เมนู

อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อญฺเญสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺฐิํ, อกิริยทิฏฺฐิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺติํ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺฐิํ เจว นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ อยเมตฺถ นยเภโทติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สติปฏฺฐานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สติปฏฺฐานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทีเปติฯ สติปฏฺฐานาติ เอตฺถ ทฺเว สติปฏฺฐานา สติโคจโรปิ สติปิฯ ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.408) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺสตฺโถ ปติฏฺฐาติ ตสฺมินฺติ ปฏฺฐานํ, กา ปติฏฺฐาติ? สติฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ปธานํ ฐานนฺติ วา ปฏฺฐานํ, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.147) ปน สติฯ ตสฺสตฺโถ ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ สติเยว ปฏฺฐานตฺเถน สติปฏฺฐานํฯ อถ วา สรณฏฺเฐน สติ, สา จ อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ สติปฏฺฐานํ, อิทมิธ อธิปฺเปตํฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา สติปฏฺฐานาติ พหุวจนํ กตํ? สติยา พหุตฺตาฯ อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา ตา สติโยฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเน, เตน อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการจตุจตฺตาลีสวิธสติปฏฺฐานนิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภูตํ สาสนเมว, นาญฺญํ สาสนนฺติ ทีเปติฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเญหี’’ติ (ที. นิ. 2.214; ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241)ฯ

ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนโกฯ เตน กิญฺจาปิ ภควโต เทวโลเก นิสีทิตฺวา สติปฏฺฐานํ เทเสนฺตสฺส สนฺติเก เทวคณํ มุญฺจิตฺวา เอกภิกฺขุปิ นิสินฺโน นาม นตฺถิ, ตถาปิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา, สํสาเร ภยนฺติ สมฺมา อิกฺขมาโน ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาโนว ภิกฺขุ นาม โหติ, นาญฺโญติ ทสฺเสติฯ ยถาห ‘‘อลงฺกโต เจปี’’ติ (ธ. ป. 142)ฯ

อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํฯ กาเยติ เอตฺถ อายนฺติ ตโตติ อาโยฯ เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโยฯ อถ วา องฺคปจฺจงฺคานํ, เกสาทีนญฺจ สมูหฏฺเฐนปิ กาโย, รูปกาโย, ตสฺมิํ อตฺตโน กาเยติ อตฺโถฯ กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโลฯ ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวา ปุน ‘‘กายานุปสฺสี’’ติ ทุติยกาย-คฺคหณํ ‘‘เอวํ น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสี, น จ ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถ โข รถสมฺภารนคราวยวกทลิกฺขนฺธวิภาคานุปสฺสโก วิย ยถากฺกมํ องฺคปจฺจงฺคเกสาทิภูตุปาทายสมูหานุปสฺสี เอวา’’ติ ทสฺสนตฺถํ กตํฯ

ตถา เหตฺถ ยถาวุตฺตธมฺมสมูหวินิมุตฺโต อิตฺถิปุริสาทิโก, อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม น ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน พาลา ตถา ตถา สุภาทิโต จ มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ, อยํ ปน โยคี ตตฺถ กายานุปสฺสี เอว อนิจฺจทุกฺขอนตฺตาสุภานุปสฺสี เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺฐาเน อสฺสาสปสฺสาสาทิโก จุทฺทสวิโธ กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมิํเยว กาเย อนุปสฺสนโต ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ เอวมาทินาปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิหรตีติ อิริยติ, จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกนาคตํ สรีรพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตภาวํ หรติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ พหิทฺธา กาเยติ ปรสฺส กาเยฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเยติ กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส กาเยฯ กาเลน หิ อชฺฌตฺตพหิทฺธากาเยสุปิ เอกสฺมิํ ขเณ กายานุปสฺสนา อุปฺปชฺชติ, ปคุณกมฺมฏฺฐานสฺส ปน อปราปรํ สญฺจรณกาโล เอตฺถ กถิโตฯ อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวีริเยน วีริยวาฯ โส หิ ยสฺมา กิเลสานํ อาตาปนโต อาตาโป วุจฺจติ วีริยํ, โส จสฺส อตฺถิ, ตสฺมา อาตาปีติ วุจฺจติฯ สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน สมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตฯ สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโตฯ อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปญฺญาย อนุปสฺสติ, วีริเยน จ อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติ, ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สติปฏฺฐานํ สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาตาปี สมฺปชาโน สติมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, สมฺปโยคงฺคญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวาฯ โลเกติ ยฺวายํ อชฺฌตฺตาทิเภโท กาโย วุตฺโต, สฺเวว อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก นามฯ

