ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ จตฺตาโร ปเภทาฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. 718) ญาณวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ญาณสฺเสว, น อญฺญสฺส กสฺสจีติ เวทิตพฺพํฯ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺถวิสยญาณปฺปเภทา, อตฺถปฺปเภทสลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถตาวเสน อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณนฺติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ อตฺโถติ เหตุผลํฯ โส หิ เหตุวเสน อรณียโต คนฺตพฺพโต, อุปฺปาเทตพฺพโต จ ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปเนโสปิ ปญฺจวิโธ โหติ ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติฯ

ธมฺโมติ ปจฺจโย, โส หิ ผลํ วิทหติ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ เจว ปาเปติ จาติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปเนโสปิ ปญฺจวิโธ โหติ โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติฯ

นิรุตฺตีติ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ, อตฺถานญฺจ วาจโก สภาวนิรุตฺติสงฺขาโต สทฺโทฯ อิมา ธมฺมตฺถนิรุตฺติโย อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นามฯ

เอตฺถ จ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา, น ปญฺญตฺตารมฺมณา, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิกํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา เวทโน’’ติอาทิกํ ปน ‘‘น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ สภาวนิรุตฺตีติ (วิภ. อฏฺฐ. 718) จ มาคธิกา ภาสา, ยาย สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺติํ อาโรเปนฺติ, พฺรหฺมาโน จ อคามเก อรญฺเญ กิญฺจิ วจนํ อสุตฺวา วฑฺฒิตทารกา จ อตฺตโน ธมฺมตาย ภาสนฺติ, ยา จ อปาเยสุ มนุสฺเส เทวโลเก เจว มาคธภาสา อุสฺสนฺนา, ปจฺฉา จ ตโต อนฺธกโยนกทมิฬาทิเทสภาสา เจว สกฺกตาทิอฏฺฐารสมหาภาสา จ นิพฺพตฺตา, สา หิ ยสฺมา อิตราสุ ภาสาสุ ปริวตฺตนฺตาสุปิ น ปริวตฺตติ, สพฺพกาลํ อตฺตโน สภาเว เอว ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ

ยา พฺรหฺมโวหาโร, อริยโวหาโรติ จ วุจฺจติ, ตาย ปน มาคธภาสาย ตนฺติํ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปญฺโจ ฯ โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเต เอว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺฐาติฯ อญฺญาย ปน ภาสาย ตนฺติํ อารุฬฺหํ ตํ เตสํ จิตฺตํ สหสา นาโรหติ, กิจฺเฉน อุคฺคเหตพฺพํ โหติ, ปุถุชฺชนานญฺจ สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิสมฺภิทาปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปตฺโต นาม นตฺถิ, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อญฺญํ สทฺทํ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตเภทโต ชานาติ, น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน เอตมฺปิ ชานิสฺสติ, น เจตํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปฏิภานนฺติ ธมฺมตฺถาทิวิสยํ สพฺพตฺถกญาณํ, ตํ ญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม, อิมา จตสฺโสปิ ปฏิสมฺภิทา อธิคเมน ปริยตฺติอุคฺคหเณน สกฺกจฺจธมฺมสฺสวเนน อตฺถปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคนาติ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติ, เสขภูมิยํ, อเสขภูมิยญฺจาติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปเนตฺถาปิ วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติฯ วิภงฺคนเยสุ หิ ตีสุปิ ธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทา ติสฺโสปิ กามาวจรชวนสมฺปยุตฺตญาณานํ วเสน ตพฺพิสยปฺปเภเทน สทฺธิํ นานปฺปการโต วิภตฺตาฯ อตฺถปฏิสมฺภิทา ปน เตสํ ญาณานญฺเจว อฏฺฐโลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตานญฺจ วเสน ตพฺพิสยปฺปเภเทน สทฺธิํฯ โลกุตฺตรญาณานิปิ หิ มคฺคปฺปตฺตพฺพตาย อตฺถภูตนิพฺพานารมฺมณตฺตา ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุจฺจติฯ

ปญฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริตฺตา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตา, สิยา อปฺปมาณา , นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, พหิทฺธารมฺมณา จ, เสสา ติธาปิ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, เหตู, สเหตุกา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สอุตฺตรา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ทฺวิธาปิ, อรณา จาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ญาณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ญาณวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – เอกวิเธนาติ เอกปฺปกาเรน, เอกโกฏฺฐาเสน วาฯ ญาณวตฺถูติ เอตฺถ ปน ญาณญฺจ ตํ วตฺถุ จ นานปฺปการานํ สมฺปตฺตีนนฺติ ญาณวตฺถุฯ ปญฺจ วิญฺญาณาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจฯ น เหตู อเหตุกาติอาทีสุ เหฏฺฐา เหตุทุกาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิจ เหตุทุกาทีสุ ปญฺจ วิญฺญาณา เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา ธมฺมาติ วา น วตฺตพฺพา, เอกนฺเตน ปน น เหตู เอว, อเหตุกา เอวาติฯ เอวํ ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา’’ติ อิมินา อุปริ เอกวิธปริจฺเฉทาวสาเน วกฺขมาเนน สมฺพนฺโธติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ จ อเจตสิกาติ จิตฺตานิ เอว ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตานํ อิธ อปรามฏฺฐตฺตาฯ

อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อนาคตปฏิกฺเขโปฯ น หิ ตานิ อนาคเตสุ ปญฺจสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโปฯ น หิ ตานิ สหุปฺปนฺนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติฯ อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตภูเต ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาฯ