ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ฌานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติอาทีสุ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ สํวรณํ, สํวรนฺติ วา เตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, กมฺมวาจาปริโยสาเน อิชฺฌนกสฺส อตฺถโต เจตนาทิรูปสฺส ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺเสเวตํ อธิวจนํฯ เตน สํวุโต ปิหิตกายวจีปโยโคติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตฯ วิหรตีติ อิริยติ ปวตฺเตติฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เอตฺถ อาจริตพฺพโต อาจาโร, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ จรณฏฺฐานํฯ ตํสทิสตาย ปน สพฺโพปิ ปวตฺติวิสโย โคจโรติ เวทิตพฺโพฯ เตสํ วิภาโค นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

นิทฺเทเส หิ –

‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโรฯ ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร, สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร, อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺต…เป.… ปุปฺผผลสินานทนฺตกฏฺฐทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสุปฺยตาย วา ปาริภฏุตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา พุทฺธปติกุฏฺเฐน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจติ อนาจาโรฯ

‘‘ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม’’ติอาทินา (วิภ. 513) –

วุตฺตวิปริยาเยน อาจาโร นิทฺทิฏฺโฐฯ

‘‘โคจโรติ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโรฯ ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวา…เป.… ถุลฺลกุมารีปณฺฑกภิกฺขุนีปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน, ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ…เป.… ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ, อยํ วุจฺจติ อโคจโรฯ

‘‘ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหตี’’ติอาทินา (วิภ. 514) –

วุตฺตวิปริยาเยน โคจโร นิทฺทิฏฺโฐฯ

อปิเจตฺถ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คมนนิสีทนจงฺกมนฆฏฺฏนาภิภวนาทิกายิกาจิตฺตีการกิริยานญฺเจว เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉา ธมฺมกถนขุํสนาทิวาจสิกาจิตฺตีการกิริยานญฺจ อนาจารานํ ปฏิปกฺขวเสน กายิกวาจสิโก อาจาโร เวทิตพฺโพฯ อปิจ ภิกฺขุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺตาทินา โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโรฯ โคจโร ปน ติวิโธ อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติฯ ตตฺถ ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต อุปนิสฺสยโคจโร นามฯ อนฺตรฆราทีสุ โอกฺขิตฺตจกฺขุตาทีหิ ทิสา วิทิสา อโนโลเกตฺวา คมนํ อารกฺขโคจโร นามฯ จตฺตาโร ปน สติปฏฺฐานา อุปนิพนฺธโคจโร นามฯ

ยตฺถ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อยํ ติวิโธเปตฺถ โคจโรติ เวทิตพฺโพฯ อิมินาติ อิมินา อาจาเรน, โคจเรน จ สมนฺนาคโต อาจารโคจรสมฺปนฺโน นามฯ

อณุมตฺเตสุ วชฺเชสูติ อณุปฺปมาเณสุ โทเสสุฯ ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสนสีโล, อณุมตฺตํ เรณุํ สิเนรุสทิสํ ปสฺสนฺโต วิย สพฺพลหุกมฺปิ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตํ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา วชฺชโต ภยโต ทสฺสนสีโลติ อตฺโถฯ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํ กิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สุฏฺฐุ อาทาย คเหตฺวา สิกฺขติฯ

อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ รูปาทิอารมฺมณนิมิตฺตาทีนํ อคฺคหณสงฺขาตสติสํวเรน ปิหิตทฺวาโรฯ โภชเน มตฺตญฺญูติ ปิณฺฑปาเต ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ปจฺจเวกฺขณญาณวเสน เจว อปฺปิจฺฉตาทีหิ จ มตฺตชานนโก, ปิณฺฑปาตวเสน เจตฺถ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ภุญฺชิตพฺพโต โภชนนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติ เอตฺถ อฑฺฒรตฺติสงฺขาตาย รตฺติยา ปุพฺเพ ปุพฺพรตฺตํ, อิมินา ปฐมยามญฺเจว ปจฺฉาภตฺตญฺจ คณฺหาติฯ รตฺติยา ปจฺฉา อปรรตฺตํ, อิมินา ปจฺฉิมยามญฺเจว ปุเรภตฺตญฺจ คณฺหาติฯ ปจฺฉิมยาโม ปนสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาโสติ น คหิโตฯ

ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตติ อสุภภาวนาสงฺขาตสฺส ภาวนารามสฺส อนุโยคสงฺขาตํ อาเสวนภาวนํ อนุยุตฺโต จงฺกมนนิสชฺชาหิ โยนิโสมนสิกาเรน อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตปริโสธเน ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ สตตํ ปวตฺตยิตพฺพโต สาตจฺจสงฺขาตํ วีริยํ, ปริปากคตตฺตา เนปกฺกสงฺขาตญฺจ ปญฺญํ อนุยุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา วีริยปญฺญาหิ ยุตฺตสฺเสว ชาคริยานุโยคสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ตํ ชาคริยานุโยคํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมาน’’นฺติอาทิมาหฯ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานนฺติ จตุสจฺจาวโพธสงฺขาตสฺส มคฺคญาณสฺส ปกฺเข ภวานํ จตุสจฺจสติปฏฺฐานาทิสตฺตติํสธมฺมานํฯ นิทฺเทเส ปนสฺส โลกิยภาวนาย วิเสสโพธิปกฺขิยธมฺเม เอการมฺมเณ ปวตฺตนสมตฺถตาย สตฺต โพชฺฌงฺคา เอว นิทฺทิฏฺฐาฯ เตสํ คหเณน ปน เสสานมฺปิ ตตฺถ คหณํ เวทิตพฺพํฯ โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติอาทีสุ อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ ปุรโต คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยญฺจ ฐานนิสชฺชาสยเนสุปิ ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายสฺส อภิคมนอปคมนวเสน ลพฺภติฯ สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญสฺเสว วา การี, สมฺปชญฺญ-คฺคหเณน เจตฺถ อวิปฺปโยคโต สติปิ คหิตาว โหติฯ เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อาโลกิเตติอาทีสุ อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํฯ วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํฯ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ คหเณน เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนสงฺขาตานิ โอโลกิตุลฺโลกิตาปโลกิตานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

สมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิญฺชเน, ปสารเณ จฯ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน จ ปริโภโค ธารณํ นามฯ อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเนฯ ปีเตติ ยาคุอาทิปาเนฯ ขายิเตติ ปิฏฺฐขชฺชาทิขาทเนฯ สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายิเตฯ อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณฯ คเตติ คมเนฯ ฐิเตติ ฐาเนฯ นิสินฺเนติ นิสชฺชายฯ สุตฺเตติ สยเนฯ ชาคริเตติ ชาครเณฯ

เอตฺถ จ ภิกฺขาจารคมนาทิวเสน ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติ วุตฺตํฯ วิหาเร ปน จงฺกมนาทิอิริยาปถวเสเนว ‘‘คเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ภาสิเตติ กถเนฯ ตุณฺหีภาเวติ อกถเนฯ

สพฺเพสุ ปน เตสุ อภิกฺกนฺตาทีสุ ปจฺเจกํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อภิกฺกมิตุกามตาทิจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว คมนาทิํ อกตฺวา ‘‘กิํ นุ เม ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ ปริคฺคณฺหิตฺวา เจติยทสฺสนาทิโน ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ นามฯ สาตฺถเกสุ ปเนเตสุ คมนาทีสุ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานญฺเจว สลฺเลขปฏิปตฺติวิฆาตกรานํ กายิกเจตสิกปริกฺกิเลสานญฺจ สพฺเพสานํ สพฺภาวาภาวํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ นามฯ เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ, วิปสฺสนาย วา อตฺตโน อภิรุจิตํ กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจรํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อภิกฺกมาทีนํ กรณํ โคจรสมฺปชญฺญํ นามฯ อภิกฺกมาทีสุ ปน อนฺธพาลปุถุชฺชนา ‘‘อตฺตา อภิกฺกมาทีนิ กโรติ, อหํ กโรมี’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหิตฺวา ‘‘อภิกฺกมิตุกามตาทิจิตฺตกิริยวาโยธาตุ วิปฺผาราทิการณสามคฺคิยา อยํ กายสงฺขาโต อฏฺฐิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมาทีนิ กโรติ, ตโต อญฺโญ อพฺภนฺตเร อตฺตา วา สตฺโต วา อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา…เป.… ตุณฺหี ภวนฺโต วา นตฺถี’’ติ เอวมาทินา ยาถาวโต ชานนวเสน ปญฺญาย ปวตฺตนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 508) คเหตพฺโพฯ

อิทานิ ยสฺมา ยสฺส อพฺภนฺตเร ยถาวุตฺตา เอตฺตกา คุณา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส ปน มกฺกฏาทีนํ วิย อนุจฺฉวิโก น โหติ, อุปจารมตฺตมฺปิสฺส ฌานํ น อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส ปน สนฺติ, ตสฺส อรญฺญวาโส อนุจฺฉวิโก โหติฯ โส หิ ตตฺถ สพฺพปฺปการชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, อรญฺญวาสญฺเจว อารญฺญเก จ อุปโสเภติ, สกลญฺจ สาสนํ ปสาเทติ, ตสฺมา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานโยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํฯ เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจาทิ, วิหาราทิ จฯ เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘มญฺโจ ปีฐ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อิทานิ อญฺญมฺปิสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรญฺญ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อรญฺญนฺติ วินยปริยาเยน ตาว ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน จ อารญฺญกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ อรญฺญนฺติ วุตฺตํ, อภิธมฺมปริยาเยน ปน คามทฺวารสฺส อินฺทขีลโต พหิ สพฺพํ ‘‘อรญฺญ’’นฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา’’ติ (วิภ. 529) หิ วุตฺตํฯ กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปเทสํ, ยํ ‘‘นิตุมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกุญฺช’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสวาลิกาปุลิเน มณิวิตานสทิเส สนฺทจฺฉาเย วนคหเน นิสีทิตฺวา มณิกฺขนฺธสทิเส อุทเก สนฺทมาเน สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมนฺตรํ, เอกสฺมิญฺเญว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํฯ วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติฯ เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํฯ อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏิํ กตฺวา วสติฯ ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิํฯ

มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสีทนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อปฺปสทฺทนฺติอาทีสุ วจนสทฺเทน วิรหิตตฺตา อปฺปสทฺทํฯ นครนิคฺโฆสสทฺเทน เจว มิคปกฺขินิคฺโฆเสน จ รหิตตฺตา อปฺปนิคฺโฆสํฯ วิชนวาตนฺติ อนุสญฺจรกชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตตฺตา วิชนวาตํ, ‘‘วิชนวาท’’นฺติปิ ปาโฐฯ เสนาสนสฺส อนฺโต ชนวาทสทฺเทน รหิตนฺติ อตฺโถฯ มนุสฺสานํ รหสฺส กิริยารหตฺตา มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ, ตโต ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา สมฺมเทว กมฺมฏฺฐาเน จิตฺตสฺส ลียนโต ปฏิสลฺลานสงฺขาตสฺส วิเวกสฺส ภาวนารามสฺส อนุรูปตฺตา ปฏิสลฺลานสารุปฺปํฯ ภชตีติ สมฺพนฺโธฯ อรญฺญคโตติอาทีสุ อรญฺญํ, รุกฺขมูลญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สุญฺญาคาเรน สงฺคหิตํฯ

ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมกายํ อุชุํ ฐเปตฺวา, อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาฯ เอวํ นิสินฺนสฺส หิ จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ, อถสฺส เตสํ อปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ วุทฺธิํ อุปคจฺฉติฯ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ปฏฺฐเปตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาฯ เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สูปฏฺฐิตา, นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา’’ติ (วิภ. 537) วุตฺตํฯ มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺฐสฺส เวมชฺฌปเทโส, ยตฺถ นาสิกาวาโต ปฏิหญฺญติฯ อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ, สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.164) วํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สติํ กตฺวา’’ติฯ

อภิชฺฌํ โลเกติอาทีสุ อภิมุขํ ฌายติ จินฺเตตีติ อภิชฺฌา, ราโคฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ เตสุ กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ วิกฺขมฺภนวเสเนว วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิญฺญาณาทิสทิเสนาติ อตฺโถฯ เจตสาติ จิตฺเตน, อิตฺถมฺภูโต วิหรตีติ อตฺโถฯ อภิชฺฌายาติ อภิชฺฌาโตฯ จิตฺตํ ปริโสเธตีติ ยถา นํ สา มุญฺจิตฺวา น ปุน คณฺหาติ, เอวํ ปริโมเจตีติ อตฺโถฯ พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกติํ ชหาตีติ พฺยาปาโทฯ วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส, อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสวาธิวจนํฯ ยสฺมา เจตํ สพฺพกมฺมฏฺฐานสาธารณวเสน เทสียติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี’’ติ เอวํ เมตฺตาวเสน อวตฺวา ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

ถินํ จิตฺตสฺส เคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกานํฯ อาโลกสญฺญีติ รตฺติยมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐอาโลกสญฺชานนสญฺญาย สมนฺนาคโต, ตาย ปน อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธวิโนทนสฺส วิเสสโต สติสมฺปชญฺญํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติฯ

อนุทฺธโตติ อวิกฺขิตฺโต ตถา เอว อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโตฯ ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุ ‘‘กถํ อิเม, กถํ อิเม’’ติ เอวํ ปวตฺตนโต กถํกถีสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วิรหิโตฯ เอวํ ปญฺจนีวรณปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อปฺปหีนนีวรณสฺส ฌานํ น อุปฺปชฺชติ, น หิ กามจฺฉนฺทาทีหิ นานาวิสยวิกฺขิตฺตจิตฺตํ เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ, น กามธาตุสมติกฺกมนาย วา ปฏิปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ โสติ โย ยถาวุตฺตสีลาทิคุเณ ปติฏฺฐาย อรญฺญาทิอนุรูปเสนาสนคโต อตฺตโน จริยานุกุลกมฺมฏฺฐาเน ลีนุทฺธจฺจรหิตาย สาตจฺจกิริยาย อุปฺปาทิตุปจารชฺฌาเนน ปหีนปญฺจนีวรโณ ปฐมชฺฌานาธิคมาย วายมติ, โสติ อตฺโถฯ

เจตโส อุปกฺกิเลเสติ จิตฺตสฺส อปฺปภสฺสรภาวกรเณฯ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาย ปน โลกิยอฏฺฐสมาปตฺติยา, อภิญฺญาภูตาย วา มูลํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุ กาเมหีติ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิฯ วิวิจฺเจวาติ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา, อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ นิยมตฺเถน ปเนตฺถ เอว-กาเรน ฌานปฏิปกฺขภูตานํ กามานํ ปริจฺจาเคเนว ปฐมชฺฌานาธิคโม, อนฺธการปริจฺจาเคเนว ทีปปฺปวตฺติ วิยาติ ทสฺเสติฯ อุตฺตรปเทปิ เจส เอว-กาโร อาเนตฺวา ‘‘วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ น หิ สกฺกา กามโต อญฺเญหิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํฯ ปททฺวเยปิ ปน ‘‘วิวิจฺจา’’ติ อิมินา กายวิเวกาทีสุ, ตทงฺควิเวกาทีสุ จ ตทงฺคนิสฺสรณวิเวกวชฺชิตา สพฺเพปิ วิเวกา อิธ อธิปฺเปตาฯ วตฺถุกามวิเวกวจนโต หิ กายวิเวโก วุตฺโต, กิเลสกาเมหิ ปน เสสากุสเลหิ จ วิเวกวจนโต จิตฺตอุปธิวิเวกา, วิกฺขมฺภนาทิวิเวกา จ วุตฺตาฯ โลกุตฺตรชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา ทฏฺฐพฺพํฯ เอวเมเตน ปททฺวเยน ยถากฺกมํ กามจฺฉนฺทนีวรณเสสนีวรณวิกฺขมฺภนาทิโก วุตฺโตฯ เอวํ โอฆาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ วิตกฺเกน จ วิจาเรน จ สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน, ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ วุจฺจติฯ วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ, ตสฺมา วิเวกโต, ตสฺมิํ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํฯ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีตีติ อปฺปนาปฺปตฺตา ผรณาปีติ, สุขญฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ, อิติ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมิํ วา อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ วุจฺจติฯ อถ วา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ, วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส, อสฺมิํ วาติ วิเวกชํ ปีติสุขํ, เอวํ เอกปทวเสน ‘‘วิเวกชปีติสุข’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหีตาคมํ กตฺวา ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺปิ วิเวกชเมว โหตีติฯ ปฐมํ ฌานนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปฐมํ, ปฐมํ อุปฺปตฺติโตปิ ปฐมํฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานโต, ปจฺจนีกฌาปนโต วา ฌานํ, อิมินา นเยน อุปริ ‘‘ทุติยํ ฌาน’’นฺติอาทีสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปฐมํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ จิตฺเตกคฺคตา กิญฺจาปิ ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติ อิมสฺมิํ ปาเฐ น นิทฺทิฏฺฐา, ตถาปิ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. 569) วุตฺตตฺตา องฺคเมวฯ

เอวํ ปฐมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตปฐมชฺฌานสฺส ตํ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺฐานาธิฏฺฐานปจฺจเวกฺขณสงฺขาตาหิ ปญฺจหิ วสีหิ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ตตฺถ อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกตาย เจว โอฬาริกวิตกฺกวิจารกฺโขภสมงฺคิตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย วิตกฺกาทิเภโทฬาริกงฺคปฺปหานาย, ปีติอาทิสนฺตงฺคปฏิลาภาย จ ตเทว กมฺมฏฺฐานํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ทุติยํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกญฺจ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วูปสมาติ สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตสนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถฯ สมฺปสาทนนฺติ สทฺธาสงฺขาตสมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยฯ เอโกทิภาวนฺติ เอตฺถ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอโก อคฺโค เสฏฺโฐ อุเทตีติ เอโกทิ, สมาธิฯ ตํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํฯ โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺส, ตสฺมา เอตํ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ

นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ กสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – อิมสฺมิญฺหิ ฌาเน วิตกฺกวิจารกฺโขภาภาเวน พลวตี สทฺธา, สมาธิ จ, ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติฯ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา นตฺถิ เอตสฺมิํ, เอตสฺส วา วิตกฺโก วิจาโร, น ตติยชฺฌานาทิ วิย, จกฺขุวิญฺญาณาทิ วิย จ อภาวปฺปตฺติโต, ตสฺมา อิมสฺส ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ อิทํ การณวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต, สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตํ, วิตกฺกาทิกฺโขภาภาเวน เจตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว ‘‘สมาธิช’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ ทุวงฺควิปฺปหีนํ ติวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ ทุติยํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ทุติยชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตทุติยชฺฌานสฺส ตํ วุตฺตนเยเนว วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนวิตกฺกวิจารปจฺจตฺถิกตาย เจว โอฬาริกปีตงฺคสมงฺคิตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย ตโทฬาริกงฺคปฺปหานาย เสสสนฺตงฺคปฏิลาภาย ตเทวารมฺมณํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ตติยํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกญฺจ โลกุตฺตรํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิรชฺชนํ วิราโค, สมติกฺกโม, ตสฺมา วิราคาฯ จ-กาเรน วิตกฺกวิจารานํ วูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา, วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา’’ติฯ อิทญฺเจตสฺส อาคมนมคฺคปริทีปนตฺถํ, วณฺณภณนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ อุเปกฺขโก วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขติ อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ ตาย วิสทาย ปีติวิราคปทฏฺฐานาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ วุจฺจติ, วิตกฺกาทิกฺโขภาภาเวน ปเนสา เอตฺเถว ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, น ปฐมชฺฌานาทีสูติฯ สโต จ สมฺปชาโนติ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ, อิทญฺจ สติสมฺปชญฺญพเลเนว ฐิตํ ตํปีติสหจริตํ สุขํ, ตโต อปนีตํ วจฺโฉ วิย พนฺธนพเลน เธนุํ ปีติํ น อุปคจฺฉติ, อิมสฺมิญฺจ สติ อติมธุเร สุเข โยคิโน น สารชฺชนฺติ, โน อญฺญถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ อติปณีตํ สุขํ, ตํสมุฏฺฐิเตน ตสฺส อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโฐ, ยสฺส ผุฏฺฐตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ กายิกสุขํ ปฏิสํเวเทยฺย, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ อาหฯ

ยํ ตนฺติอาทีสุ ยนฺติ ยสฺมา, ยํ ฌานเหตูติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ ปสํสนฺติฯ กินฺติ? ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติฯ เอวํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ ตติยํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ยํ ปน ฌานํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชญฺญํ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. 591) วุตฺตํ, ตํ สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุํ ปริยาเยน วุตฺตํฯ อุปนิชฺฌานลกฺขณานํ ปน สุขจิตฺเตกคฺคตานํ วเสน ทุวงฺคิกเมเวตํ เวทิตพฺพํฯ ยถาห – ‘‘ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี’’ติอาทิ (วิภ. 624)ฯ

เอวํ ตติยชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตตติยชฺฌานสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ตตฺถ วุตฺตนเยน โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย โอฬาริกสุขงฺคปฺปหานาย, อุเปกฺเขกคฺคตาสงฺขาตเสสสนฺตงฺคปฏิลาภาย จ ตเทว นิมิตฺตํ มนสิกโรโต จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกญฺจ โลกุตฺตรํ, ตํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ ปหานาฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณติ อตฺโถฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ ปุพฺเพว ปหานาฯ กทา ปน เตสํ ปหานํ โหตีติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณฯ ทุกฺขโทมนสฺสสุขโสมนสฺสานิ หิ ยถากฺกมํ ปฐมาทิจตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ เอว ปหียนฺติฯ

ยทิ เอวํ, กสฺมา ปเนส ‘‘วิวิจฺเจว…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ (สํ. นิ. 5.510) เอวํ ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ? อติสยนิโรธสฺส วุตฺตตฺตาฯ อุปจารกฺขเณสุ หิ โย นิโรโธ, โส นิโรโธ เอว, นาติสยนิโรโธ, โส ปน ฌานกฺขเณสุ เอวฯ ตโต เอว หิ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ปน ปหีนาปิ เอตา เวทนา เอตฺถ ทุวิญฺเญยฺยลกฺขณาย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ทุกฺขาทิพฺยติเรเกน สุขคฺคหณตฺถํ, วณฺณภณนตฺถญฺจสฺส ฌานสฺส สมาหฏา, ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจสฺสฯ ยถาห – ‘‘จตฺตาโร โข, อาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา, อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.458)ฯ

อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาสงฺขาตาย อุเปกฺขาย ชนิตสติยา ปาริสุทฺธิฯ นิรุปกฺเลสตาย หิ ตํ ปริสุทฺธตฺตํฯ น เกวลญฺเจตฺถ อุเปกฺขาย สติ เอว ปริสุทฺธา, อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ จตุตฺถํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ

เอวํ รูปาวจรโลกุตฺตรจตุกฺกชฺฌานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรูปาวจรชฺฌานํ ทสฺเสนฺโต ยํ ตตฺถ ปฐมํ, เอวํ อธิคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส กรชรูเป ทณฺฑาทานาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทิอาพาธานญฺจ วเสน ทิฏฺฐาทีนวสฺส กรชรูปสฺส สมติกฺกมาย อากาสกสิณวิรหิเตสุ นวสุ กสิเณสุ อญฺญตรสฺมิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺสารมฺมณภูตํ กสิณปฏิภาครูปมฺปิ กรชรูปปฏิภาคตาย, อรญฺเญ สปฺปานุพนฺธสฺส ภเยน ปลายโต รชฺชุตาลปณฺณาทิํ สปฺปปฏิภาคตาย วิย สมติกฺกมิตุกามสฺส ปญฺจหากาเรหิ ตํ ฌานํ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ตตฺถ นิพฺเพชนียรูปปฏิภาคารมฺมณตาย, อาสนฺนโสมนสฺสปจฺจตฺถิกตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย องฺเคสุ สมติกฺกมิตพฺพาภาเวน อารมฺมณสมติกฺกมภูตํ อากาสานญฺจายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา จกฺกวาฬปริยนฺตํ วา ยตฺตกํ วา อิจฺฉติ, ตตฺตกํ กสิณํ ปตฺถริตฺวา วา กสิณํ อมนสิกริตฺวา เตน ผุฏฺโฐกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ วา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ วา มนสิกาเรน กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา วา ตํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสนิมิตฺตํ ‘‘อากาโส’’ติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อากาสานญฺจายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา อนวเสสานนฺติ อตฺโถฯ รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตานํ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจฯ รูปชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูเป สญฺญา รูปสญฺญา’’ติ เอวํ สญฺญาสีเสน วุจฺจติ, ตทารมฺมณกสิณมฺปิ รูปนฺติ สญฺญา นามมสฺสาติ ‘‘รูปสญฺญ’’นฺติ วุจฺจติฯ สมติกฺกมาติ วิราคา, นิโรธา จฯ วิภงฺเค ปน สญฺญาสุ สมติกฺกนฺตาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหตีติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา’’ติอาทินา (วิภ. 602) สญฺญานเมว สมติกฺกโม วุตฺโต, อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สญฺญาสมติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ สมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพาวฯ

ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนญฺจ อารมฺมณานํ ปฏิฆาเตน สมุปฺปนฺนา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสญฺญา ปฏิฆสญฺญา, ตาสํ อตฺถงฺคมาฯ กิญฺจาปิ ตา รูปาวจรชฺฌานสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติฯ

น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตาว เอตาสํ ปวตฺติ, อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ, นานตฺตานํ วา มโนวิญฺญาณธาตุวเสน ปวตฺตานญฺจ จตุจตฺตาลีสกามาวจรสญฺญานํ อมนสิการา อนาวชฺชนาฯ เอตฺถ จ รูปปฏิฆสญฺญานํ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺตภเวปิ อนุปฺปตฺติโต ‘‘สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา’’ติ เอวํ อภาโว เอว วุตฺโตฯ ‘‘นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติ อฏฺฐกามาวจรกุสลานํ นวกิริยานํ ทสากุสลานํ วเสน สตฺตวีสติสญฺญานํ อรูปภเวปิ มนสิกาเรน อุปฺปตฺติสมฺภวโต ตาสํ อมนสิการา อิจฺเจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อนนฺโต อากาโสติ เอตฺถ นาสฺส อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ปญฺญายตีติ อนนฺโตฯ อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส วุจฺจติ, มนสิการวเสนเปตฺถ อนนฺตตา เวทิตพฺพาฯ เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํ อากาเส จิตฺตํ ฐเปติ…เป.… อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺโต อากาโส’’ติ (วิภ. 605)ฯ อิทํ ปนสฺส ภาวนาการทสฺสนํฯ อากาสานญฺจายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ อากาสเมว อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ตเทว อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาติสโมสรณฏฺเฐน จ อายตนํ, ตํ อารมฺมณมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺสาติ อากาสานญฺจายตนํฯ ตํ อุปสมฺปชฺช วุตฺตนเยน วิหรตีติ อตฺโถฯ

เอวํ อากาสานญฺจายตนาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตปฐมารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนรูปชฺฌานปจฺจตฺถิกตาย, รูปปฏิภาคากาสารมฺมณตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตํ วิญฺญาณํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยน อากาสานญฺจญฺจ ตํ ปฐมารุปฺปสฺส อารมฺมณตฺตา วุตฺตนเยน อายตนญฺจาติ ‘‘อากาสานญฺจายตน’’นฺติ วุจฺจติฯ อิติ อุภยสฺสาปิ อปฺปวตฺติกรเณน, อมนสิกรเณน จ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตญฺเญว ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ อากาสํ อนนฺตโต ผริตฺวา ปวตฺตํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ เอวํ มนสิกโรโตติ วุตฺตํ โหติ, มนสิการวเสน วา อนนฺตํฯ วิภงฺเคปิ หิ ‘‘อนนฺตํ ผรตี’’ติ (วิภ. 610) วุตฺตํฯ วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อนนฺตเมว อานญฺจํ, วิญฺญาณญฺจ ตํ อานญฺจญฺจาติ วิญฺญาณานนฺตนฺติ วตฺตพฺเพ รุฬฺหิโต ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุตฺตํ, ตเทว อายตนมารมฺมณมสฺสาติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ วิญฺญาณญฺจายตนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตทุติยารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนากาสานญฺจายตนปจฺจตฺถิกตาย, ตทารมฺมณตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาวํ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วา ‘‘สุญฺญํ สุญฺญ’’นฺติ วา ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ วา ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อากิญฺจญฺญายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิมาหฯ อิธาปิ วุตฺตนเยน ฌานสฺส, ตทารมฺมณสฺส จ วิญฺญาณญฺจายตนสฺส สมติกฺกโมว เวทิตพฺโพฯ นตฺถิ กิญฺจีติ ‘‘นตฺถิ นตฺถิ, สุญฺญํ สุญฺญํ, วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ เอวํ มนสิกโรโตติ อตฺโถฯ

อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ, อากิญฺจญฺญํ อายตนมารมฺมณมสฺสาติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอวํ อากิญฺจญฺญายตนาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตตติยารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกตาย โทสํ ทิสฺวา นิกนฺติํ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย ตเทว อากิญฺจญฺญายตนํ ‘‘สนฺตํ สนฺต’’นฺติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโต, สุขุมาย จ ภาวโต เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส สญฺญา นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญํ, ตเทว ธมฺมายตนมนายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ

อถ วา ยายเมตฺถ สญฺญา, สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, เนวสญฺญานาสญฺญา จ สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ น เกวลญฺเจตฺถ สญฺญาว เอทิสี, อปิ ตุ ผสฺโสปิ เนวผสฺโส นาผสฺโส, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํ นาจิตฺตํ, เอวํ เสสสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ, สญฺญาสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวนาติ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขารภาเวนฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อยํ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺฐาย ปิณฺฑตฺถปฺปกาสนา – ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทินา สาสเน โลกิยโลกุตฺตรชฺฌานนิพฺพตฺตกปุคฺคลสฺส ปติฏฺฐาภูตสีเลสุ ปาติโมกฺขสํวรสีลวิสุทฺธิํ อุปทิสติฯ ‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวํฯ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ตทุปการเก จ ธมฺเมฯ ‘‘อณุมตฺเตสู’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสีเลหิ อจวนํ, เตสญฺจ อนวเสสโต สมาทานํฯ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํฯ ‘‘โภชเน มตฺตญฺญู’’ติ อิมินา ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ, สนฺโตสาทิคุณญฺจฯ ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติอาทินา สีลธุตงฺเคสุ ปติฏฺฐิตสฺส ภาวนารามสฺส ตทุปการเก ธมฺเมฯ ‘‘โพธิปกฺขิกาน’’นฺติอาทินา ปฏิปตฺติยา นิพฺเพธภาคิยตํฯ ‘‘โส อภิกฺกนฺเต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตคุณานํ อปริหานาย, วกฺขมานานญฺจ ปฏิลาภาย สติสมฺปโยคํฯ ‘‘โส วิวิตฺต’’นฺติอาทินา ภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหํฯ ‘‘โส อรญฺญคโต’’ติอาทินา ฌานภาวนารมฺภปฺปการํฯ ‘‘โส อภิชฺฌ’’นฺติอาทินา ฌานภาวนาภิโยเคน ปหีนปญฺจนีวรณสฺส อุปจารชฺฌานุปฺปตฺติํฯ ‘‘โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ’’ติอาทินา ตสฺส อุปรูปริ วายมโต รูปารูปชฺฌานุปฺปตฺติกฺกมํ อุปทิสติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปเนตฺถ วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติฯ ตีสุ หิ นเยสุ มหคฺคตโลกุตฺตรา กุสลวิปากกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิตกฺกวิจารปีติสุขอุเปกฺขาเอกคฺคตาสงฺขาตา ฌานธมฺมา นานานเยหิ วิภตฺตา, ฌานสมฺปยุตฺตา ปน เสสกามาวจรธมฺมาว อิธ สงฺคหิตาฯ กิญฺจาปิ ปเนตฺถ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทโยปิ วุตฺตา, ตถาปิ เต ฌานานํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติทสฺสนวเสน เจว ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมวเสน จ วุตฺตา, อิธ ปน น สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปญฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ตีณิ ฌานานิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, จตุตฺถํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขา ปเนตฺถ เวทนา น วตฺตพฺพา, สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารวชฺชิตํ สวิตกฺกสวิจารํ, วิตกฺโก ปเนตฺถ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, วิจาโร น วตฺตพฺโพ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกอวิจารา, ทฺเว ฌานานิ ปีติวชฺชิตานิ ปีติสหคตานิ, ตีณิ สุขวชฺชิตานิ สุขสหคตานิ, จตุตฺถํ อุเปกฺขาวชฺชิตํ อุเปกฺขาสหคตํ, ตติยชฺฌาเน สุขํ, อุเปกฺขา จ อิธ น วตฺตพฺพํ…เป.… สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา, ตีณิ สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพญฺจ, ตีณิ สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพญฺจ…เป.… ปีติ พหิทฺธารมฺมณานิ, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพญฺจ…เป.… อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา น เหตู…เป.… โนจิตฺตเจตสิกา อรณาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปาฬิมุตฺตนโย ปเนตฺถ นตฺถิ, อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิชฺชมานฏฺฐาเน เอว วกฺขามฯ

ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปฺปมญฺญาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อปฺปมญฺญาวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยติอาทีสุ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโยฯ เอตา หิ อารมฺมณวเสน อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกสตฺตมฺหิ วา อนวเสสผรณวเสน อปฺปมาณโต ผรนฺตีติ เอวํ ผรณอปฺปมาณวเสน ‘‘อปฺปมญฺญาโย’’ติ วุจฺจนฺติ, สตฺต อปฺปมาณวเสนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตนฯ เอกํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมาทีสุ จตูสุ ทิสาสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ, ตํทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาฯ วิหรตีติ ปวตฺเตติฯ ตถา ทุติยนฺติอาทีสุฯ ยถา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ, ตติยํ, จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสํ, เหฏฺฐิมํ ทิสํ, อนุทิสญฺจ อนุกฺกเมน เมตฺตาสหคเตน เจตสา ผริตฺวา วิหรตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณตํ ทสฺสิตํฯ

สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, เตสุ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺเขปมาโนติ อตฺโถฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ อิทํ ‘‘วิปุเลนา’’ติอาทีหิ วิเสสเนหิ สมฺพนฺธทสฺสนวเสน วา วุตฺตํ, นิคมนวเสน วาฯ ตตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา เวทิตพฺพาฯ ภูมิวเสน ปน มหคฺคตตาฯ ปคุณวเสน, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณตาฯ พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรตาฯ โทมนสฺสปฺปหาเนน นิทฺทุกฺขตา, สงฺขตตา, อพฺยาปชฺชตา จ ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ กรุณาสหคเตนาติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปเนตฺถ สุวิญฺเญยฺโยวฯ วิภงฺคนเยน ปน ตีสุ รูปาวจรกุสลวิปากกิริยาจิตฺเตสุ สมฺปยุตฺตา สตฺเตสุ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารภูตา อโทโส กรุณา มุทิตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ จตฺตาโร ธมฺมา นานานเยหิ วิภตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา ปน กามาวจรภูตา จ เอตา อิธ น คหิตาฯ อรูปาวจรโลกุตฺตเรสุ ปเนตา อปฺปมญฺญา นตฺเถวาติฯ