เมนู

ปจฺจยานํ วิภาคโต ปเนตฺถ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา สหชาตปจฺจโยฯ เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิฯ มโนวิญฺญาณธาตุยา ปน มโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโย, สมฺปยุตฺตนิสฺสยสหชาตาทิปจฺจโยติ อยํ ปจฺจยวิภาโคฯ เอวํ วิญฺเญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สจฺจวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ เอตฺถายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 224) วาจาสจฺเจฯ ‘‘สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.21.433) วิรติสจฺเจฯ ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 891) ทิฏฺฐิสจฺเจฯ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 890) ปรมตฺถสจฺเจ, นิพฺพาเน เจว มคฺเค จฯ ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. 216) อริยสจฺเจฯ สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตติฯ เกนฏฺเฐน สจฺจานิ? ตถฏฺเฐนฯ โกยํ ตถฏฺโฐ นาม? โย ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจีว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺถา วิย อนุปลพฺภมานสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานภูเตน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยญาณสฺส โคจโร โหติฯ อยํ ตถฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาวํ จตูสุปิ;

ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺฐํ อาหุ ปณฺฑิตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 189; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.14)ฯ

อริยานิ จ ตานิ สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิฯ อริยานีติ อุตฺตมานิ, อวิสํวาทกานีติ อตฺโถฯ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺตกานิ สจฺจานิ เตน อุปฺปาทิตตฺตา, ปกาสิตตฺตา จ, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานิ เตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตติ อริยสจฺจานิฯ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทีสุ ปน ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ‘‘ทุปุตฺโต’’ติ วทนฺติฯ ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนโกปทฺทวาธิฏฺฐานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต, ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา, ตุจฺฉตฺตา จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ สํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม, สเมต’’นฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติฯ อุ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ อุปฺปตฺติํฯ อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณนฺติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ วุจฺจติฯ

ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จารกํ ทีเปติ, ตสฺมา อภาโว เอตฺถ, เอตสฺมิํ วา อธิคเต สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, ตปฺปฏิปกฺขตฺตา จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธ’’นฺติ วุจฺจติ, ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตาฯ จตุตฺถํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, สตฺตํ วา ตํ คมยติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ

อปิจ ทุกฺขาทีนํ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพาฯ ยถาห –

‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ …เป.… นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ…เป.… มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฺวฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ…เป.… อนญฺญถา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.8)ฯ

เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภทโต ปน ตณฺหาวชฺชิตา สพฺพโลกิยธมฺมา, สํกิเลสิกวชฺชิตา วา ทุกฺขสจฺจํ นาม, ตณฺหา ปน สพฺพา อกุสลา วา โลกิยกุสลา วา ธมฺมา สมุทยสจฺจํ นาม, นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ นาม, โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ อฏฺฐมคฺคงฺคานิ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ นามฯ อิเมหิ ปน มคฺคงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เจว สามญฺญผลานิ เจตฺถ อสงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตานิ หิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต สงฺขารทุกฺขสงฺคหิตานิปิฯ ยาย ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน น โหนฺติ, ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ น วุจฺจนฺติ, ตานิ ฐเปตฺวา สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ ธมฺมเภโทฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ทุกฺขสจฺจํ ตาว –

‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. 190) –

อุทฺทิสิตฺวา วิภตฺตํฯ ตตฺถ ทุกฺขํ ติวิธํ โหติ ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขนฺติฯ ตตฺถ ทุกฺขทุกฺขํ ทุวิธํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติฯ ตตฺถ กายิกเจตสิกทุกฺขโทมนสฺสเวทนา นิปฺปริยายทุกฺขํ นาม, ตทวเสสา ปน ทุกฺขทุกฺขสฺส วตฺถุภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ปริยายทุกฺขํ นามฯ สุขโสมนสฺสเวทนา วิปริณามทุกฺขํ นามฯ สพฺเพ ปน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, สพฺพสงฺขตา วา สงฺขารทุกฺขํ นามฯ อิเมสํ ติณฺณํ ทุกฺขานํ วเสน ยถาโยคํ ตีสุ ภเวสุ ชาติอาทีนํ ทุกฺขทุกฺขตา เวทิตพฺพาฯ กามภวสฺมิํ หิ ชาติ ตาว สยํ น ทุกฺขา, อปายคติมนุสฺสคติอาทีสุ ปน นิรยคฺคิสนฺตาปาทิมูลกํ, คพฺโภกฺกนฺติกาทิมูลกํ, ชิฆจฺฉาปิปาสาทิมูลกญฺจ ทุกฺขํ ตสฺส สพฺพสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺส วตฺถุภาเวน ปริยายโต ทุกฺขนฺติฯ ตถา ชรามรณาทโยปิฯ เกวลํ ชรา กายทุพฺพลตามูลสฺส, ปุตฺตทาราทิปริภวมูลสฺส จ, มรณํ ปน มารณนฺติกเวทนาภูตสฺส, นิรยาทิคตินิมิตฺตทสฺสนมูลสฺส จ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต, โสกาทโย โสกาทิมูลสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺส วตฺถุภาวตฺตา เจว สยํ ทุกฺขตฺตา จ ทุกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ วิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตา เจสํ ปสิทฺธาเยวฯ เอวํ กามภเว ชาติอาทีนํ ตีหิปิ ทุกฺเขหิ ทุกฺขตา เวทิตพฺพาฯ

รูปารูปภเวสุ ปน ยสฺมา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา น สนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ชาติอาทีนํ วิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน จ ทุกฺขตา เวทิตพฺพา, น ทุกฺขทุกฺขวเสนาติ อยํ ทุกฺขสจฺเจ นโยฯ

สมุทยสจฺจํ ปน ‘‘กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา’’ติ (วิภ. 203) ตตฺตกเมว อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. 203) ปุจฺฉิตฺวา ฉนฺนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยวิสยวิญฺญาณผสฺสเวทนาสญฺญาเจตนาตณฺหาวิตกฺกวิจารานํ วิสยภูตานํ วเสน ตณฺหาย ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ อุปฺปตฺติํ ปกาเสตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํฯ

นิโรธสจฺจํ ปน ‘‘ตสฺสา เอว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ (วิภ. 204) วตฺวา ปุน ‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. 204) ปุจฺฉิตฺวา สมุทยสจฺเจ วุตฺตอินฺทฺริยาทีนํ วเสน ปฏิโลมโต ตณฺหาย นิโรธํ ปกาเสตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํฯ ตตฺถ อเสสวิราคนิโรโธติอาทีนิ ปทานิ นิพฺพานเววจนานิฯ นิพฺพานํ หิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสา วิรชฺชติ, นิรุชฺฌติ, จชียติ, ปฏินิสฺสชฺชียติ, มุจฺจติ, น อลฺลียติ, ตสฺมา ‘‘อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วุจฺจติฯ เอกเมว หิ นิพฺพานํ, นามานิ ปนสฺส สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสน อเนกานิ โหนฺติฯ

นนุ ปาเฏกฺกํ นิพฺพานํ นาม นตฺถิ, กิเลสกฺขยมตฺตเมว นิพฺพานํ, เตเนว จ ตาสุ ตาสุ สุตฺตาภิธมฺมเทสนาสุ ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย’’ติอาทินา (สํ. นิ. 4.314) วุตฺตนฺติ เจ? น, อรหตฺตนิพฺพานานํ เอกตาปชฺชนโตฯ

อรหตฺตมฺปิ หิ ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อิทํ วุจฺจติ อรหตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. 4.314) ราคาทีนํ ปริกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปจาเรน อรหตฺตํ ราคกฺขยาทิภาเวน วุจฺจติ, ตถา ราคาทีนํ ขยเหตุตฺตา นิพฺพานมฺปิ ราคกฺขยาทิภาเวน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ อิตรถา นิพฺพานสฺส พหุตฺตํ อาปชฺชติ ราคาทีนํ พหุนฺนํ ขยสฺสาปิ พหุตฺตาฯ สพฺพกิเลสานมฺปิ ขยสฺส เอกตฺเตน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐิอาทีนํ ขเย สพฺพกิเลสกฺขโย อาปชฺชติ, โอฬาริกตฺตญฺจสฺส สิยา ติรจฺฉานานมฺปิ อุปฺปนฺนราคกฺขยสฺส ปากฏตฺเตน นิพฺพานปฺปตฺติโต, โคตฺรภูกฺขเณปิ จ ราคาทิกฺขโย โหติ โคตฺรภุโน นิพฺพานวิสยตฺตา, มคฺคสฺส ปน นิพฺพานารมฺมณตาอปฺปสงฺโคฯ น หิ อตฺตนา เขปิยมานกิเลสกฺขยมารพฺภ มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อภาโว จสฺส อาปชฺชติ ราคาทิกฺขยภูตสฺส ปน อภาวสฺส ปกฺขวเสน ตุจฺฉรูปตฺตา, ตสฺสาปิ ภาวตฺตาภาวาว วิเวกลกฺขณํ น สิยา, สงฺขตตา จสฺส สิยาฯ น หิ กทาจิ อุปลพฺภมานํ อสงฺขตํ ภวิตุมรหติ สพฺเพสมฺปิ อเหตุกตฺตาปตฺติโต, สงฺขตตฺเตปิ จสฺส น นิพฺพานตฺตํ อุปฺปตฺติชราภงฺคสมงฺคิตาย ทุกฺขตฺตา, ตถา จ อภาวสฺสาปิ อภาโว, อนวฏฺฐานญฺจ ขีณานมฺปิ ราคาทีนํ ปุน อุปฺปชฺชนํ เยสํ เตสเมว อภาโว อภาวสฺส วินฏฺฐตฺตาฯ

อปิจ การณนฺตเรน วา ภาเว อุปฺปนฺเน ราคาทีนํ น กาจิ หานิ โหติฯ น หิ อญฺญสฺสุปฺปตฺติยํ อญฺญํ วิคจฺฉติฯ อภาโว ภาวสฺส วิโรธิ, วิโรธิสนฺนิธาเน จ อิตรํ วิคจฺฉตีติ เจ? กิมิทํ วิคมนํ นามฯ ยทิ ตมฺปิ ภาวรูปํ, สมานโทสตา จสฺส สิยา อนวฏฺฐานญฺจ, น จ อตฺถสิทฺธิฯ ยทิ ตุจฺฉรูปํ, กิํ ปฐมเมวสฺส ตุจฺฉรูปตาย อุปคตาย ทูรมฺปิ คนฺตฺวา อุปคนฺตพฺพาติ สิทฺธา, ราคาทิกฺขยภูตสฺส นิพฺพานสฺส ตุจฺฉรูปตาย อภาโว, น จ อภาโว เอว นิพฺพานํฯ

อตีตานาคตโทสานมภาเว นิพฺพานปฺปตฺติยา อภาวโต วตฺตมานานญฺจ อภาโว นามฯ อภาโว นาม น กิเลสวิคมมตฺโต, อปิ ตุ อนุปฺปตฺติภาเวนฯ อจฺจนฺตวิคโม นิพฺพาเนนาปิ สมฺปาทียตีติ เจ? น, ตสฺส การณภาวาฯ วิปสฺสนา การณมิติ เจ? น, อตฺตาทิวิกปฺปชนกสงฺขตธมฺมทสฺสเนน วินา อนตฺตาทิวิกปฺปภูตาย วิปสฺสนาย อนุปฺปตฺติโตฯ ยทิ หิ อุปฺปชฺเชยฺย, ตาย สพฺเพปิ สตฺตา วิมุตฺตา เอว สิยุํ, โน จ กทาจิ น ปุจฺเฉยฺย วิรุทฺธธมฺมทสฺสนาภาวาฯ น หิ ทสฺสนํ วินา วิกปฺโป สมฺภวติ, น จ อตฺตาติ วิกปฺปชนกรูปาทิทสฺสนเมว ตพฺพิรุทฺธวิกปฺปชนกํ โหติฯ พุทฺธานญฺจ ปรมฺปโรปเทเสน รูปาทีสุ วิปสฺสนาวิกปฺโป อุปฺปชฺชตีติ เจ? น, เตสมฺปิ วิรุทฺธทสฺสนาภาเวน วิปสฺสนาวิกปฺปานุปฺปตฺติโตฯ น หิ ยาทิสาย การณสามคฺคิยา ยาทิสํ การิยํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิสาย เอว ตพฺพิรุทฺธํ อุปฺปชฺชติ อเหตุกตฺตปฺปสงฺคโตฯ น จ วิรุทฺธทสฺสนาภาเวน เอกสฺส วิปสฺสนาวิกปฺปชนกสามตฺถิยาภาวโต ตาทิสานํ ปรมฺปรายปิ ตพฺภาโว, ตทุปเทโส จ สมฺภวติฯ ติลกฺขณูปเทสนานนฺตริกตาย ปน พุทฺธานํ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา สิทฺธิ, เตเนวสฺส กิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานสฺส, วิปสฺสโนปเทสสามตฺถิยสฺส จ สิทฺธีติ นิพฺพานเมว ตทุภยการณํ, นาญฺญนฺติ คเหตพฺพํฯ

กสฺมา ปน นิพฺพานทสฺสเนน ราคาทีนํ อจฺจนฺตปฺปหานํ, ติลกฺขณญฺจ โหติฯ น หิ อญฺญสฺส ทสฺสเนน อิตรราคปฺปหานํ, ติลกฺขณญาณญฺจ ยุตฺตนฺติ? น, อสงฺขตทสฺสเนน สงฺขตสฺส วา โทสสฺส วา ปากฏตฺตาฯ ทิฏฺฐอจฺจนฺตสุขานํ หิ วฏฺฏสุเข, ตนฺนิสฺสยารมฺมณาทีสุ จ สุขาภิมาโน, วฏฺฏาภิรติ จ ปหียติ ทิฏฺฐปรตีรสฺส นาวิกสฺส นาวาเยกเทเส สุขาภิมานาภิรติโย วิยฯ

อปิจ สงฺขตธมฺเมสุ อลฺลินา ราคาทโย อสงฺขตธมฺเม สณฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ อคฺคิกฺขนฺเธ วิย มกฺขิกา, ถเล วิย จ ชลจรา, นิพฺพานทสฺสเนน ปหีนโทสสฺส จิตฺตสฺส ยาถาวโต เตสุ สงฺขเตสุ ติลกฺขณทสฺสนํ สมฺภวติ เภสชฺชาเลเปน วิหตกาจติมิราทิโทสสฺส จกฺขุโน ฆฏาทิรูปทสฺสนํ วิย, ทิฏฺฐโทเสสุ จสฺส สงฺขาเรสุ น ปุน ราคาทีนมุปฺปตฺติ ญาตา สุจิภาเว วิย วจฺจกูเปติ เวทิตพฺพํฯ

กสฺมา ปน เกสญฺจิ สตฺตานํ เอว นิพฺพานสจฺฉิกิริยาสมฺภโว, น สพฺเพสนฺติ? อนาทิพุทฺธปรมฺปโรปเทสสาเปกฺขตฺตา, เตสญฺจ อุปเทสกานํ สพฺพตฺถ สพฺพทา อภาวโต, โสตูนญฺจ ขณสมฺปตฺติยา อจฺจนฺตทุลฺลภตฺตา, จกฺกวาฬานญฺจ อนนฺตตฺตา, ตสฺมา เกจิ เอว พุทฺธุปฺปาทกาเล ติลกฺขโณปเทสลาเภน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, น สพฺเพติ คเหตพฺพํฯ

กถํ ปเนตฺถ ราคาทีนํ อจฺจนฺตวิคโม นิพฺพาเนน สาธียตีติ? น ตาว โส, อตีตานาคตานํ เตสมิทานิ อภาวา, ปุพฺเพ จ ตสฺส วิชฺชมานตฺตา, วตฺตมานานํ สรสนิโรธโตฯ กถญฺจสฺส ตุจฺฉรูปสฺส นิพฺพานสฺส เหตุตฺเต ยถาวุตฺตโทสานมวสโรติ เจ? น, ตสฺส ภาวรูปตฺตาฯ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา หิ นิพฺพานมารพฺภ อนุสยาชนนภาเวน อุปฺปนฺนมคฺคา เอว กิเลสานมนุปฺปาทนิโรโธ ตทุปฺปตฺติยา อายติํ อุปฺปชฺชนารหานํ อนุปฺปตฺติโต อคฺคิสนฺนิธาเน องฺกุราชนกภาเวน อุปฺปนฺนสาลิกฺขนฺธสฺส พีชตาภาวรูปตา วิยฯ น หิ อภาโว นาม โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถิ, โย การเณน ชนียติ ตพฺพิรุทฺธกฺขณุปฺปาทนภาโววุปฺปาทนํ อเนกกฺขณุปฺปาทเนน ขนฺธการาภาวุปฺปาทนํ วิย, ตสฺมา กิเลสานํ อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อุปนิสฺสโยปจาเรน นิพฺพานํ ‘‘อเสสวิราคนิโรโธ’’ติอาทินา วุตฺตํฯ

สรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? อภิสุขุมตฺตา, อนุปลทฺธปุพฺพตฺตา จ, สุขุมตา จสฺส ภควโต อปฺโปสฺสุกฺกตาวจนโต, อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโต จ เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ปรวาที อาห – ‘‘นตฺเถว นิพฺพานํ อนุปลพฺภนียโต’’ติฯ น อนุปลพฺภนียํ ตสฺส สิทฺธตฺตาฯ อุปลพฺภติ หิ ตํ ตทนุรูปปฏิปตฺติยา อริเยหิฯ อปิจ นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ สพฺพสตฺตานํ วิรุทฺธธมฺมานํ ภาเวน อปวคฺคาภาวปฺปสงฺคโตฯ น จ ตํ ยุตฺตํ อุณฺหาทิปฏิปกฺขสฺส สีตาทิโน วิย ภวปฏิปกฺขสฺส นิพฺพานสฺสปิ อวสฺสํภาวาฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;

เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพก’’นฺติฯ (พุ. วํ. 2.11) –

อาทิฯ อจฺจนฺตนิโรธเหตุโน วิปสฺสโนปเทสสฺส ทสฺสนโต จ อตฺเถว นิพฺพานํ ตํ วินา ตสฺสาสมฺภวโตติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตเทตํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ, ตโตว อชรามรณํ, นิจฺจญฺจ โหตีติ อณุอาทีนมฺปิ นิจฺจภาวปตฺติ นิพฺพานสฺเสว นิจฺจตฺตาติ เจ? น, ภินฺนาธิกรณตฺเตน เหตุลกฺขณสฺสานุปปตฺติโตฯ อณุอาทีนมฺปิ อสงฺขตตา อิติ เจ? น, อสงฺขตตาสิทฺธิโต อสงฺขตานญฺจาเนกตฺตานุปปตฺติโตฯ ยทิ หิ อสงฺขตํ นาม ภเวยฺย, เอเกเนว ภวิตพฺพํ เทสกาลสภาวเภทสฺส การณเภทกตฺตา, ภินฺนสภาวานมฺปิ อเหตุกตฺเต อติปฺปสงฺคโตฯ

สงฺขเตหิ สภาวภินฺนสฺส นิพฺพานสฺส กถํ อเหตุกตาติ เจ? อสงฺขตสภาเวน สงฺขตสภาเวหิ ภินฺนสฺส การณานเปกฺขตฺตาฯ

อสงฺขตตฺเต หิ สมาเน ภวสภาวเภโท การณเภทํ สูจยติ , ตสฺมา เอกเมว นิจฺจํ ภวิตุมรหติ, ตญฺจ ยถาวุตฺตยุตฺติโต, สพฺพญฺญุวจนโต จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ นิพฺพานเมวฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อิติวุ. 43)ฯ อยํ ทุกฺขนิโรธสจฺเจ นโยฯ

