มนฺทสฺส หิ ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิจริตสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโคฯ สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส ทุติยํ, วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส ตติยํ, ติกฺขสฺส จตุตฺถํ วิสุทฺธิมคฺโคติ เวเนยฺยชฺฌาสยโต จตฺตาโร วุตฺตาฯ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถญฺจ จตฺตาโรว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ อยเมตฺถ อนูนาธิกตาฯ เอวํ ปาฬิมุตฺตนโย เญยฺโยฯ

สติปฏฺฐานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สมฺมปฺปธานาติ การณปฺปธานา อุปายปฺปธานาฯ โยนิโส ปทหนโต ปรมํ ธานํ ปธานํ, ปธานวีริยานีติ อตฺโถฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิปนฺนโก ภิกฺขุฯ อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถายฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ อุปฺปาเทติฯ วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติฯ ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติฯ ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริปิ ปทานิ วีริยสฺเสว อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิฯ

อุปฺปนฺนานนฺติ อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํฯ ปหานายาติ ปชหนตฺถายฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถายฯ อุปฺปนฺนานนฺติ นิพฺพตฺตานํฯ ฐิติยาติ ฐิตตฺถายฯ อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภวนายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ภาวนายาติ วฑฺฒิยาฯ ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายฯ เสสํ ปทโต อุตฺตานเมวฯ

อตฺถโต ปเนตฺถ ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติอาทีสุ อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อญฺญถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา อกุสลธมฺมา นาม นตฺถิฯ กุสลธมฺเมสุ ปน รตนตฺตยปฺปสาทวิปสฺสนาทิวิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลาทิวเสน อนุปฺปนฺนาปิ อตฺถิฯ เตสมฺปิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺเต สติ สพฺพสตฺตานํ อิโต ปุพฺเพ จ อาสวกฺขยปฺปสงฺคโตฯ เอกนฺตปฺปวตฺตสาธกา เตสํฯ ตตฺถ เอกจฺจสฺส วตฺตคนฺถธุตงฺคสมาธิวิปสฺสนานวกมฺเมสุ อญฺญตรสฺมิํ นิจฺจปฺปยุตฺตสฺส, ฆฏโต, วายมโต จ พฺรหฺมโลกา อาคตตฺตา ภววเสน กิเลเสสุ อลทฺธาเสวนสฺส สตฺตสฺส กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, อปรภาเค ปนสฺส วตฺตาทีนิ วิสฺสชฺเชตฺวา กุสีตสฺส จรโต เจว อกลฺยาณมิตฺตาทิโต กิเลเสสุ ลทฺธาเสวนสฺส จ อโยนิโสมนสิการํ, สติโวสฺสคฺคญฺจ อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ตาว อสมุทาจารวเสน กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

เอกจฺจสฺส ปน ตสฺมิํ อตฺตภาเว อนนุภูตปุพฺพํ ทิพฺพาทิเภทํ มนาปิยํ อารมฺมณํ ลภิตฺวา ตตฺถ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, อลภิตฺวา เอวํ อนนุภูตารมฺมณวเสน กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติ เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตภูมิลทฺธวเสน, เตสํ วิภาโค อุปฺปนฺนตฺติเก วุตฺโตวฯ อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารอารมฺมณาธิคฺคหิตอวิกฺขมฺภิตอสมุคฺฆาติตวเสนฯ ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นามฯ เสสํ ปากฏเมวฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตสมุทาจารสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺคาทิวชฺฌํ, ตสฺมา ภูมิลทฺธอารมฺมณาธิคฺคหิตอสมุคฺฆาติตสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สนฺธาเยตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ปหานายา’’ติ วุตฺตํฯ

กถํ ปน มคฺคกฺขเณ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย วายาโม โหติ, กถญฺจ อุปฺปนฺนานํ ฐิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยา เอวฯ มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติฯ ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปเนตฺถาปิ เอกสฺเสว วีริยสฺส กิจฺจเภทโต จตุธา วุตฺตาติ อยเมตฺถ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

วิภงฺคนยโต ปน สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา โลกิยโลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตวีริยวเสน อกุสลาทิปเทหิ สทฺธิํ วิตฺถารโต วิภตฺตาฯ อภิธมฺมภาชนียปญฺหาปุจฺฉเกสุ ปเนเต โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตวเสเนว วิภตฺตา, ผลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน น คหิตาฯ เตเนว ปญฺหาปุจฺฉเก ‘‘กุสลา เอว, วิปากธมฺมธมฺมา เอว, อปจยคามิโนว, เสขาวา’’ติอาทินา วุตฺตาฯ เสโส ปเนตฺถ วินิจฺฉโย สติปฏฺฐาเน วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกาย ปน จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ, อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิ, ปชฺชนฺติ เอเตนาติ ปาโท, ปติฏฺฐา อธิคมูปาโยติ อตฺโถ, อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโทฯ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ เตน ฉนฺทสมาธินา, ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํฯ อิทฺธิปาทนฺติ ยถาวุตฺตตฺเถน ‘‘อิทฺธี’’ติ สงฺขฺยํ คตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูตเสสจิตฺตเจตสิกราสิํฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนตีติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ วีมํสาติ ปญฺญาฯ เสสํ ปทโต สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อตฺถโต ปเนตฺถ เตน กิํ กถิตํ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐาเนน, เอโก สูรภาเวน, เอโก ชาติสมฺปตฺติยา, เอโก มนฺตพเลนาติ เอวํ เต ปจฺเจกการเณน ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณนฺติ, เอวํ ภิกฺขูปิ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกกํ เชฏฺฐํ ธุรํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตกา โหนฺติฯ เอตฺถ จ ฉนฺโท สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ, เสสา ปน สมฺปยุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทา เอวฯ เอวํ เสสาธิปติยุตฺตจิตฺเตสุปิ อิทฺธิปาทาติ เวทิตพฺพาฯ