สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สิกฺขาปทานีติ สิกฺขิตพฺพปทานิ, สิกฺขาโกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ อปิจ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา, ตาสํ ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปทํ, ปญฺจสุ ปน สีลงฺเคสุ ยํ กิญฺจิ องฺคํฯ ปาณาติปาตาทีสุ ปาณสฺส อตีว ปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธติ อตฺโถฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต, ตสฺมา ปาณาติปาตาฯ เวรมณีติ วิรติ, สา เอว วุตฺตนเยน สิกฺขาปทนฺติ เวรมณิสิกฺขาปทํฯ อทินฺนนฺติ น ทินฺนํ, ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสฺส อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํฯ ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถโต ปน ปรปริคฺคหิเต ตถาสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ มิจฺฉาจาราติ กิเลสกามวเสน ลามกาจารา, ปุริสสฺส มาตุรกฺขิตาทิสงฺขาตาสุ, อิตฺถิยา อตฺตโน นิยมิตปุริสโต ปรปุริสสงฺขาเตสุ จ อคมนียฏฺฐาเนสุ วีติกฺกมาจาราติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถโต ปน อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปาทโนปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา, อธิวาสนาการปฺปวตฺตา วา เมถุนเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรฯ มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส อภูตตํ ญตฺวาว ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํฯ ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ญตฺวา ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส อตฺถภญฺชกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ สุราติ ปิฏฺฐสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว คุฬาสโว มธฺวาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตทุภยมฺปิ มทนียฏฺเฐน มชฺชํ, ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, สา ปมาทการณตฺตา ปมาทฏฺฐานํ, ตสฺมา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปน วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติฯ เอวํ อุปริปิฯ วิภงฺคนเยสุ เจตฺถ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ, อภิธมฺมภาชนีเย ปเนตานิ ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ วิรตีนํ วเสน นานปฺปการโต ปฐมวาเร วิภตฺตานิ, ตถา ทุติยวาเร เจตนาวเสน, วิรติเจตนาสมฺปยุตฺตา ปเนตฺถ ธมฺมา น สิกฺขาปทานิ, สิกฺขาปทสมฺปยุตฺตา ปน โหนฺติ, ตถา ตติยนเย ผสฺสาทีนํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ วเสน นานปฺปการโต วิภตฺตาติฯ

ปญฺหาปุจฺฉเก ปน เจตนาย, ผสฺสาทีนญฺจ ปริยายสิกฺขาปทตฺตา นิปฺปริยายสิกฺขาปทภูตานํ วิรตีนํ วเสเนว วิภตฺตานิฯ

ตตฺถ หิ ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลา เอว, สิยา สุขาย, สิยา อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺตา…เป.… ปริตฺตารมฺมณาว, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, พหิทฺธารมฺมณาว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว, น เหตู, สเหตุกา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, กามาวจรา , สอุตฺตราว, อรณาวาติฯ เอตฺถ จ ยานิ สิกฺขาปทานิ สตฺตารมฺมณานิ วุตฺตานิ, ตานิ จ วิรติสภาวตฺตา ยสฺมา ‘‘สตฺโต’’ติ สงฺขํ คเต ปริตฺตธมฺเม เอว ปจฺจุปฺปนฺเน เอว ธมฺเม อารมฺมณํ กโรนฺติ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิทานิ วิรมิตพฺพปาณาติปาตาทีนํ –

ธมฺมกมฺมปถาลมฺพ-เวทนามูลกมฺมโต;

สาวชฺชงฺคาทิโต เญยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ธมฺมโต ตาว – ปญฺจเปเต ปาณาติปาตาทโย เจตนาสภาวาว โหนฺติฯ กมฺมปถโต ปญฺจ กมฺมปถาวฯ อารมฺมณโต ปน ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมโณ, อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ, สงฺขารารมฺมณํ วา, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร อิตฺถิปุริสารมฺมโณ, สุราปานํ สงฺขารารมฺมณํฯ เวทนาโต ปน ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน, อทินฺนาทานํ ติเวทนํ, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร ปน สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน, ตถา สุราปานํฯ มูลโต ปน ปฐโม โทสโมหมูโล, ทุติยํ สิยา โลภโมหมูลํ, สิยา โทสโมหมูลํ, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร ปน โลภโมหมูโลว, ตถา สุราปานํฯ กมฺมโต ปเนตฺถ มุสาวาโท วจีกมฺมํ, เสสา กายกมฺมเมวฯ

สาวชฺชโต ปน ปาณาติปาโต ตาว อมนุสฺสเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มนุสฺสเก มหาสาวชฺโชฯ เตสุ จ ขุทฺทกสรีเร อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโชฯ กสฺมา? ปโยคมหนฺตตายฯ ปโยคสมตฺเตปิ อปฺปคุเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโชฯ สรีรคุณานํ สมภาเว สติ กิเลสานํ, อุปกฺกมานญฺจ มุทุติพฺพตาย อปฺปมหาสาวชฺโช โหติ, ขีณาสเว ปน มหาสาวชฺชตโรติฯ

อทินฺนาทานํ วตฺถุโน หีนปฺปณีตตาย เจว คุณวิรหิตตพฺพนฺตสนฺตกตาย จฯ ตตฺถาปิ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย จ อปฺปมหาสาวชฺชํ, ขีณาสวสนฺตเก มหาสาวชฺชตรนฺติ เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉาจาโร ทุสฺสีลสีลวนฺตวตฺถุวีติกฺกมเนนฯ ตตฺถาปิ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย จ อปฺปมหาสาวชฺโช, ขีณาสววตฺถุวีติกฺกมเน มหาสาวชฺชตโรติ จ เวทิตพฺโพฯ มุสาวาโท ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปมหนฺตตํ, วตฺถุสามิโน คุณวิรหิตตํ, ตพฺพนฺตตญฺจ อุปาทายุปาทาย อปฺปมหาสาวชฺโช โหติฯ อปิจ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย, หสาธิปฺปาเยน วา ‘‘นตฺเถต’’นฺติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํ ‘‘ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา กูฏสกฺขิอาทิภาเวน วา ปวตฺโต มหาสาวชฺโช, มุสา วตฺวา ปน สงฺฆเภทเน มหาสาวชฺชตโรฯ สุราปานํ พินฺทุมตฺตโต ปฏฺฐาย ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย อปฺปสาวชฺชํ, พหุเก มหาสาวชฺชํ, กายวิการชนนปโหนกปาเน ปน มหาสาวชฺชตรเมวฯ

องฺคาทิโต ปน ปาณาติปาตสฺส ปาโณ ปาณสญฺญิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ ปญฺจ องฺคานิฯ สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโก ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ ฉ ปโยคาฯ อทินฺนาทานสฺส ปรปริคฺคหิตตา ตถาสญฺญิตา เถยฺยจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน หรณนฺติ ปญฺจ องฺคานิฯ สาหตฺถิกาทโย ฉ เอว ปโยคาฯ เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาราทีนํ วเสน ปวตฺตาฯ มิจฺฉาจารสฺส อคมนียวตฺถุตา เสวนจิตฺตํ มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺตีติ ตีณิ องฺคานิฯ สาหตฺถิโก เอโกว ปโยโคฯ เอวํ เสสานมฺปิ ปโยโค เวทิตพฺโพฯ มุสาวาทสฺส อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ จตฺตาริ องฺคานิฯ สุราปานสฺส สุราทีนํ อญฺญตรตา อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานีติฯ

เอวํ ปาณาติปาตาทีนํ ธมฺมาทิโต วินิจฺฉยํ ญตฺวา อิทานิ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนํ ปญฺจนฺนมฺปิ –

ธมฺมกมฺมปถาลมฺพ-สมาทานปโยคโต;

ขณฺฑโต จ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ธมฺมกมฺมปถโต วินิจฺฉโย วุตฺตนโยวฯ อารมฺมณโต ปเนตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทิตํตํวีติกฺกมิตพฺพวตฺถารมฺมณานิฯ สมาทานโต เอกสฺส สนฺติเก วา สยเมว วา ‘‘ปญฺจ สีลานิ อธิฏฺฐหามี’’ติ เอกโต วา ปาฏิเอกฺกํ วา สมาทิยนฺเตน เอตานิ สมาทินฺนาเนว โหนฺติฯ ปโยคโต ปน สพฺพานิปิ สาหตฺถิกปโยคาเนวฯ ขณฺฑโต คหฏฺฐา ยํ ยํ วีติกฺกมนฺติ, ตํ ตเทว ขณฺฑํ โหติ, เนตเรฯ คหฏฺฐา อนิพทฺธสีลา โหนฺติ, ยํ ยํ สกฺโกนฺติ, ตํ ตเทว โคเปนฺติฯ สามเณรานํ ปน เอกสฺมิํ วีติกฺกมิเต สพฺพานิปิ ภิชฺชนฺตีติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ จตฺตาโร ปเภทาฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. 718) ญาณวเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ญาณสฺเสว, น อญฺญสฺส กสฺสจีติ เวทิตพฺพํฯ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺถวิสยญาณปฺปเภทา, อตฺถปฺปเภทสลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถตาวเสน อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณนฺติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ อตฺโถติ เหตุผลํฯ โส หิ เหตุวเสน อรณียโต คนฺตพฺพโต, อุปฺปาเทตพฺพโต จ ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปเนโสปิ ปญฺจวิโธ โหติ ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติฯ

ธมฺโมติ ปจฺจโย, โส หิ ผลํ วิทหติ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ เจว ปาเปติ จาติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปเนโสปิ ปญฺจวิโธ โหติ โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติฯ

นิรุตฺตีติ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ, อตฺถานญฺจ วาจโก สภาวนิรุตฺติสงฺขาโต สทฺโทฯ อิมา ธมฺมตฺถนิรุตฺติโย อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นามฯ

เอตฺถ จ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา, น ปญฺญตฺตารมฺมณา, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิกํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา เวทโน’’ติอาทิกํ ปน ‘‘น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ สภาวนิรุตฺตีติ (วิภ. อฏฺฐ. 718) จ มาคธิกา ภาสา, ยาย สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺติํ อาโรเปนฺติ, พฺรหฺมาโน จ อคามเก อรญฺเญ กิญฺจิ วจนํ อสุตฺวา วฑฺฒิตทารกา จ อตฺตโน ธมฺมตาย ภาสนฺติ, ยา จ อปาเยสุ มนุสฺเส เทวโลเก เจว มาคธภาสา อุสฺสนฺนา, ปจฺฉา จ ตโต อนฺธกโยนกทมิฬาทิเทสภาสา เจว สกฺกตาทิอฏฺฐารสมหาภาสา จ นิพฺพตฺตา, สา หิ ยสฺมา อิตราสุ ภาสาสุ ปริวตฺตนฺตาสุปิ น ปริวตฺตติ, สพฺพกาลํ อตฺตโน สภาเว เอว ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