อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา จ โหนฺติฯ เกสญฺจิ เถรานํ มเต วิปสฺสนาปาทกรูปาวจรชฺฌานกฺขเณ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตาวาติ ปญฺจวิเวกนิสฺสิตาปิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ วิเวโกฯ เอวํ วิญฺเญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

มคฺคงฺควิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา , อริยภาวกรตฺตา จ อริโย, อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโก, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, นิพฺพานํ วา มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคฯ เสยฺยถิทนฺติ โส กตโมติ เจ, อิทานิ สฺวายํ มคฺโค จตุรงฺคินี วิย เสนา องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ อาหฯ ตตฺถ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ปญฺญาฯ สมฺมา สงฺกปฺเปติ ตกฺเกตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป, วิตกฺโกฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตโต ธมฺมเภโทปิ วิภงฺคนโยปิ โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตสทิโสฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน วิรติตฺตยวชฺชิโต ปญฺจงฺคิโกปิ มคฺโค วิภตฺโต, ตญฺจ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ กิจฺจาธิกตํ, วิรตีนญฺจ อวุตฺตสิทฺธตํ สนฺธาย, วิรติวชฺชิตสฺส ปน โลกุตฺตรมคฺคสฺส อภาวา โสปิ อฏฺฐงฺคิโกวาติ เวทิตพฺโพฯ

ปญฺหาปุจฺฉเกปิ สมฺมาสงฺกปฺโป สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิฯ สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺกวิจารมตฺโต, ปีติสหคโต สุขสหคโตว, น อุเปกฺขาสหคโต, เสสา ติธาปิฯ สมฺมาทิฏฺฐิ เหตุ, เสสา นเหตูติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ สมเมวฯ อิทานิ ปน –

กมโต กิจฺจเภทโต, ภูมิเภทวิเวกโต;

มคฺคงฺเคสุ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมวฯ ภควตา หิ นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺญาปชฺโชตปญฺญาสตฺถตาย อวิชฺชนฺธการวิธมนโต พหูปการตฺตา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตาฯ ตโต เหรญฺญิกสฺส กหาปณปริวตฺตกหตฺโถ วิย ยถาสภาวทสฺสนสฺส สมฺมาทิฏฺฐิยา พหูปการตฺตา สมฺมาสงฺกปฺโปฯ สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโกฯ ยถาห ‘‘ปุพฺเพ โข, คหปติ, ตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ (ม. นิ. 1.463), ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมาวาจาฯ ยสฺมา ปน วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมากมฺมนฺโตฯ กายวจีทุจฺจริตํ ปหาย อุภยสุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกํ สีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส, ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ สมฺมาอาชีโว วุตฺโตฯ เอวํ ‘‘วิสุทฺธทิฏฺฐิสีเลนาปิ เอตฺตาวตา ปริโตสํ อกตฺวา อิทํ วีริยํ อารภิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโมฯ อารทฺธวีริเยนาปิ กายาทีสุ สติ สูปฏฺฐิตา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมฺมาสติฯ สูปฏฺฐิตาย สติยา เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ สกฺกาติ ตทนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ วุตฺโตติ อยํ ตาเวตฺถ กโมฯ

กิจฺจโต ปเนสํ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติ, อารมฺมณโต นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, อสมฺโมหโต เสสสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปปชหนาทิวเสน ยถานุรูปนฺติ กิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ

วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา ปริคฺคณฺหาติ , สมฺมากมฺมนฺโต สมุฏฺฐาเปติ, สมฺมาอาชีโว โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ อุปฏฺฐาเปติ, สมฺมาสมาธิ สมาทหตีติ อิทเมตฺถ กิจฺจํฯ

เภทโต ปน ปุพฺพภาเค สมฺมาทิฏฺฐิ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทินา จตูสุ สจฺเจสุ ญาณวเสน นานกฺขณา นานารมฺมณา นานานามา โหติ, ทุติโย ปน เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหิํสาสงฺกปฺปวเสน, วิรติโย จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตติวิธกายทุจฺจริตมิจฺฉาชีววิรมณสงฺขาตเจตนาวเสนปิ วิรติวเสนปิ, ฉฏฺฐสตฺตมา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน นานกฺขณา นานารมฺมณา นานานามา โหนฺติฯ มคฺคกาเล ปเนเต สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย เอกกฺขณา เอการมฺมณาฯ กิจฺจโต ปน ตานิ ปุพฺพภาเค นานานามานิ ลภนฺติ, สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานวเสน นานกฺขโณ นานานาโม, มคฺคกฺขเณ ปน เอการมฺมโณ โหติฯ เอกสฺส หิ ปฐมมคฺโค ปาทกชฺฌานาทินิยมโต ปฐมชฺฌานาทิโก วา ทุติยชฺฌานาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิโก วา, ทุติยมคฺคาทโยปิสฺส ปฐมมคฺคสทิสชฺฌานิกา วา วิสทิสชฺฌานิกา วาติ โส มคฺคกาเลปิ นานกฺขโณ นานานาโม วาติ อยเมตฺถ เภโทฯ

ภูมิโต จ วิเวกโต จ วินิจฺฉโย โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ฌานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติอาทีสุ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ สํวรณํ, สํวรนฺติ วา เตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, กมฺมวาจาปริโยสาเน อิชฺฌนกสฺส อตฺถโต เจตนาทิรูปสฺส ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺเสเวตํ อธิวจนํฯ เตน สํวุโต ปิหิตกายวจีปโยโคติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตฯ วิหรตีติ อิริยติ ปวตฺเตติฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เอตฺถ อาจริตพฺพโต อาจาโร, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ จรณฏฺฐานํฯ ตํสทิสตาย ปน สพฺโพปิ ปวตฺติวิสโย โคจโรติ เวทิตพฺโพฯ เตสํ วิภาโค นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

นิทฺเทเส หิ –

‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโรฯ ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร, สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร, อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺต…เป.… ปุปฺผผลสินานทนฺตกฏฺฐทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสุปฺยตาย วา ปาริภฏุตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา พุทฺธปติกุฏฺเฐน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจติ อนาจาโรฯ

‘‘ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม’’ติอาทินา (วิภ. 513) –

วุตฺตวิปริยาเยน อาจาโร นิทฺทิฏฺโฐฯ