อุปมาโต ปเนตฺถ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํฯ อปิจ โรคตนฺนิทานตทุปสมเภสชฺเชหิ, โอริมตีรมโหฆปาริมตีรตํสมฺปาปโกปาเยหิ จาติ เอวมาทีหิ ยถากฺกมํ โยเชตฺวาปิ เอตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานิฯ อยเมตฺถ อุปมาฯ เอวํ เญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาวีสติ อินฺทฺริยานีติ เอตฺถ อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต อินฺทฺริยานิฯ โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโฐ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโฐ, อินฺทเทสิตฏฺโฐ, อินฺททิฏฺฐฏฺโฐ, อินฺทสิฏฺฐฏฺโฐ, อินฺทชุฏฺฐฏฺโฐ จ, โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติฯ กุสลากุสลํ กมฺมํ อินฺโท นาม กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต, เตเนเวตฺถ กมฺมสญฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ อตฺตโน ชนกกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺฐานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน, อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, ตโต สพฺพานิเปตานิ อินฺทฺริยานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ, อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเฐน, อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ เตเนว ภควตา กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐนปิ อินฺทฺริยานิฯ อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเฐนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิฯ

จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทีสุ จกฺขาทีนํ ปทตฺโถ เหฏฺฐา ปกาสิโตฯ

ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปุพฺพภาเค อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ, จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต , อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ อาชานนโต อญฺญา เอว อินฺทฺริยนฺติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ตตฺถ จ ปสาทินฺทฺริยานนฺตรํ จกฺขุวิญฺญาณาทิวีถิจิตฺตปฺปวตฺติยํ รูปาทีนํ นิยตภาวสฺส, อตฺตโน ติกฺขมนฺทตานุวิธานสฺส จ อาปาทนโต อาธิปจฺจํ เวทิตพฺพํฯ มนินฺทฺริยาทีนํ ปน อตฺตโน อตฺตโน วิชานนาทิลกฺขเณ อาธิปจฺจํ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปารูปวเสน ทฺวิธาฯ สุขินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจ เวทนาภาวโต เอกธมฺโม, ตถา ปญฺญินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ อโมหภาวโตฯ เสสานิ ปน อินฺทฺริยานิ เอเกกธมฺมา เอวาติ เอวํ ปรมตฺถโต โสฬส ธมฺมาว ทฺวาวีสตินฺทฺริยภาเวน เทสิตานิฯ เสสานิ ปเนตฺถ เจตสิกรูปนิพฺพานานิ อสงฺคหิตานีติ อยํ ธมฺมเภโทฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนียํ นาม น คหิตํฯ กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา ทฺวาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตาฯ สุตฺตนฺตสฺมิํ หิ กตฺถจิ ทฺเว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปญฺจ, เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ นาม นตฺถิฯ อภิธมฺมภาชนีเยปิ วิเสโส นตฺถิฯ

ปญฺหาปุจฺฉกนเย ปน ทฺวาวีสติยา อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา…เป.… กติ อรณาติ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ, สทฺธาสติปญฺญาอญฺญินฺทฺริยานิ จตฺตาริ กุสลาพฺยากตานิ, มนชีวิตโสมนสฺสอุเปกฺขาวีริยสมาธินฺทฺริยานิ ฉ ติธาปิ, เสสานิ ทส อพฺยากตานิฯ

ฉ อินฺทฺริยานิ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติ, ตีณิ ติธาปิ, ชีวิตํ ติธา จ น วตฺตพฺพญฺจ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ น วตฺตพฺพานิ เอวฯ ตีณิ วิปากานิ, ทฺเว วิปากธมฺมธมฺมานิ, รูปินฺทฺริยานิ สตฺต เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมานิ, อญฺญินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, นวินฺทฺริยานิ ติธาปิฯ นวินฺทฺริยานิ อุปาทินฺนุปาทานิยานิ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, ตีณิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยานิ, นว ติธาปิฯ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ ตถา จ อวิตกฺกอวิจารญฺจ, นว อวิตกฺกอวิจารานิ, เอกาทส ติธาปิฯ สตฺต รูปินฺทฺริยานิ เจว สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ จาติ ทส ปริตฺตานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ อปฺปมาณานิ, เสสานิ นว ติธาวฯ ตตฺถ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ รูปาวจรวเสเนว มหคฺคตํ, ตทวเสสานิ อรูปาวจรวเสนาปีติ เวทิตพฺพํฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, สตฺตรส อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาเนวฯ

ปญฺญินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ เหตู, เสสา น เหตู…เป.… โทมนสฺสินฺทฺริยํ สรณํ, มนชีวิตโสมนสฺสอุเปกฺขาวีริยสมาธินฺทฺริยานิ ทฺวิธาปิ, เสสานิ ปนฺนรส อรณาเนวาติ อยํ ปญฺหาปุจฺฉกนโยฯ

อินฺทฺริเยสุ ปเนเตสุ, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย;

กมโต ทานิ วิญฺเญยฺโย, ตตฺถ โกสลฺลมิจฺฉตาฯ

กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมวฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ปริญฺญาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปฐมํ เทสิตานิฯ โส มนุสฺสตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉติ, ‘‘อยํ โส’’ติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยญฺจฯ โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ ญาปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติฯ ยญฺจ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ สุขํ ทุกฺขนฺติ ญาปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิฯ ตนฺนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิฯ

‘‘อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปฐมํ อตฺตนิ ปาตุภวตี’’ติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ ตสฺเสว ผลตฺตา, ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อญฺญินฺทฺริยํฯ อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปน อิมสฺมิํ นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ ญาปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ เอวํ กมโต ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยนโย วิญฺเญยฺโยฯ

อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทติ ปฏิลภติ, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทิํ น วินฺทติ, ธมฺมานํ วา ยถาสภาวํ อวิทิตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต วา สํสาเร สตฺเต ชวาเปติ, อวิชฺชมาเนสุ วา ชวติ, วิชฺชมาเนสุ วา น ชวตีติ อวิชฺชาฯ ปฏิจฺจ ผลเมติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา, ฐิติยา จ อุปการโก ธมฺโมฯ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราฯ

อิโต ปรํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติอาทีสุ วุตฺตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อวุตฺเตสุ ปน วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ นมตีติ นามํ, รุปฺปตีติ รูปํ, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน เวทิตพฺพํฯ อาเย ตโนติ, อายตญฺจ นยตีติ อายตนํ, ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอกเสสนเยน เวทิตพฺพํฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ ปริตสฺสตีติ ตณฺหาฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํฯ ภวติ, ภาวยติ จาติ ภโวฯ ชนนํ ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