วิภงฺเค ปน ยสฺมา รูปกาเย ปหีนอภิชฺฌาทโย เวทนาทีสุปิ ปหียนฺติ เอว, ตสฺมา ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา ‘‘โลโก’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสสงฺขาตํ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทํ วิเนยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อิมสฺส จ นีวรเณสุ พลวธมฺมทฺวยสฺส ปหานทสฺสเนน เสสนีวรณานมฺปิ ปหานํ วุตฺตํเยวาติ เวทิตพฺพํฯ วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ยถากฺกมํ กายสมฺปตฺติวิปตฺติมูลานํ อนุโรธวิโรธานํ, อตฺตอภิรติตทสุภาการาทิภาวนานภิรตีนํ, อภูตคุณปกฺเขปภูตโทสาปนยนานญฺจ ปหานํ วุตฺตํ, เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาวนิพฺพตฺตผลํ, โยคสมตฺถตา จ ทีปิตา โหติฯ

อชฺฌตฺตํ เวทนาสูติอาทีสุปิ อชฺฌตฺตาทีนิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนา โลกิยา, ตถา จิตฺตํ, ธมฺมา จ, เตสํ วิภาโค วิภงฺคนเย อาวิ ภวิสฺสติฯ เกวลํ ปเนตฺถ ยถา เวทนาทโย อนุปสฺสนฺโต เวทนาทิอนุปสฺสี นาม โหติ, โส นโย ทสฺเสตพฺโพฯ เสยฺยถิทํ – เวทนาสุ ตาว สุขา เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อิตรา จ อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพาฯ ยถาห –

‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;

อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติ (สํ. นิ. 4.253; อิติวุ. 53)ฯ

สพฺพา เอว เอตา ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพา ‘‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 4.259) วจนโตฯ

เอวํ อนุปสฺสนฺโต ปน อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนาวเสน วา อนุปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิมํ เวทนํ โก เวทยติ, กสฺสายํ เวทนา, กิํ การณายํ เวทนา’’ติ อุปปริกฺขิตฺวา ‘‘น โกจิ สตฺตาทิโก เวทยติ, น เกสญฺจิ สตฺตาทีนํ เวทนา, วตฺถารมฺมณาทิการณา ปนายํ เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติ อนุปสฺสนฺโตปิ เวทนานุปสฺสี นาม โหติฯ อถ วา สุขาทีนํ อุปฺปตฺติกฺขเณ ทุกฺขาทีนํ อสมฺภวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ เอวํ วา อนุปสฺสนฺโต เวทนานุปสฺสี นาม โหติฯ อิมินาว นเยน ปาฬินยานุสาเรน เสสจิตฺตธมฺมานมฺปิ อนุปสฺสนากาโร เวทิตพฺโพฯ วิเสสโต ปเนตฺถ จิตฺเตสุ อนิจฺจตาวเสน, ธมฺเมสุ อนตฺตตาวเสน จ อนุปสฺสนฺโต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺมานุปสฺสี จ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภโท ปเนตฺถ นตฺถิ, สรณวเสน จ เอกาว สติ อารมฺมณวเสน ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ วุตฺตาติฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว อชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยกาเย เกสาทิโกฏฺฐาสภาวนาวเสน ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วิตฺถาริตํฯ ตถา อชฺฌตฺตาทีสุ ปจฺเจกํ สามิสนิรามิสวเสน ทุวิธานํ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขเวทนานํ วเสน ทุติยํ, สราควีตราคสโทสวีตโทสสโมหวีตโมหสํขิตฺตวิกฺขิตฺตมหคฺคตอมหคฺคตสอุตฺตรานุตฺตรสมาหิตาสมาหิตวิมุตฺตาวิมุตฺตเภทโต โสฬสวิเธหิ จิตฺตปชานนวเสน ตติยํ, ปญฺจนีวรณานํ, สตฺตโพชฺฌงฺคานญฺจ สมฺภวาสมฺภวอุปฺปาทปหานปหีนานุปฺปตฺติภาวนาปาริปูริเหตุชฺฌานวเสน จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ วิตฺถาริตํฯ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโยฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน ตาว ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ เวทนาสุ…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติ (วิภ. 380) เอวํ มาติกํ ฐเปตฺวา ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺตนยสฺส วิตฺถาเรสุ อฏฺฐสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สมฺปยุตฺตสติวเสเนว วิตฺถารโต วิภตฺตาฯ

