ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ จตฺตาโร ปเภทาฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. 718) ญาณวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ญาณสฺเสว, น อญฺญสฺส กสฺสจีติ เวทิตพฺพํฯ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺถวิสยญาณปฺปเภทา, อตฺถปฺปเภทสลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถตาวเสน อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณนฺติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ อตฺโถติ เหตุผลํฯ โส หิ เหตุวเสน อรณียโต คนฺตพฺพโต, อุปฺปาเทตพฺพโต จ ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปเนโสปิ ปญฺจวิโธ โหติ ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติฯ

ธมฺโมติ ปจฺจโย, โส หิ ผลํ วิทหติ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ เจว ปาเปติ จาติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปเนโสปิ ปญฺจวิโธ โหติ โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติฯ

นิรุตฺตีติ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ, อตฺถานญฺจ วาจโก สภาวนิรุตฺติสงฺขาโต สทฺโทฯ อิมา ธมฺมตฺถนิรุตฺติโย อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นามฯ

เอตฺถ จ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา, น ปญฺญตฺตารมฺมณา, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิกํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา เวทโน’’ติอาทิกํ ปน ‘‘น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ สภาวนิรุตฺตีติ (วิภ. อฏฺฐ. 718) จ มาคธิกา ภาสา, ยาย สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺติํ อาโรเปนฺติ, พฺรหฺมาโน จ อคามเก อรญฺเญ กิญฺจิ วจนํ อสุตฺวา วฑฺฒิตทารกา จ อตฺตโน ธมฺมตาย ภาสนฺติ, ยา จ อปาเยสุ มนุสฺเส เทวโลเก เจว มาคธภาสา อุสฺสนฺนา, ปจฺฉา จ ตโต อนฺธกโยนกทมิฬาทิเทสภาสา เจว สกฺกตาทิอฏฺฐารสมหาภาสา จ นิพฺพตฺตา, สา หิ ยสฺมา อิตราสุ ภาสาสุ ปริวตฺตนฺตาสุปิ น ปริวตฺตติ, สพฺพกาลํ อตฺตโน สภาเว เอว ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