อิตรํ ปน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํฯ วินิจฺฉโย ปเนตฺถ มคฺคงฺควิภงฺเค อาวิ ภวิสฺสตีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโยฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน –

‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ ทุกฺขสมุทโย ทุกฺขนิโรโธ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ ตตฺถ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยฯ อวเสสา สาสวธมฺมา…เป.… ทุกฺขํฯ ตณฺหาย ปหานํ ทุกฺขนิโรโธฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ (วิภ. 206) –

วตฺวา อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ วิตฺถารโต นิทฺทิสิตฺวา ‘‘อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. 206 อาทโย) เอวํ ปฐมวาเร จตฺตาริ สจฺจานิ วิภตฺตานิฯ ตานิ ปุน อปเรหิปิ ‘‘ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ, สาสวานิ สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ, สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวกุสลธมฺมา สมุทโยฯ

อวเสสา สาสวธมฺมา ทุกฺขํ, ตสฺส ตสฺส สมุทยสฺส ปหานํ นิโรโธ, อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ปฏิปทา’’ติ อิเมหิ วาเรหิ วิภตฺตานิฯ ตตฺถ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ อวตฺวา นิปฺปเทสโต ปจฺจยสงฺขาตํ สมุทยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจานี’’ติ วุตฺตํฯ อริยสจฺเจสุ หิ ตณฺหาว สมุทโย, น อิตเรฯ น จ เกวลํ ตณฺหาว ทุกฺขํ สมุทาเนติ, อวเสสา กุสลากุสลาปิ ปจฺจยํ สมุทาเนนฺติเยวาติ เตปิ สมุทยโต ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจานิ’’ตฺเวว วุตฺตํฯ ตโต ปรํ ยสฺมา อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคว ปฏิปทาติฯ สมฺปยุตฺตา ปน ผสฺสาทโย สพฺเพปิ ธมฺมา ปฏิปทา เอว, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ สพฺพสงฺคาหิกวาเรปิ สพฺพานิ วิภตฺตานิ ฯ เอตฺถ หิ อริยธนาเนว สงฺคหิตานิฯ เสสํ สทิสเมวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโยฯ

ปญฺหาปุจฺฉกนเย ปน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา…เป.… กติ อรณา? สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ ติธาปิฯ สมุทโย สวิตกฺกสวิจาโร, นิโรโธ อวิตกฺกอวิจาโร, มคฺโค ติธาปิ, ทุกฺขํ ติธาปิ, น วตฺตพฺพํ จฯ ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, ทุกฺขํ ติธาปิฯ สมุทโย เหตุ, นิโรโธ น เหตุ, เสสา ทฺวิธาปิฯ ทฺเว สจฺจานิ โลกิยานิ, มคฺคนิโรธา โลกุตฺตราฯ สมุทยสจฺจํ สรณํ, ทฺเว สจฺจานิ อรณานิ, ทุกฺขํ ทุวิธาปิฯ อยํ ปญฺหาปุจฺฉกนโยฯ อิทานิ ปเนตฺถ –

กมโตนูนาธิกโต, ลกฺขณาทีหิ สุญฺญโต;

ญาณกิจฺโจปมา เญยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ เอตฺถ โอฬาริกตฺตา, สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปฐมํ วุตฺตํ, ตโต ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ สมุทยสจฺจํ, ตโต ‘‘เหตุนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ ญาปนตฺถํ นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํฯ

ภวสุขสฺสาทคธิตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปฐมํ ทุกฺขมาห, ตโต ‘‘ภวํ เนว อเหตุกํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทินา โหติ, อิโต ปน โหตี’’ติ ญาปนตฺถํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ตนฺนิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ อยเมตฺถ กโมฯ

อนูนาธิกโต ปน กสฺมา จตฺตาริ เอว สจฺจานีติ เจ? ตโต อญฺญสฺส อสมฺภวโต, อญฺญตรสฺส จ อนปเนยฺยโตฯ อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขติ, นิวตฺติญฺจ สอุปายํฯ อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปรมโต จตฺตาริ เอว วุตฺตานีติ อยเมตฺถานูนาธิกโตฯ

ลกฺขณาทีหิ ปเนตฺถ ลกฺขณโต พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺฐานํฯ สนฺติลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปหานกรณรสํ, วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํฯ อปิจ ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺตินิวตฺตกลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา, ตถา สงฺขตตณฺหาอสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จาติ อิมาเนตฺถ ลกฺขณานิฯ

สุญฺญโต ปเนตานิ ยถากฺกมํ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สุญฺญานิฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต,

การโก น, กิริยาว วิชฺชติ;

อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา,

มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 189);

อถ วา –

ธุวสุภสุขตฺตสุญฺญํ,

ปุริมทฺวยมตฺตสุญฺญมมตปทํ;

ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิโต,

มคฺโค อิติ สุญฺญโต เตสุฯ (วิภ. อฏฺฐ. 189);

นิโรธสุญฺญานิ วา ตีณิฯ นิโรโธ จ เสสตฺตยสุญฺโญฯ ผลสุญฺโญ วา เหตฺถ เหตุ สมุทยมคฺเคสุ ทุกฺขนิโรธานํ อภาวา ปกติวาทีนํ ปกติ วิยฯ เหตุสุญฺญญฺจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ, นิโรธมคฺคานญฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํฯ เหตุผลสมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทีนิ วิยาติ อยเมตฺถ สุญฺญตาฯ

ญาณกิจฺจโตติ เอตฺถ ทุวิธํ สจฺจญาณํ อนุโพธญาณํ, ปฏิเวธญาณญฺจฯ ตตฺถ อนุโพธญาณํ โลกิยํ, ตํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ, มคฺเค จ ปวตฺตติฯ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ, ตํ สจฺจาวโพธปฏิปกฺขกิเลเส เขเปนฺตํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขญาณํ ปริยุฏฺฐานาภิภวนวเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺฐิํ นิวตฺเตติ, สมุทยญาณํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ, นิโรธญาณํ สสฺสตทิฏฺฐิํ, มคฺคญาณํ อกิริยทิฏฺฐิํฯ ทุกฺขญาณํ วา เตสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสญฺญาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺติํ, สมุทยญาณํ ‘‘อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตี’’ติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺติํ, นิโรธญาณํ อรูปโลกาทีสุ อปวคฺคคฺคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺติํ, มคฺคญาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคฺคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺติํ นิวตฺเตติฯ อิทเมตฺถ ญาณกิจฺจํฯ

อุปมาโต ปเนตฺถ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํฯ อปิจ โรคตนฺนิทานตทุปสมเภสชฺเชหิ, โอริมตีรมโหฆปาริมตีรตํสมฺปาปโกปาเยหิ จาติ เอวมาทีหิ ยถากฺกมํ โยเชตฺวาปิ เอตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานิฯ อยเมตฺถ อุปมาฯ เอวํ เญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาวีสติ อินฺทฺริยานีติ เอตฺถ อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต อินฺทฺริยานิฯ โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโฐ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโฐ, อินฺทเทสิตฏฺโฐ, อินฺททิฏฺฐฏฺโฐ, อินฺทสิฏฺฐฏฺโฐ, อินฺทชุฏฺฐฏฺโฐ จ, โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติฯ กุสลากุสลํ กมฺมํ อินฺโท นาม กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต, เตเนเวตฺถ กมฺมสญฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ อตฺตโน ชนกกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺฐานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน, อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, ตโต สพฺพานิเปตานิ อินฺทฺริยานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ, อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเฐน, อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ เตเนว ภควตา กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐนปิ อินฺทฺริยานิฯ อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเฐนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ

จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทีสุ จกฺขาทีนํ ปทตฺโถ เหฏฺฐา ปกาสิโตฯ