ปจฺจยานํ วิภาคโต ปเนตฺถ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา สหชาตปจฺจโยฯ เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิฯ มโนวิญฺญาณธาตุยา ปน มโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโย, สมฺปยุตฺตนิสฺสยสหชาตาทิปจฺจโยติ อยํ ปจฺจยวิภาโคฯ เอวํ วิญฺเญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สจฺจวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ เอตฺถายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 224) วาจาสจฺเจฯ ‘‘สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.21.433) วิรติสจฺเจฯ ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 891) ทิฏฺฐิสจฺเจฯ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 890) ปรมตฺถสจฺเจ, นิพฺพาเน เจว มคฺเค จฯ ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. 216) อริยสจฺเจฯ สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตติฯ เกนฏฺเฐน สจฺจานิ? ตถฏฺเฐนฯ โกยํ ตถฏฺโฐ นาม? โย ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจีว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺถา วิย อนุปลพฺภมานสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานภูเตน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยญาณสฺส โคจโร โหติฯ อยํ ตถฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺจ –