺโต อตฺตโน รูปกายานุภาวาทิสมฺปตฺติยา อุปฺปนฺนอมนุสฺสสงฺกากุตูหลํ ชนํ นิชฺฌาเปตุํ อุตฺตานเสยฺยกาทินิยาเมน วฑฺฒิตฺวา ทารปริคฺคหาทิํ อกาสิ, เอวํ กตฺวา ปพฺพชิตมฺปิ นํ ราชคเห ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปสฺเส นิสีทิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชนฺตํ พิมฺพิสาโร นานปฺปการโต มนุสฺสภาวํ วิจินิตฺวาว อุปสงฺกมิตุํ วิสหิ, โน อญฺญถาฯ โลกนิตฺถารณตฺถาย หิ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, น อตฺตโน สกฺการาทิอตฺถาย, ตสฺมา มนุสฺเสสุ เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถาปิ อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป เอว, ตตฺถาปิ อิมสฺมิํ มชฺฌิมปเทเส เอวฯ น เกวลญฺจ พุทฺธาว, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกมหาสาวกา จ จกฺกวตฺติอาทโย จ อญฺเญปิ ปุญฺญวนฺตสตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ

อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปุเร ปุพฺพํ นาม, ธาตุอนฺตรธานโต ปจฺฉา จริมํ นาม, อุภินฺนมนฺตรา อปุพฺพํ อจริมํ นามฯ เอตฺถนฺตเร อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตา, ธาตุอนฺตรธาเน ปน ชาเต อญฺญสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตาฯ กิญฺจาปิ น นิวาริตา, อนฺตรกปฺปํ ปน เขเปตฺวาว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจ หิ อนฺตรธานานิ นาม อธิคมอนฺตรธานํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ ลิงฺคอนฺตรธานํ ธาตุอนฺตรธานนฺติฯ

ตตฺถ อธิคโมติ มคฺคผลาภิญฺญาปฏิสมฺภิทาโย, โส ปริหายมาโน ปฏิสมฺภิทาโต ปฏฺฐาย ปริหายติฯ ปรินิพฺพานโต หิ วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ อภิญฺญา, ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวา โหนฺติ, ตโต อนาคามิโน, ตโต สกทาคามิโน, โสตาปนฺนา จ โหนฺติ, เตสุ ธรนฺเตสุปิ อธิคโม อนนฺตรหิโตว โหติ, ปจฺฉิมกสฺส ปน โสตาปนฺนสฺส ชีวิตกฺขเยน อธิคโม อนฺตรหิโต นาม โหติฯ อิทํ อธิคมอนฺตรธานํ

ตโต มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘นตฺถิ ทานิ โน อริยธมฺมปฏิเวโธ’’ติ ฌานวิปสฺสนาสุ โวสานํ อาปชฺชิตฺวา โกสชฺชพหุลา จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตํ รกฺขนฺโต อญฺญมญฺญํ น โจเทนฺติ, น สาเรนฺติ, อกุกฺกุจฺจกา โหนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มทฺทนฺติ, ตโต ครุกาปตฺติํ อาปชฺชนฺติ, ปาราชิกมตฺตเมว รกฺขนฺติ, เตสุ ธรนฺเตสุปิ ปฏิปตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ, ปจฺฉิมกสฺส ปน ภิกฺขุโน สีลเภเทน วา ชีวิตกฺขเยน วา ปฏิปตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติฯ อิทํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ นามฯ

ปริยตฺตีติ สาฏฺฐกถํ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อธมฺมิเกหิ กลิยุคราชาทีหิ วิปนฺนสสฺสาทิสมฺปตฺติตาย ปจฺจยทายกา ทุคฺคตา โหนฺติ, ภิกฺขู จ ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก คเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตโต อฏฺฐกถา ปริหายติ, ปาฬิวเสเนว ปริยตฺติํ ธาเรนฺติ, ตโต ปาฬิํ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปฐมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติ, ตญฺจสฺส ปริหายนํ มตฺถกโต ปฐายฯ

ปฐมเมว หิ มหาปกรณํ ปริหายติ, ตโต ยมกํ กถาวตฺถุ ปุคฺคลปญฺญตฺติ ธาตุกถา วิภงฺโค ธมฺมสงฺคโห จ อนุกฺกเมน ปริหายนฺติ, ตโต มตฺถกโต ปฏฺฐาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติ, ปฐมํ หิ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกาทสกนิปาตโต ปฏฺฐาย ยาวเอกกนิปาตา ปริหายติ, ตโต มตฺถกโต ปฏฺฐาย สํยุตฺตนิกาโย, ปฐมํ หิ มหาวคฺโค ปริหายติ, ตโต สฬายตนวคฺโค ขนฺธกวคฺโค นิทานวคฺโค สคาถาวคฺโคติ, เอวํ มชฺฌิมนิกายทีฆนิกายาทโย จ มตฺถกโต ปฏฺฐาย ปริหายนฺติ, ตโต วินยปิฏกเมว ติฏฺฐติ, ตมฺปิ ปริวารโต ปฏฺฐาย ยาว มหาวิภงฺคา ปริหายติ, ตโต อุโปสถกฺขนฺธกโต มาติกามตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตทาปิ ยาว จตุปฺปทิกาปิ คาถา มนุสฺเสสุ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ, ตาย อนฺตรหิตาย ปริยตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติฯ อิทํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ นามฯ

คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปตฺตจีวรคฺคหณาทิอากปฺปํ น ปาสาทิกํ โหติ, นิคณฺฐาทโย วิย อลาพุปตฺตาทิํ อคฺคพาหาย ปกฺขิปิตฺวาปิ โอลมฺพิตฺวาปิ สิกฺกาย โอลคฺเคตฺวาปิ วิจรนฺติ, จีวรรชนมฺปิ น สารุปฺปํ, โอฏฺฐฏฺฐิกวณฺณํ กตฺวา ธาเรนฺติ, ตโต รชนมฺปิ โอวฏฺฏิกวิชฺฌนมฺปิ น โหติ, ทสา เฉตฺวา ปริพฺพาชกา วิย กาสาวมตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตโต ปริกฺขีเณ กาเล ขุทฺทกกาสาวขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย วา พนฺธิตฺวา กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา ทารภรณาทิํ กโรนฺติ, ตทา ทกฺขิณํ เทนฺโต ชโน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอเตสํ เทติ, อิทํ สนฺธาย ภควตา วุตฺตํ ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺฐา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 3.380)ฯ

ตโต ‘‘ปปญฺโจ เอส, กิํ อิมินา อมฺหาก’’นฺติ ตํ กาสาวขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา อรญฺเญ ขิปนฺติ, เอตสฺมิํ กาเล ลิงฺคํ อนฺตรหิตํ นาม โหติฯ อิทํ ลิงฺคอนฺตรธานํ นามฯ

ตโต ตตฺถ ตตฺถ สกฺการสมฺมานํ อลภมานา ธาตุโย พุทฺธานํ อธิฏฺฐานพเลน สกฺการสมฺมานลพฺภมานกฏฺฐานํ คมิสฺสนฺติ, ตโต สพฺพตฺถ อลภมานา สพฺพธาตุโย มหาโพธิมณฺฑเมว คมิสฺสนฺติฯ สาสปมตฺตาปิ หิ ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติ, ตา ปน โพธิมณฺเฑ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนพุทฺธสรีรสิริํ, ยมกปาฏิหาริยญฺจ ทสฺเสสฺสนฺติ, ตโต ธาตุสรีรโต เตโช สมุฏฺฐาย ตํ สรีรํ อปณฺณตฺติกภาวํ คเมติ, ตทา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา ปรินิพฺพานทิวเส วิย ปริเทวิตฺวา ปูชาสกฺการํ กตฺวา ปกฺกมนฺติฯ อิทํ ธาตุอนฺตรธานํ นามฯ

อิมสฺส ปญฺจวิธสฺส อนฺตรธานสฺส ปริยตฺติอนฺตรธานเมว มูลํฯ ปริยตฺติยํ หิ สติ ปฏิเวธาทโยปิ นฏฺฐา นาม น โหนฺติ, อสติ นฏฺฐาติฯ ยถา จ นิธิกุมฺภิยา ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเฐ อุปนิพทฺธอกฺขเรสุ ธรนฺเตสุ นิธิกุมฺภิ นฏฺฐา นาม น โหติ, อกฺขเรสุ ปน นฏฺเฐสุ นฏฺฐา, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ยถาห –

‘‘ยาว ติฏฺฐนฺติ สุตฺตนฺตา,

วินโย ยาว ทิปฺปติ;

ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ,

สูริเย อพฺภุฏฺฐิเต ยถาฯ

‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ,

ปมุฏฺเฐ วินยมฺหิ จ;

ตโม ภวิสฺสติ โลเก,

สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาฯ

‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต,

ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;

ปฏิปตฺติยํ ฐิโต ธีโร,

โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ; (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.130; สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.438);

เอวมิเมสุ ปญฺจสุ อนฺตรธาเนสุ ธาตุอนฺตรธานโต ปจฺฉา จริมํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

กสฺมา ปน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ? นิรตฺถกโตวฯ เอโกว หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺพสตฺตานมฺปิ ยทิ อุปนิสฺสโย ภเวยฺย, เอกกฺขเณ สปาฏิหาริยํ สพฺพานุกูลํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต วิเนตุํ สกฺโกติ, กิมงฺคํ ปน นานกฺขเณสุ, ตสฺมา เอกสฺมิํ กาเล อเนเกสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุปฺปตฺติ นิรตฺถิกาวฯ อนตฺถกตา ปน อนจฺฉริยอคารววิวาทาทิโทสโต เจว มหาปถวิยา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ ธารเณ อสมตฺถตาย วิกิรณาทิโทสโต จ เวทิตพฺพาฯ จกฺกวตฺติโน ปน เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ ทฺเว เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, เอโกว อุปฺปชฺชติฯ นานาจกฺกวาเฬสุ ปน พหูปิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ หิ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ เอตสฺส เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อปุพฺพํ อจริมญฺเจตฺถ จกฺกรตนปาตุภาวอนฺตรธานานํ เวมชฺฌํ เวทิตพฺพํฯ อนฺตรธานญฺจสฺส จกฺกวตฺติโน กาลกิริยโต, ปพฺพชฺชาโต วา สตฺตเม ทิวเส โหติ, ตสฺส จ อานุภาเวน ทฺวินฺนํ เอกตฺถ สหอนุปฺปตฺติ จ เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ฐานาฐานญาณพลํ ปฐมํฯ

ทุติเย กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํฯ

ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุสงฺขาตการณโต จ ฯ ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ปจฺจยา, กมฺมํ เหตุฯ ตทุภยโต กมฺมวิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ กถํ? ภควา หิ ‘‘เอกจฺจสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ คติอุปธิกาลปโยคานํ สมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺติ, เตสํ วิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, เอกจฺจสฺส พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ เตสํ วิปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺติ, เตสํ สมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ ปชานาติฯ

ตตฺถ คติวิปตฺตีติ จตฺตาโร อปายาฯ คติสมฺปตฺตีติ มนุสฺสเทวคติโยฯ อุปธีติ อตฺตภาโว ฯ ตสฺส สมิทฺธิ สมฺปตฺติ นาม, อสมิทฺธิ วิปตฺติ นามฯ กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโล, ตปฺปฏิปกฺโข กาลวิปตฺติ นามฯ ตสฺส ตสฺส ปน กมฺมสฺส สมฺมาปโยโค ปโยคสมฺปตฺติ, มิจฺฉาปโยโค ปโยควิปตฺติ นามฯ ตตฺถ หิ เอกจฺจสฺส กุสลกมฺเมน เทวคติอาทีสุ คติยํ นิพฺพตฺตสฺส ตํ คติสมฺปตฺติํ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติฯ ตาย ปน คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ อกุสลานิ ตตฺถ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตานิ ปุน นิรยาทีสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตสฺส ตํ คติวิปตฺติํ อาคมฺม ยถาสุขํ วิปจฺจนฺติฯ ตาย ปน คติวิปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ กุสลานิ ตตฺถ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติฯ เอกจฺจสฺส ทสฺสนีเยนาภิรูเปน กาเยน สมนฺนาคตสฺส ยทิปิ โส ทาโส วา โหติ หีนชจฺโจ วา, ตํ อุปธิสมฺปตฺติํ อาคมฺม กุสลานิ เอวสฺส วิปจฺจนฺติฯ ตาทิสํ หิ สุรูปํ ‘‘อยํ กิลิฏฺฐกมฺมสฺส นานุจฺฉวิโก’’ติ อุจฺเจสุ อมจฺจาทิฏฺฐาเนสุ ฐเปนฺติ, จณฺฑาลิมฺปิ สุรูปํ อคฺคมเหสิอาทิฏฺฐาเนสุ ฐเปนฺติฯ ตาย ปน อุปธิสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ อกุสลานสฺส วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตานิ ปน อุปธิวิปตฺติยํ จ ฐิตสฺส ยถาสุขํ วิปจฺจนฺติฯ ราชกุลาทีสุ หิ อุปฺปนฺนมฺปิ ทุรูปํ หีเนสุ ฐเปนฺติฯ

เอกจฺจสฺส ปน ปฐมกปฺปิกานํ วา จกฺกวตฺติรญฺโญ วา พุทฺธานํ วา สุราชสุมนุสฺสานํ สมฺปนฺเน กาเล นิพฺพตฺตสฺส ตํ กาลสมฺปตฺติํ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ, น อกุสลานิฯ ตานิ ปุน ทุราชทุมนุสฺสานํ วิปนฺเน กาเล ตํ กาลวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, น ปน กุสลานิ ตาย กาลวิปตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตาฯ เอกจฺจสฺส ปน สีลสํยมาทิอนวชฺชปโยเคน เจว สาวชฺเชน วา อนวชฺเชน วา เทสกาลานุสาเรน อายุธสิปฺปาทิปโยคสามตฺถิเยน จ สมนฺนาคตสฺส ตํ ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ, น อกุสลานิฯ ตานิ ปุน ยถาวุตฺตวิปรีตปโยควิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, น ปน กุสลานิ ตาย ปฏิพาหิตตฺตาฯ ยุทฺธาทีสุ หิ ปาณาติปาตาทิอกุสลํ กโรนฺตาปิ ตํตํอายุธสิปฺปาทิปโยคสมฺปตฺติํ นิสฺสาเยว เสนาปติฏฺฐานาทิมหาสมฺปตฺติํ ลภนฺติ, น ปน ตํ อกุสลํ นิสฺสายฯ ยถา ทานเวยฺยาวจฺจาทีสุ กุสลํ กโรนฺตาปิ อธิมตฺตวายามาทิปโยควิปตฺติํ นิสฺสาย อนยพฺยสนมฺปิ ปาปุณนฺติ, น ปน ตํ กุสลํ นิสฺสายฯ เอวเมตาหิ จตูหิ สมฺปตฺตีหิ, วิปตฺตีหิ จ กุสลากุสลานํ วิปจฺจนาวิปจฺจนวิภาคํ ภควา ยถาภูตํ ปชานาติฯ อยํ ตาเวตฺถ วิภงฺคนเยน ทุติยพลสฺส วิภาวนาฯ

อปเรน จสฺส –

‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก , ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. 1.234) –

อิมินา ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตนาปิ นเยน วิภาวนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ยํ อตีตตฺตภาเว อายูหิตํ กมฺมํ วุตฺตํ, เหตุปจฺจยํ อาคมฺม ตตฺเถว วิปากํ อทาสิฯ อิทํ สนฺธาย ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ ปฐมํ ปทํ วุตฺตํฯ ยํ อตีเตสุ ปน ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทีสุ พหูสุ เอกํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ลทฺธปจฺจยํ วิปากํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิฯ เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปน ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, เอกํ อานนฺตริยํ นิรยปฏิสนฺธิํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิฯ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ เอกาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, เสสา อวิปากาฯ อิทํ สนฺธาย ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ ทุติยํ ปทํ วุตฺตํฯ ยํ อตีตํ กมฺมํ เอตรหิ วิปากํ เทติ, อิทํ สนฺธาย ตติยํฯ ยํ ปุริมนเยน น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย จตุตฺถํฯ ยํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ, อิทํ สนฺธาย ปญฺจมํฯ ยํ น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย ฉฏฺฐํฯ ยํ เอตรหิ อายูหิตํ กมฺมํ เอตรเหว วิปากํ เทติ, อิทํ สนฺธาย สตฺตมํฯ ยํ น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย อฏฺฐมํฯ อิมินา นเยน เสสปทานมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิ เอเตหิ ปกาเรหิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรานํ ยถาภูตโต ชานนญาณนฺติ อตฺโถฯ ทุติยพลํฯ

ตติเย สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิญฺจ อคติคามินิญฺจฯ ปฏิปทนฺติ มคฺคํฯ

ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตาทีสุ เอกเมว อกุสลํ เอกโต กโรนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินี, อิมสฺส เปตฺติวิสยคามินี, นิรยาทีสุปิ ปเนสา เอวรูเป เอวรูเป ฐาเน เอวญฺเจวญฺจ วิปากํ ทสฺสติ, อิมสฺส ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิกสฺส ทุพฺพลํ อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสติฯ พหูสุ วา เอกโต ทานาทิกุสลํ, วิปสฺสนํ วา ปฏฺฐเปนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา มนุสฺสคติคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส เทวคติคามินี, ตตฺถาปิ เอวญฺเจวญฺจ วิปากํ ทสฺสติ, อิมสฺส วา วิปสฺสนา เอกํ มคฺคํ ทฺเว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปฏิสมฺภิทาทิสหิเต วา รหิเต วา นิปฺผาเทสฺสติ, อิมสฺส น กญฺจิ ปฏิเวธํ สาเธสฺสตีติอาทินา อนนฺเตหิ อากาเรหิ เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ อุปฺปนฺนํ กุสลากุสลสงฺขาตํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทํ อวิปรีตโต ปชานาตีติฯ ตติยพลํฯ

จตุตฺเถ อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ, กามธาตุอาทีหิ วา พหุธาตุํฯ นานาธาตุนฺติ ตาสญฺเญว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการํ ธาตุํฯ โลกนฺติ ขนฺธายตนธาตุโลกํฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํ ธาตูนํ ขนฺธายตนธาตุวิภงฺคาทีสุ วุตฺตนเยน อนนฺตปฺปเภทํ นานตฺตํ อวิปรีตโต ปชานาติฯ น เกวลญฺจ ตถาคโต อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว นานตฺตํ ปชานาติ, อถ โข อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นานตฺตํ ปชานาติเยวฯ เตหิ อุปาทินฺนกโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ชานนฺติ, อนุปาทินฺนสฺส ปน เนว ชานนฺติ, สพฺพญฺญุพุทฺธสฺเสเวตํ วิสโยฯ เอวํ หิ อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิเมสํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ, ขนฺธทณฺฑวลฺลิตจปตฺตปุปฺผผลาทิโน สณฺฐานวณฺณคนฺธรสโอชาหิ, เทสกาเลหิ จ อนนฺตปฺปเภทํ นานตฺตํ, ปถวีปพฺพตาทีนญฺจ นานตฺตํ โหตีติ อนนฺเตหิ อากาเรหิ ชานิตุํ สกฺโกติ, นาญฺเญติฯ จตุตฺถพลํฯ

ปญฺจเม นานาธิมุตฺติกนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตีสุปิ กาเลสุ หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเก เอว เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา จ ปณีตาธิมุตฺติเกฯ

ตตฺถาปิ อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธ, ทุสฺสีลา ทุสฺสีเล, มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิเก, สทฺธา สทฺเธ, สีลสุตจาคปญฺญาทิสมฺปนฺนา จ เต เต เอว เสวนฺตีติ นานปฺปการโต ชานาติฯ สทฺธาสีลาทิสมฺปนฺนา หิ ตพฺพิรหิเต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น เสวนฺติ, เตปิ อิตเร, อตฺตนา อตฺตนา ปน สทิเส เอว เสวนฺตีติฯ ปญฺจมพลํฯ

ฉฏฺเฐ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํฯ เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺวิธา วุตฺตํฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ อปรภาวญฺจ, วุทฺธิญฺจ หานิญฺจาติ อตฺโถฯ ยถาภูตนฺติ สพฺเพสํ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทีหิ สทฺธาทิ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยตํ สพฺพาการโต ชานาติฯ ตตฺถ อาสโยติ นิวาสฏฺฐานํ, ยตฺถ สตฺตานํ จิตฺตสนฺตานํ นิจฺจํ นิวสติฯ โส ทุวิโธ วฏฺฏาสโย วิวฏฺฏาสโย จฯ ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทวเสน ปวตฺตํ สพฺพํ ทิฏฺฐิคตํ วฏฺฏาสโย นามฯ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคหโต ปฏฺฐาย สพฺพํ วิปสฺสนาญาณํ, มคฺคญาณญฺจ วิวฏฺฏาสโย นามฯ มคฺคญาณมฺปิ หิ ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, ยทริยา อาวสิํสู’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. 10.19) อาสโยวฯ อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต อุภินฺนํ ทิฏฺฐิญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอวฯ กามราคาทิกิเลสาธิมุตฺตญฺเญว หิ ปุคฺคลํ ภควา ตเถว ชานาติฯ ‘‘อยํ เนกฺขมฺมาทิอภิรโต วิวฏฺฏาสโย’’ติ เนกฺขมฺมาทิํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ, ‘‘อยํ กามาทิอภิรโต วฏฺฏาสโย’’ติ อนุสยจริตาทิชานเนปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อนุสโย กามราคานุสยาทิโต สตฺตวิโธฯ จริตนฺติ ตีหิ ทฺวาเรหิ อภิสงฺขตโลกิยกุสลากุสลํฯ อธิมุตฺตีติ อชฺฌาสโยฯ เอวเมตฺถ อาสยานุสยญาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจาติ ทฺเว ญาณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลญาณํ นาม ชาตนฺติฯ ฉฏฺฐพลํฯ

สตฺตเม ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํฯ สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํฯ โวทานนฺติ วิเสสภาคิยํ ธมฺมํฯ วุฏฺฐานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ วุฏฺฐหนฺติ, ตํ การณํฯ ตํ ปน ทุวิธํ โวทานมฺปิ ภวงฺคมฺปิฯ เหฏฺฐิมํ หิ ปคุณํ ฌานํ อตฺตโน โวทานวเสน อุปริมสฺส ฌานสฺส ปทฏฺฐานโต ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตมฺหา ตมฺหา ปน สมาธิมฺหา ภวงฺควเสเนว วุฏฺฐานโต ภวงฺคมฺปิฯ นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺฐหนฺติฯ อิทํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺฐานํ นาม, ตํ สพฺพํ ภควา ยถาภูตํ สพฺพากาเรน ปชานาติฯ สตฺตมพลํฯ

อฏฺฐเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณํ, ตํ นามโคตฺตวณฺณาหารสุขทุกฺขาทีหิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิชฺชมาเนหิ อนนฺเตหิ อากาเรหิ ยถาภูตํ ปชานาตีติฯ อฏฺฐมพลํฯ

นวเม จุตูปปาตนฺติ จุติญฺจ อุปปาตญฺจ, ตํ จวมานอุปปชฺชมานหีนปณีตสุวณฺณทุพฺพณฺณาทิโต อนนฺตปเภเท ยถากมฺมูปเค สตฺเต ทิพฺพจกฺขุญาเณน วณฺณายตนคฺคหณมุเขน ทิสฺวา สพฺพาการโต ปชานาตีติฯ นวมพลํฯ

ทสเม อาสวานํ ขยนฺติ อาสวนิโรธํ นิพฺพานํ, ตํ อรหตฺตมคฺคญาเณน จตุสจฺจปฏิเวธโต ปชานาตีติฯ ทสมพลํฯ

อิมานีติ ยานิ เหฏฺฐา ‘‘ตถาคตสฺส ทส ตถาคตพลานี’’ติ อโวจ, อิมานิ ตานีติ อปฺปนํ กโรติฯ ยสฺมา เจโตปริยญาณาทีนิ สาวกาทีนมฺปิ ยถารหํ วิชฺชมานานิปิ สวิสยํ กิญฺจิเทว ชานนฺติ, น จ สพฺพาการโตฯ

พุทฺธานํ ปน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิย สพฺพธมฺเมสุ ยถาสกํ วิสเย สพฺพตฺถ สพฺพาการโต เอกกฺขเณ อปฺปฏิหตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘ตถาคตพลานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยทิ เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโท โหติ, กสฺมา ปน ‘‘ทสพลญาณานี’’ติ วิสุํ วิภตฺตานีติ? วิสยกิจฺจภูมิเภทโต เนสํ อญฺญตฺตาฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว ชานาติ, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ นานตฺตการณเมว, ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว, นาญฺญํฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริญฺจ สพฺพํ อตีตาทิเภทํ เอกกฺขเณ สพฺพาการโต ชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติฯ ตํ หิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ ทสพลญาณานิ ปน ตํ สพฺพํ ยถารหํ กาตุํ สกฺโกนฺติฯ เตสุ จ ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ กามาวจรานิ, ตโต ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรํฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน กามาวจรเมวาติ เอวํ วิสยกิจฺจภูมิเภทโต อญฺญเมว ทสพลญาณํฯ อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติฯ อยํ ตาว ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโยฯ ธมฺมเภทาทิโต ปน สพฺโพปิ วินิจฺฉโย เอกวิธโกฏฺฐาสโต ปฏฺฐาย เอตฺถ วุตฺตานุสารโตว ญาตพฺโพ, สุตฺตนฺตภาชนียาทโย หิ วิภงฺคนยเภทา เอตฺถ, อิโต ปเรสุ จ วิภงฺเคสุ นตฺถีติฯ

ญาณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกาย ปนายํ นิกฺเขปปริจฺเฉเทน สทฺธิํ อตฺถโต วินิจฺฉโยฯ มาติกาย หิ อาทิโต ตาว – ชาติมโทติอาทโย เตสตฺตติ เอกกา นิกฺขิตฺตา, ตโต โกโธ จ อุปนาโห จาติอาทโย อฏฺฐารส ทุกา, อกุสลมูลาทโย ปญฺจติํส ติกา, อาสวจตุกฺกาทโย จุทฺทส จตุกฺกา, โอรมฺภาคิยสํโยชนาทโย ปนฺนรส ปญฺจกา, วิวาทมูลาทโย จุทฺทส ฉกฺกา, อนุสยาทโย สตฺต สตฺตกา, กิเลสวตฺถุอาทโย อฏฺฐ อฏฺฐกา, อาฆาตวตฺถุอาทโย นว นวกา, กิเลสวตฺถุอาทโย สตฺต ทสกา, ฉนฺนํ อฏฺฐารสกานํ วเสน อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ จ ยถากฺกมํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺเต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาลสุตฺเต อติทสฺสิตานีติ สพฺพานิปิ เตสฏฺฐิอธิกานิ อฏฺฐกิเลสสตานิ นิกฺขิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อยํ ตาว นิกฺเขปปริจฺเฉโทฯ

อตฺถโต ปน ‘‘ชาติมโท’’ติอาทีสุ ชาติอุจฺจากุลีนตํ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อหํ อุตฺตมชาติโก, อิเม น อุตฺตมชาติกา’’ติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน ชาติมโท นามฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อาทิจฺจโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิอุตฺตมโคตฺตํ นิสฺสาย โคตฺตมโทฯ นิราพาธตํ, โยพฺพญฺญํ, ‘‘จิรํ สุขํ ชีวิํ ชีวามิ ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิตํ, พหุลาภญฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ อาโรคฺยมทาทโย วุตฺตาฯ สุกตปณีตปจฺจยลาภํ, มานนวนฺทนาทิครุการํ มญฺเญว ปมุขํ กตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปริวาเรตฺวา คจฺฉนฺตีติ เอวํ ปุเรกฺขารํ, มหาปริวารํ, สุจิปริวารญฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ สกฺการมทาทโย จ เวทิตพฺพาฯ