ปญฺหาปุจฺฉกนเยปิ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ กติ กุสลา…เป.… กติ อรณา? สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา…เป.… อนุปาทินฺนอนุปาทานิยาว, อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกาว…เป.… อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาวฯ น เหตู อเหตุกาว…เป.… อนุตฺตรา อรณาวาติ โลกุตฺตรวเสเนว วิภตฺตาฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมิญฺเญว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สติปฏฺฐานา กถิตา, อภิธมฺมภาชนียปญฺหาปุจฺฉเกสุ ปน โลกุตฺตราเยวฯ เตสุ จ โลกิยา นานาจิตฺเตสุ เอว ลพฺภนฺติฯ อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปคฺคณฺหนฺติ, อญฺเญน เวทนาทโยติฯ โลกุตฺตรา ปน จตฺตาโรปิ มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติฯ เอกสฺมิญฺหิ มคฺคจิตฺตกฺขเณ อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา เอกาว สติ กายาทีสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาสสมุจฺเฉทกตาย จตุกิจฺจสาธนฏฺเฐน จตฺตาริปิ นามานิ ลภตีติ อยเมตฺถ วิภงฺคนโยฯ

กมโต สติปฏฺฐาเน, อนูนาธิกโตปิ จ;

ปาฬิมุตฺตนโย เญยฺโย, ตตฺถ โกสลฺลมิจฺฉตาฯ

ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว, โสปิ ปากฏาปากฏวเสน วุตฺโตฯ อิมาสุ หิ รูปกมฺมฏฺฐานํ ปากฏนฺติ ปฐมํ กายานุปสฺสนา วุตฺตาฯ ตโต อรูปกมฺมฏฺฐานํฯ ตตฺถาปิ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏาติ อนนฺตรา เวทนานุปสฺสนา, ตโต อารมฺมณํ วิชานนฺตํ วิญฺญาณํ ปากฏนฺติ จิตฺตานุปสฺสนา, จิตฺเต ปากเฏ ตนฺนิสฺสิตา สุขุมาปิ ธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติ อนฺเต ธมฺมานุปสฺสนา วุตฺตาฯ อยํ ตาเวตฺถ กโมฯ

อนูนาธิกโตติ เอตฺถ ปน กสฺมา ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺฐานา วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิกานํ มนฺทติกฺขวเสน ทฺวิธา ปวตฺตานํ วิสุทฺธิมคฺควเสนฯ

มนฺทสฺส หิ ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิจริตสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโคฯ สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส ทุติยํ, วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส ตติยํ, ติกฺขสฺส จตุตฺถํ วิสุทฺธิมคฺโคติ เวเนยฺยชฺฌาสยโต จตฺตาโร วุตฺตาฯ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถญฺจ จตฺตาโรว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ อยเมตฺถ อนูนาธิกตาฯ เอวํ ปาฬิมุตฺตนโย เญยฺโยฯ

สติปฏฺฐานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สมฺมปฺปธานาติ การณปฺปธานา อุปายปฺปธานาฯ โยนิโส ปทหนโต ปรมํ ธานํ ปธานํ, ปธานวีริยานีติ อตฺโถฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิปนฺนโก ภิกฺขุฯ อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถายฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ อุปฺปาเทติฯ วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติฯ ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติฯ ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริปิ ปทานิ วีริยสฺเสว อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิฯ