อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกาย ปน จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ, อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิ, ปชฺชนฺติ เอเตนาติ ปาโท, ปติฏฺฐา อธิคมูปาโยติ อตฺโถ, อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโทฯ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ เตน ฉนฺทสมาธินา, ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํฯ อิทฺธิปาทนฺติ ยถาวุตฺตตฺเถน ‘‘อิทฺธี’’ติ สงฺขฺยํ คตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูตเสสจิตฺตเจตสิกราสิํฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนตีติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ วีมํสาติ ปญฺญาฯ เสสํ ปทโต สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อตฺถโต ปเนตฺถ เตน กิํ กถิตํ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐาเนน, เอโก สูรภาเวน, เอโก ชาติสมฺปตฺติยา, เอโก มนฺตพเลนาติ เอวํ เต ปจฺเจกการเณน ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณนฺติ, เอวํ ภิกฺขูปิ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกกํ เชฏฺฐํ ธุรํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตกา โหนฺติฯ เอตฺถ จ ฉนฺโท สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ, เสสา ปน สมฺปยุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทา เอวฯ เอวํ เสสาธิปติยุตฺตจิตฺเตสุปิ อิทฺธิปาทาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ ฌานวิปสฺสนาสุ ปุพฺพภาโค อิทฺธิปาโทฯ โย ปฏิลาโภ, สา อิทฺธิฯ ปฐมชฺฌานาทีนํ หิ ปุพฺพภาคปริกมฺมานิ อิทฺธิปาโท นาม, ปฐมชฺฌานาทโย อิทฺธิ นามฯ ปฐมมคฺคาทีนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, ปฐมมคฺคาทโย อิทฺธิ นามฯ ปฏิลาภวเสนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติฯ ปฐมชฺฌานาทโย หิ ปฐมมคฺคาทโย จ อิทฺธิปาโท นาม, ทุติยชฺฌานาทโย, ทุติยมคฺคาทโย จ อิทฺธิ นามาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปเนตฺถ วิภงฺคนเยเนว ปากโฏ ภวิสฺสติฯ ตตฺถ หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ฉนฺทาทีนํ ปทานํ วิภงฺคํ วตฺวา อนฺเต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, เตน วุจฺจติ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. 434) เอวํ สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา อิทฺธิปาโทติ วุตฺตาฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน ฉนฺทาทีนิ ปทานิ วิภชิตฺวา อนฺเต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป.… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป’’ติ (วิภ. 447) เอวํ สพฺเพ โลกุตฺตรกุสลธมฺมา อิทฺธิปาทาติ วตฺวา ปุน ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยิทฺธิปาโท จิตฺติทฺธิปาโท วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ (วิภ. 457) มาติกํ ฐเปตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป.… โย ตสฺมิํ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา…เป.… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสา เอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตาฯ ตถา ปญฺหาปุจฺฉเกปิ กุสลา เอว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา เอว, วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ, เสสา น เหตู…เป.… จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ, เสสา จิตฺตสมฺปยุตฺตา…เป.… อนุตฺตราว, อรณาวาติฯ เสสเมตฺถ สติปฏฺฐาเน วุตฺตสทิสเมวฯ ปาฬิมุตฺตกนโย ปเนตฺถาปิ น อุทฺธโฏติฯ

อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สตฺต โพชฺฌงฺคาติ เอตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาย เอว ธมฺมสามคฺคิยา มคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจาทิอเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยาทิสตฺตวิธาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ วิยฯ โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ อปิจ ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ ธมฺเม วิจินาติ อนิจฺจาทิโต ปริวีมํสติ ชานาติ, ธมฺเม วา เอเตน สตฺตา วิจินนฺตีติ ธมฺมวิจโย, ปญฺญาฯ อุเปกฺขติ สมรสานํ ธมฺมานํ หาปนวฑฺฒเน อวาวฏตาย ปฏิสงฺขานากาเรน มชฺฌตฺตา โหตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ ปฏิสงฺขานลกฺขโณ หิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ ธมฺมเภโทเปตฺถ สุวิญฺเญยฺโยวฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว โลกิยโลกุตฺตรวเสน เสเสสุ โลกุตฺตรกุสลวิปากวเสน วิภตฺตาฯ