โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สตฺต โพชฺฌงฺคาติ เอตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาย เอว ธมฺมสามคฺคิยา มคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจาทิอเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยาทิสตฺตวิธาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ วิยฯ โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ อปิจ ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ ธมฺเม วิจินาติ อนิจฺจาทิโต ปริวีมํสติ ชานาติ, ธมฺเม วา เอเตน สตฺตา วิจินนฺตีติ ธมฺมวิจโย, ปญฺญาฯ อุเปกฺขติ สมรสานํ ธมฺมานํ หาปนวฑฺฒเน อวาวฏตาย ปฏิสงฺขานากาเรน มชฺฌตฺตา โหตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ ปฏิสงฺขานลกฺขโณ หิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ ธมฺมเภโทเปตฺถ สุวิญฺเญยฺโยวฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว โลกิยโลกุตฺตรวเสน เสเสสุ โลกุตฺตรกุสลวิปากวเสน วิภตฺตาฯ

ปญฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิ…เป.… ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขสหคโตว, เสสา ติธาปิ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค เหตุ, เสสา น เหตู…เป.… รูปาวจราว, อรณาวาติฯ เสสํ สติปฏฺฐาเน วุตฺตนยเมวฯ อยเมตฺถ วิภงฺคนโยฯ

อิทานิ ปน –

กมโต ตาวตฺตโต จ, เหตุภูมิวิภาคโต;

วิเวกโต จ วิญฺเญยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมวฯ สพฺเพสํ หิ โพชฺฌงฺคานํ อุปการตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปฐมํ วุตฺโต, ตโต ยสฺมา อุปฏฺฐิตสติโก ธมฺเม ปญฺญาย ปวิจินาติ, ปวิจิตธมฺโม วีริยํ อารภติ, อารทฺธวีริยสฺส ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปีติมนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตจิตฺโต ตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ยถากฺกมํ วุตฺตาติ อยํ ตาเวตฺถ กโมฯ

ตาวตฺตโต ปน กสฺมา เต สตฺเตว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต, สพฺพตฺติกโต จฯ เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขาฯ ยถาห – ‘‘ยสฺมิํ จ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริย…เป.… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขาฯ ยถาห – ‘‘ยสฺมิํ จ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิ…เป.… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ เอโก ปเนตฺถ โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพโพชฺฌงฺเคสุ อิจฺฉิตพฺโพฯ

ยถาห – ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต จ สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว วุตฺตาติ อยํ ตาวตฺตโตฯ

เหตุภูมิวิภาคโตติ เอตฺถ เหตุวิภาคโต ตาว – จตฺตาโร สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชญฺญํ มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติฯ ตถา สตฺต ธมฺมา ทุติยสฺส ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ สรีรปริกฺขารภูตานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ วตฺถุวิสทกิริยา นามฯ ตถา เอกาทส ธมฺมา ตติยสฺส อปายภยคมนวีถิทายชฺชมหตฺตสตฺถุมหตฺตชาติมหตฺตสพฺรหฺมจาริมหตฺตานํ ปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธาทีหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ’’ติ ปจฺจเวกฺขณา วีถิปจฺจเวกฺขณา นามฯ ‘‘ทายเกหิ ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส มหปฺผลตํ สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ทมนํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นามฯ ตถา เอกาทส ธมฺมา จตุตฺถสฺส พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวโตปสมานุสฺสติโย สตฺต, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติฯ ตถา สตฺต ธมฺมา ปญฺจมสฺส ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขอิริยาปถสุขเสวนตา ทฺเว มชฺฌตฺตปฺปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา สนฺตกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติฯ

เอกาทส ธมฺมา ฉฏฺฐสฺส วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสนชฺฌุเปกฺขนา จตสฺโส , อสมาหิตสมาหิตปุคฺคลานํ ปริวชฺชนเสวนตา ทฺเว, ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติฯ ตตฺถ กสิณาทินิมิตฺตานํ อุคฺคหณกุสลตา นิมิตฺตกุสลตา นามฯ ปญฺจ ธมฺมา สตฺตมสฺส สตฺตสงฺขารเกลายนมชฺฌตฺตปุคฺคลานํ ปริวชฺชนเสวนตา ทฺเว ทฺเว, ตทธิมุตฺตตาติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย คเหตพฺโพติ อยเมตฺถ เหตุวิภาโคฯ

ภูมิวิภาคโต ปเนเต กามาวจรา, โลกุตฺตรา วา โหนฺติ, กามาวจเรสุ พลววิปสฺสนาทีสุ เอว โพชฺฌงฺคา ลพฺภนฺติ, น อิตเรสุฯ โลกุตฺตเรสุ ปน สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ, รูปาวจรารูปาวจรจิตฺเตสุ สพฺพถา น ลพฺภนฺติ อโพธิปกฺขิกตฺตาฯ เกจิ ปน เถรา วิปสฺสนาปาทเกสุ กสิณาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, น จ เต ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิ, ตสฺมา เตสํ มเตน รูปาวจราปิ โหนฺติ, น เกนจิ ปริยาเยน อรูปาวจราติ อยเมตฺถ ภูมิวิภาโคฯ

วิเวกโตติ เอตฺถ วิเวโกติ วิวิตฺตตา, สฺวายํ ปญฺจวิโธ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกวเสนฯ ตทงฺควิเวโกติ วิปสฺสนา, วิกฺขมฺภนวิเวโกติ อฏฺฐ สมาปตฺติโย, สมุจฺเฉทวิเวโกติ มคฺโค, ปฏิปสฺสทฺธิวิเวโกติ ผลํ, นิสฺสรณวิเวโกติ สพฺพนิมิตฺตนิสฺสฏํ นิพฺพานํฯ ตตฺริเม ตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา โหนฺติฯ ตถา เหเต วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตา, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตาฯ มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตา, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา, ผลกฺขเณ กิจฺจโต ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตาฯ

อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา จ โหนฺติฯ เกสญฺจิ เถรานํ มเต วิปสฺสนาปาทกรูปาวจรชฺฌานกฺขเณ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตาวาติ ปญฺจวิเวกนิสฺสิตาปิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ วิเวโกฯ เอวํ วิญฺเญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

มคฺคงฺควิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา , อริยภาวกรตฺตา จ อริโย, อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโก, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, นิพฺพานํ วา มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคฯ เสยฺยถิทนฺติ โส กตโมติ เจ, อิทานิ สฺวายํ มคฺโค จตุรงฺคินี วิย เสนา องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ อาหฯ ตตฺถ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ปญฺญาฯ สมฺมา สงฺกปฺเปติ ตกฺเกตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป, วิตกฺโกฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตโต ธมฺมเภโทปิ วิภงฺคนโยปิ โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตสทิโสฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน วิรติตฺตยวชฺชิโต ปญฺจงฺคิโกปิ มคฺโค วิภตฺโต, ตญฺจ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ กิจฺจาธิกตํ, วิรตีนญฺจ อวุตฺตสิทฺธตํ สนฺธาย, วิรติวชฺชิตสฺส ปน โลกุตฺตรมคฺคสฺส อภาวา โสปิ อฏฺฐงฺคิโกวาติ เวทิตพฺโพฯ

ปญฺหาปุจฺฉเกปิ สมฺมาสงฺกปฺโป สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิฯ สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺกวิจารมตฺโต, ปีติสหคโต สุขสหคโตว, น อุเปกฺขาสหคโต, เสสา ติธาปิฯ สมฺมาทิฏฺฐิ เหตุ, เสสา นเหตูติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ สมเมวฯ อิทานิ ปน –