‘‘อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปฐมํ อตฺตนิ ปาตุภวตี’’ติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ ตสฺเสว ผลตฺตา, ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อญฺญินฺทฺริยํฯ อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปน อิมสฺมิํ นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ ญาปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ เอวํ กมโต ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยนโย วิญฺเญยฺโยฯ

อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทติ ปฏิลภติ, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทิํ น วินฺทติ, ธมฺมานํ วา ยถาสภาวํ อวิทิตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต วา สํสาเร สตฺเต ชวาเปติ, อวิชฺชมาเนสุ วา ชวติ, วิชฺชมาเนสุ วา น ชวตีติ อวิชฺชาฯ ปฏิจฺจ ผลเมติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา, ฐิติยา จ อุปการโก ธมฺโมฯ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราฯ

อิโต ปรํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติอาทีสุ วุตฺตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อวุตฺเตสุ ปน วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ นมตีติ นามํ, รุปฺปตีติ รูปํ, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน เวทิตพฺพํฯ อาเย ตโนติ, อายตญฺจ นยตีติ อายตนํ, ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอกเสสนเยน เวทิตพฺพํฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ ปริตสฺสตีติ ตณฺหาฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํฯ ภวติ, ภาวยติ จาติ ภโวฯ ชนนํ ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ

มรนฺติ เอเตนาติ มรณํฯ โสจนํ โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขยติ, อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน ทฺวิธา ขณตีติปิ ทุกฺขํฯ ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาโส อุปายาโสฯ สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติฯ น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถ โข อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติอาทินา สพฺพปเทหิปิ สมฺภวนฺติ-สทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพาฯ เอวํ หิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติฯ

เอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํ, เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺสฯ เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วา, ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, น สุขสุภาทีนํฯ สมุทโยติ นิพฺพตฺติ, โหตีติ สมฺภวติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อวิชฺชาติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ทุกฺขาทีสุ จตูสุ, อภิธมฺมปริยาเยน ปุพฺพนฺตาทีหิ สทฺธิํ อฏฺฐสุ วา ฐาเนสุ อญฺญาณํฯ สงฺขารา ปน ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารา ตโย, กายวจีจิตฺตสงฺขารา ตโย จาติ ฉพฺพิธาฯ ตตฺถ อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนา เจติ เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร นามฯ ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร นามฯ จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนญฺชาภิสงฺขาโร นามฯ อิเมสํ ปน ติณฺณํ สงฺขารานํ เอว ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ อยํ สงฺขาราทิตฺติโก วุตฺโตฯ

อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา เจว ทฺวาทสากุสลเจตนา จ กายทฺวาเร ปวตฺติยํ กายสงฺขาโร, วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ วจีสงฺขาโร, เอตา เจว มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ, มโนทฺวาเร เอว ปวตฺตนกา รูปารูปกุสลเจตนา จ จิตฺตสงฺขาโรติ วุจฺจนฺติฯ

อภิญฺญาเจตนา, ปเนตฺถ อุทฺธจฺจเจตนา จ ปรโต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณปจฺจยภาเว อปเนตพฺพาปิ อวิชฺชาปจฺจยา สมฺภวโต อิธ คเหตพฺพาวาติ อยํ ติโก ปุริมตฺติกเมว ปวิสตีติ อตฺถโต โลกิยกุสลากุสลเจตนาว อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เวทิตพฺพํฯ อิทญฺจ สุตฺตนฺตภาชนียนเยน, อภิธมฺมภาชนียนเยน ปน โลกิยโลกุตฺตเร เอเกกจิตฺตกฺขเณ ทฺวาทสงฺคสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส คหณโต สพฺพาปิ เจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ วิญฺญาณนามรูปาทีสุปิ สพฺพจิตฺตสมฺปยุตฺตวเสน จ ธมฺมเภโท เวทิตพฺโพฯ สุตฺตนฺตภาชนียนเยเนว ปน ทสฺสยิสฺสามฯ

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทิฉพฺพิธํ พาตฺติํสโลกิยวิปากวิญฺญาณเมว โหติ, โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิฯ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ ปน สพฺพโลกิยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปํ สพฺพานิ ภูตุปาทายรูปานิฯ สฬายตนํ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิฯ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉวิปากผสฺโส, ตถา เวทนาปิฯ ตณฺหา รูปตณฺหาทิเภทโต ฉพฺพิโธ โลโภฯ อุปาทานํ กามุปาทานาทิโต จตุพฺพิธา โลภทิฏฺฐิโยวฯ ภโว ปน ทุวิโธ กมฺมภโว, อุปปตฺติภโวติฯ ตตฺถ กมฺมภโว เตภูมกกุสลากุสลเจตนา จ ตํสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย จฯ อุปปตฺติภโว ปน กมฺมาภินิพฺพตฺตา ปญฺจปิ ขนฺธาฯ โส ปเภทโต กามรูปารูปภวา ตโย, สญฺญา อสญฺญา เนวสญฺญานาสญฺญา ภวา ตโย, เอกจตุปญฺจโวการภวา ตโยติ นววิโธ นิทฺทิฏฺโฐฯ ชาติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานิฯ เตสุ ชาติคฺคหเณน วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาว คหิตา ตทวินาภาวโตฯ ตถา ชรามรณคฺคหเณนาปิ เตสญฺเญว ปากเภทตฺตาฯ โสกาทโย ปน ชรามรเณน ทฺวาทสเมน องฺเคน เอกสงฺเขปํ กตฺวา วุตฺตา, น วิสุํ องฺคภาเวนฯ กิมตฺถนฺติ เจ? ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํฯ

โสกาทิโต หิ อวิชฺชา สิทฺธา โหติ อวิชฺชาวิปฺปโยคโต , อวิชฺชาสมุปฺปตฺติโต จฯ ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺเสว เต สมฺภวนฺติ, เตหิ จ อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ภวจกฺกํ อวิจฺฉินฺนํ, อนาทิกํ, อปริยนฺตํ, อปริโยสานญฺจ โหติฯ

ยทิ เอวํ, กสฺมา อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตาติ? ปธานทสฺสนตฺถํ ปน อาทิโต วุตฺตาฯ ติณฺณํ หิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธาโน เหตุ ตสฺสา ภาเว ภาวโต, นิโรเธน จ นิรุชฺฌนโตฯ เอวํ อวิชฺชาทีหิ ทฺวาทสหิ องฺเคหิ สุตฺตนฺตภาชนียนเยน สพฺเพ โลกิยธมฺมาว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อภิธมฺมปริยาเยน ปน โลกุตฺตราปีติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโทฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ ปญฺหาปุจฺฉกนโย นตฺถิ, สุตฺตนฺตภาชนียนยาปิ ธมฺมเภเท วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต วิภตฺตาติ เวทิตพฺโพฯ อภิธมฺมภาชนีเย ปน –

‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตนํ, ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ

‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป.… วิญฺญาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส…เป.… สมุทโย โหติฯ

‘‘อวิชฺชาปจฺจยา…เป.… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺฐายตนํ, ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป.… สมุทโย โหติฯ

‘‘อวิชฺชาปจฺจยา …เป.… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป.… สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. 243) –

เอวํ ปจฺจยจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’ติอาทินา (วิภ. 244) วุตฺตนเยเนว เหตุจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา (วิภ. 245) สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติอาทินา (วิภ. 246) อญฺญมญฺญปจฺจยจตุกฺกนฺติ เอวํ อวิชฺชามูลกานิ จตฺตาริ จตุกฺกานิ วุตฺตานิฯ เอวํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติอาทินา สงฺขาราทิมูลกาทิอุปาทานมูลกปริโยสานานิ อฏฺฐสุ ปเทสุ จตฺตาริ จตฺตาริ จตุกฺกานีติ พาตฺติํส จตุกฺกานิ มาติกํ กตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปุน อกุสลกุสลวิปากกิริยจิตฺเตสุ โลกิยโลกุตฺตเรสุ เอเกกสฺมิํ จิตฺเต ยถานิกฺขิตฺเตหิ ฉตฺติํสพาตฺติํสมาติกาจตุกฺเกหิ วิตฺถารโต ยถานุรูปํ ปจฺจยากาโร วิภตฺโตฯ อิทญฺจ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร นานาจิตฺเตสุ เอว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยวฯ นาปิ วฏฺฏจิตฺเต เอว โหติ, ตณฺหาภาวโต วิวฏฺฏจิตฺเตปิ, ตสฺมา ตํ นิปฺปเทสโต เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เตเนว เหตฺถ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อวตฺวา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ เอกวจเนน วุตฺตํ เอกจิตฺตกฺขเณ พหุเจตนาภาวาฯ ตตฺถ ยเทตํ ปฐมจตุกฺกํ, ตตฺถ ปฐมวาโร นามรูปฏฺฐาเน นามํ, สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนญฺจ คเหตฺวา รูปารูปาทิสพฺพภวสาธารณวเสน, เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนธมฺมคฺคหณวเสน จ รูปํ ฉฑฺเฑตฺวา วุตฺโต รูปสฺส สพฺพภวาสาธารณตฺตา, พหุจิตฺตกฺขณิกตฺตา จฯ

ทุติโย นามรูปฏฺฐาเน นามํ, ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ สฬายตนฏฺฐาเน ผสฺสเมว คเหตฺวา ผสฺสสฺส สฬายตนํ วินาปิ ปจฺจยวิเสสสมฺภวทสฺสนวเสน เจว มหานิทานสุตฺตนยทสฺสนวเสน (ที. นิ. 2.95 อาทโย) จ วุตฺโตฯ ตติโย สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนเมว คเหตฺวา คพฺภเสยฺยกานํ อปริปุณฺณายตนานํ, รูปภวิกาทีนญฺจ วเสน วุตฺโตฯ จตุตฺโถ ‘‘นามปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอวํ อิตรายตเนหิปิ สฬายตนสฺส วิเสสโต ผสฺสปจฺจยตํว ทสฺเสตฺวา โอปปาติกานํ, ปริปุณฺณายตนานํ กามภวิกานญฺจ วเสน วุตฺโตฯ เอวํ ทุติยจตุกฺกาทีสุปิฯ

สพฺพตฺถาปิ เจตฺถ ยสฺมา โสกาทโย สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขเณ น สมฺภวนฺติ, สพฺพสฺมิญฺจ จิตฺเต, ภเว จ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา น คหิตาฯ ชาติชรามรณานิ ปเนตฺถ อรูปธมฺมานํ ลกฺขณมตฺตานิ, ตานิ จ อจิตฺตกฺขณมตฺตานิปิ สมานานิ จิตฺตกฺขเณ อนฺโตคธตฺตา ปริยายโต ปจฺจยุปฺปนฺเน กตฺวา องฺคปริปูรณตฺถํ คหิตานิฯ ภโวติ เจตฺถ อุปาทานาทิปจฺจยวิรหิตา จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ เอตฺถ กามุปาทานํ วชฺเชตฺวา ตีณิ อุปาทานานิ เอว คเหตพฺพานิ ฯ ทฺวินฺนมฺปิ เอกลกฺขณานํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ อสมฺภวา โลภมูลวิรหิเตสุ โทสโมหมูเลสุ เจว กุสลาพฺยากเตสุ จ จิตฺเตสุ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ วิจิกิจฺฉา อุทฺธจฺจนฺติ เอวํ ตณฺหาฐาเน ยถาโยคํ ปฏิฆาทโย ตโยฯ เตสุ วิจิกิจฺฉาวชฺชิเตสุ เจว ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ จ อุปาทานฏฺฐาเน อธิโมกฺโข คหิโตฯ วิจิกิจฺฉาย ปน สทฺธิํ อธิโมกฺขสฺสาปิ อสมฺภวา วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโวติ จ คหิโตฯ อุปาทานฏฺฐาเน จ อธิโมกฺโข จ คหิโตฯ โลกิยานญฺเจตฺถ กุสลาพฺยากตานํ อุปนิสฺสยวเสน อวิชฺชาปจฺจยตา วุตฺตาฯ

โลกุตฺตรานํ ปน ยสฺมา อปฺปหีนาวิชฺโช อวิชฺชาย ปหานตฺถํ, ปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถญฺจ โลกุตฺตรํ ภาเวติ, ตสฺมา สมติกฺกมนวเสน อวิชฺชาปจฺจยตา วุตฺตา, น สหชาตวเสนฯ เตเนว เตสํ นิทฺเทสวาเรสุ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ อวิภชิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ (วิภ. 240) วิภตฺตํฯ กิริยธมฺมานํ ปน เกนจิ ปริยาเยน อวิชฺชามูลกตฺตํ นตฺถีติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติอาทินา สงฺขารมูลกาทิโก นโย วุตฺโต, น อวิชฺชามูลโกฯ อปิจ โลกิยกุสลาทีสุ เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. 225) เอวํ อปฺปนา กตา, โลกุตฺตรกุสลาทีสุ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมาน’’นฺติฯ อยํ โลกิยโต โลกุตฺตรานํ เทสนาย วิเสโสติ อยํ อภิธมฺมภาชนีเย นโยฯ

อิทานิ ปจฺจยนยา, การกาทีหิ สุญฺญโต;

มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาคโตฯ

วารโณปมโตเปตฺถ, คมฺภีรนยเภทโต;

ยถารหํ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ปจฺจยนโย สามญฺญโต, วิเสสโต จาติ ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ ตพฺภาวภาวิมตฺตตาปกาสโก สามญฺญโต ปจฺจยนโยฯ วิเสสโต ปน ปฏฺฐาเน อาคเตสุ เหตุปจฺจยาทิจตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ยถานุรูปํ ปจฺจยวิเสสุปฺปนฺนมตฺตตาปกาสโกฯ สา จ เนสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ วิภาคตา ปฏฺฐานมาติกตฺถสํวณฺณนาย อาวิ ภวิสฺสติฯ ตตฺถ สามญฺญโต สงฺขาราทโย อวิชฺชาทิปจฺจยภาเว เอว ภาวิโนติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ, ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺญาเณน ตีสุ ภเวสุ ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณํ ปุญฺญผลสงฺขาตํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต สุขสญฺญาย ปตฺเถตฺวา ตีหิ ทฺวาเรหิ ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขาเร อารภติฯ สมุทเย อญฺญาเณน ทุกฺขเหตุภูเตสุปิ ตณฺหาปริกฺขาเรสุ ทุกฺขเหตุกํ อาปายิกาทิทุกฺขํ, ทุกฺขเหตุภูเตสุ กามูปเสวนาทีสุ จ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขเหตุสญฺญาย เจว กิเลสาภิภูตตาย จ ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติฯ นิโรเธ, ปน มคฺเค จ อญฺญาเณน อนิโรธภูเต คติวิเสเส นิโรธสญฺญี, นิโรธสฺส จ วา อมคฺคภูเตสุปิ ยญฺญามรตปาทีสุปิ นิโรธมคฺคสญฺญี หุตฺวา ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาเณน ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, น โหนฺติ ปรํ มรณา’’ติ วา ‘‘อตฺตาว ชานาติ วา น ชานาติ วา, โสว สงฺขาเร สงฺขโรติ, โสว ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อณุอิสฺสราทโย กลลาทิภาเวน สรีรํ สณฺฐาเปนฺตา อินฺทฺริยานิ สมฺปาเทนฺติ, โสว อินฺทฺริยสมฺปนฺโน ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทานาทีนิ จ กโรตี’’ติ วา ‘‘สพฺเพ สตฺตา นิยติสงฺคติภวปริณตา’’ติ วา วิกปฺเปติฯ โส เอวํ อวิชฺชาย อนฺธีกโต –

‘‘ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;

เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทาฯ

‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;

กโรติ เอกทา ปุญฺญํ, อปุญฺญมปิ เอกทา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺคารปทนิทฺเทส) –

วุตฺตนเยน ติวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรตีติฯ กิํ ปเนตฺถ เอกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, นนุ เอกสฺมา การณา เอกํว การิยํ อุปฺปชฺชติ, อเนกํ การิยํ น อุปฺปชฺชติ, อเนกสฺมา วา เอกนฺติ, อเนกสฺมา การณา อเนกํ การิยํ อุปฺปชฺชตีติ? สจฺจํ, ปธานตฺตปากฏตฺตอสาธารณตฺตทีปนตฺถํ ปเนตฺถ อเนเกสุ การเณสุปิ เอกา อวิชฺชา เอว ปจฺจยภาเวน นิทฺทิฏฺฐา ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา (อุทา. 3), เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 10.60; มหานิ. 5; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128) วิยฯ อวิชฺชา หิ ปธาโน เหตุ, สงฺขารานํ ปากโฏ, อสาธารโณ จ ตณฺหาทิเหตูนมฺปิ เหตุตฺตา, น วตฺถารมฺมณาทีนิ ขีณาสวสฺส เตสํ สมฺภเวปิ สงฺขารานํ อภาวาติฯ เอวํ ตาเวตฺถ วฏฺฏสงฺขารานํ อวิชฺชาย เอว ภาเว ภาโว เวทิตพฺโพฯ ตถา วิญฺญาณสฺสาปิ อุปจิตกมฺมาภาเว อภาวโต, สพฺพตฺถ สพฺเพสญฺจ สพฺพวิปากวิญฺญาณุปฺปตฺติปฺปสงฺคโต จ สงฺขารานํ เอว ภาเว ภาโว เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริปิ นามรูปาทีนํ วิญฺญาณาทิภาเว ภาโว ยถานุรูปํ อนุภวยุตฺตีหิ ญาตพฺโพติ อยํ สามญฺญโต ปจฺจยนโยฯ

วิเสสโต ปน อวิชฺชา ปุญฺญาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน, อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหติฯ สา หิ อวิชฺชํ อารพฺภ สมฺมสนาทิวเสน อุปฺปตฺติยํ กามาวจรานํ, อภิญฺญาจิตฺเตน สโมหจิตฺตสฺส ชานนกาเล รูปาวจรานญฺจ ปุญฺญาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อวิชฺชาสมติกฺกมนตฺถาย ปน อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตาย กามรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวาว กามรูปาวจรปุญฺญานิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ

อปุญฺญาภิสงฺขารานํ ปเนสา อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณาทิปจฺจเยน อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตาย ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส นิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ อนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ยํ กิญฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ เอวํ อเนกธา ปจฺจโย โหติ, อาเนญฺชาภิสงฺขารานํ ปน เอเกน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติฯ

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปเท ปน ตโยปิ สงฺขารา วิญฺญาณสฺส ยถารหํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ กมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจยา โหนฺติฯ อภิธมฺมภาชนียนเยน สหชาตสฺส วิญฺญาณสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตกมฺมตฺถิอวิคตาทิปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ

วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปปเท ปน วิญฺญาณํ วิปากภูตํ, อวิปากภูตญฺจ นามสฺส เกวลสฺส วา รูปมิสฺสกสฺส วา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอาหารอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ยถารหํ นวธา, อฏฺฐธา วา ปจฺจโย โหติฯ ปฏิสนฺธิยํ วิปากวิญฺญาณํ วตฺถุรูปสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิ อวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ ฐเปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส เตเหว อญฺญมญฺญปจฺจยรหิเตหิ อฏฺฐหิ ปจฺจโย โหติฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปน เอกโวการปญฺจโวการภเวสุ กมฺมชรูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยาเยน อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติฯ ปวตฺติยํ ปน สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหติฯ ตตฺถ อรูปภเว วิญฺญาณํ นามสฺเสว, อสญฺญิภเว รูปสฺเสว, ปญฺจโวการภเว นามรูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ นิพฺพจนํ กตนฺติฯ

นามรูปปจฺจยา สฬายตนปเท ปน นามํ วิปากภูตํ, อวิปากภูตญฺจ อรูปภเว ฉฏฺฐายตนสฺส อวกํสโต สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตวเสน ยถารหํ สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ อิตเรสํ ปเนตํ ปญฺจนฺนํ จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิยํ จตุมหาภูตสหายํ หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยน จาติ เตสํ วเสน สพฺพวาเรสุ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ ปวตฺเต ปน จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ วิปากมวิปากมฺปิ นามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหตีติฯ เอวํ ตาว นามเมว สฬายตนสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

รูปํ ปน วตฺถุภูตํ ปฏิสนฺธิยํ ฉฏฺฐายตนสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติฯ จตุมหาภูตรูปํ จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติฯ รูปชีวิตินฺทฺริยํ ปน อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ติวิธาฯ ตถา อาหาโร อาหารตฺถิอวิคตวเสนฯ โส จ อาหารูปชีวีนํ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ตานิ ปน ปญฺจ จกฺขายตนาทีนิ ปญฺจวิญฺญาณสงฺขาตสฺส ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ตถา ปญฺจวิญฺญาณวิรหิตมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปญฺจธา ปจฺจโย โหตีติฯ เอวํ รูปเมว ฉฏฺฐายตนสฺส, สฬายตนสฺส จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ ปน นามรูปํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตาทิวเสน ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติฯ

เอวํ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ ยถารหํ ฉฏฺฐายตนสฺส, สฬายตนสฺส จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเท ปน ฉฏฺฐายตนํ วิปากํ, อวิปากญฺจ สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตผสฺสสฺส สหชาตาทิวเสน นวธา, อฏฺฐธา วา ปจฺจโย โหติฯ จกฺขายตนาทีนิ ปญฺจ ยถากฺกมํ ปวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปญฺจนฺนํ นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา, รูปายตนาทีนิ ปญฺจ เตสํ อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ติธาฯ มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ, ธมฺมารมฺมณญฺจ ตถา จ อารมฺมณาธิปติมตฺเตน จาติ พหุธา ปจฺจยา โหนฺติฯ เอวํ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ ฉพฺพิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ผสฺสปจฺจยา เวทนาปเท สพฺโพปิ ผสฺโส สหชาตานํ เวทนานํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา, สตฺตธา วา ปจฺจโย โหติ, อสหชาตานํ อุปนิสฺสยวเสเนวาติฯ

เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเท วิปากเวทนา อนุสยปติตาย ตณฺหาย อุปนิสฺสยวเสน, สหชาตาทิวเสน จ ปจฺจโย โหติฯ ยสฺมา ปน –

ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;

อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา;

ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนาติฯ (วิสุทฺธิ. 2.644);

ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปเท ตณฺหา อสหชาตา จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ อุปนิสฺสยวเสน เจว อนนฺตราทิวเสน จ, สหชาตา ปน กามุปาทานวชฺชิตานํ ติณฺณํ เหตุสหชาต อญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ

อุปาทานปจฺจยา ภวปเท จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อสหชาตสฺส สพฺพกมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ, สหชาตสฺส ปน กมฺมภวสฺส เหตุสหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหติฯ

ภวปจฺจยา ชาติปเท ภโวติ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต, โส จ ชาติยา กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธา ปจฺจโย โหติฯ

ชาติปจฺจยา ชรามรณาทิปเท ชาติ ปน ชรามรณานํ, โสกาทีนญฺจ ตพฺภาวภาวีภาวมตฺตโต สุตฺตนฺติกนเยน อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปจฺจยนโยฯ

การกาทีหิ สุญฺญโต ปเนเต อวิชฺชาทโย ทฺวาทส ธมฺมา ยสฺมา เอวํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธา อญฺญนิรเปกฺขา หุตฺวา อวิจฺฉินฺนา อนาทิกา ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตโต อญฺเญน พฺรหฺมาทินา การเกน, ปกติอณุกาลาทิเหตุนา วา การกเวทกรูเปน ปรปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา รหิตาฯ น เจเต อตฺตา, น อตฺตนิ, น อตฺตวนฺโต, สุญฺญา เอเต อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ธุวภาเวน วา สุภภาเวน วา สุขภาเวน วาติ อยํ การกาทีหิ สุญฺญตาฯ

มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาคโตติ เอตฺถ มูลโต ตาว อวิชฺชา, ตณฺหา จาติ ทฺเว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพาฯ อทฺธโต ปเนตฺถ อวิชฺชา, สงฺขาราติ ทฺเว องฺคานิ อตีโต อทฺธา, วิญฺญาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺฐ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ชาติ เจว ชรามรณญฺจาติ ทฺเว อนาคโต อทฺธาติ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพาฯ

สนฺธิโต ปน สงฺขารานํ, ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ, เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ จาติ ตโย สนฺธี เวทิตพฺพาฯ สงฺเขปโต ปน สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา จตฺตาโร สงฺเขปา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺเขโป, วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณานิ จตุตฺโถติ เอวํ จตฺตาโร สงฺเขปา เวทิตพฺพาฯ

อาการโต ปเนตฺถ –

อตีเต เหตุโย ปญฺจ, อิทานิ ผลปญฺจกํ;

อิทานิ เหตุโย ปญฺจ, อายติํ ผลปญฺจกนฺติฯ –

เอวํ วีสติ อาการา โหนฺติฯ

เอตฺถ หิ สรูปโต วุตฺตา อวิชฺชาสงฺขารา, เตสํ คหเณน ตทวินาภาวโต คหิตา ตณฺหุปาทานภวาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตีเต เหตุโย นาม, สรูปโต วุตฺตา วิญฺญาณาทโย ปญฺจ ธมฺมา อิทานิ ผลปญฺจกํ นาม, สรูปโต ปน วุตฺตา ตณฺหุปาทานภวา, เตสํ คหเณน ตทวินาภาวโต คหิตา อวิชฺชาสงฺขาราติ อิเม ปญฺจ อิทานิ เหตุโย นามฯ ชาติอาทิอปเทเสน วุตฺตา วิญฺญาณาทโย ปญฺจ ธมฺมา อายติํ ผลปญฺจกํ นามาติ เอวํ วีสติ อาการา เวทิตพฺพาฯ วฏฺฏโต ปเนตฺถ สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหุปาทานา กิเลสวฏฺฏํ, เสสานิ วิปากวฏฺฏนฺติ ตีณิ วฏฺฏานิ โหนฺติฯ ยาว จ เตสุ กิเลสวฏฺฏํ อริยมคฺเคน น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อิทํ ภวจกฺกํ อนุปจฺฉินฺนํ ปวตฺตตีติ อยเมตฺถ มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาโคฯ

วารโณปมโตติ เอตฺถ วารณโต ตาว – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อิทมเหตุกวิสมเหตุกทสฺสนนิวารณํ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ อุจฺเฉทอตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ อตฺตาติ ปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสญฺญานิวารณํ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทิ อตฺตา ปสฺสติ…เป.… วิชานาติ ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทิยติ, ภวติ, ชายติ, ชียติ, มียตีติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณนฺติ อิทเมตฺถ มิจฺฉาทสฺสนนิวารณํฯ

อุปมาโต ปเนตฺถ อนฺโธ วิย อวิชฺชา, ตสฺส อุปกฺขลนํ วิย สงฺขารา, ปตนํ วิย วิญฺญาณํ, เตน คณฺฑปาตุภาโว วิย นามรูปํ, ตสฺส คณฺฑเภทปีฬกา วิย สฬายตนํ, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนํ วิย ผสฺโส, ตชฺชนิตทุกฺขํ วิย เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย ตณฺหา, อสปฺปายคฺคหณํ วิย อุปาทานํ, อสปฺปายาเลปนํ วิย ภโว, เตน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ชาติ, ตพฺพิการเภโท วิย ชรามรณํฯ ยถาสภาวทสฺสนนิวารณาทิโต วา เอเต อวิชฺชาทโย อกฺขิปฏลาทิ อุปมาหิปิ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อุปมาฯ

คมฺภีรนยเภทโตติ เอตฺถ คมฺภีรเภโท ตาว อิเมสํ อวิชฺชาทีนํ ปจฺเจกํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรตา เวทิตพฺพาฯ อิเม หิ อวิชฺชาทโย ธมฺมา เยนากาเรน ยทวตฺถา จ สงฺขาราทีนํ ผลานํ ปจฺจยา โหนฺติ, โส เนสํ ปจฺจยฏฺโฐ ทุรวโพธโต คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตาฯ ธมฺโมติ เหตุ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 720) วจนโตฯ ชรามรณาทีนํ ผลานํ ชาติอาทีหิ ปจฺจเยหิ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ทุรวโพธโต คมฺภีโรติ อยํ อตฺถคมฺภีรตาฯ

อตฺโถติ ผลํ ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 720) วจนโตฯ เตสํ ปน เหตูนํ, ผลานญฺจ เตน เตนากาเรน อวิปรีตโต เทสนาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว โคจรโต คมฺภีราติ อยํ เทสนาคมฺภีรตาฯ โย ปเนสํ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ อทสฺสนายูหนาทิสภาโว, โส มนฺทปญฺเญหิ ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโรติ อยํ ปฏิเวธคมฺภีรตาติ อยเมตฺถ คมฺภีรเภโทฯ

นยเภโท ปเนตฺถ เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ อิเมสํ จตุนฺนํ อตฺถนยานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ หิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวปฺปตฺติ วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานานุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกํ ลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺฐิํ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาย ปน ‘‘สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิญฺญาณํ อมฺเหหี’’ติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโตการกสฺส อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺฐิํ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อญฺเญสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺฐิํ, อกิริยทิฏฺฐิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺติํ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺฐิํ เจว นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ อยเมตฺถ นยเภโทติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สติปฏฺฐานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สติปฏฺฐานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทีเปติฯ สติปฏฺฐานาติ เอตฺถ ทฺเว สติปฏฺฐานา สติโคจโรปิ สติปิฯ ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.408) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺสตฺโถ ปติฏฺฐาติ ตสฺมินฺติ ปฏฺฐานํ, กา ปติฏฺฐาติ? สติฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ปธานํ ฐานนฺติ วา ปฏฺฐานํ, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.147) ปน สติฯ ตสฺสตฺโถ ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ สติเยว ปฏฺฐานตฺเถน สติปฏฺฐานํฯ อถ วา สรณฏฺเฐน สติ, สา จ อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ สติปฏฺฐานํ, อิทมิธ อธิปฺเปตํฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา สติปฏฺฐานาติ พหุวจนํ กตํ? สติยา พหุตฺตาฯ อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา ตา สติโยฯ