เมนู

น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ , อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตถา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จฯ น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิญฺญาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน, วตฺถุภาเวน, อารมฺมณภาเวน วา พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สุญฺโญ คาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา, พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิยฯ ตถา อชฺฌตฺติกานิ ฉปาณกา วิย ทฏฺฐพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ อยเมตฺถ ทฏฺฐพฺพเภโทฯ เอวํ ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ธาตุวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อฏฺฐารส ธาตุโยติ เอตฺถ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตาฯ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ นิปฺผาเทนฺติ, สตฺเตหิ จ ธียนฺเต ธารียนฺติ, ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, เอตาหิ จ การณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ยถาวิหิตญฺจ ทุกฺขํ เอตาสฺเวว ธียติ ฐปียตีติ เอเตหิ อตฺเถหิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺญมญฺญํ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺญา, เอวเมเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส จกฺขาทีสุ ธาตุสมญฺญา เวทิตพฺพาฯ โลกิยโลกุตฺตรสาธารณตฺถวเสน ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ นิชฺชีวมตฺตานเมตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุฯ เอวํ เสเสสุปีติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อายตเนสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อปิจ ปญฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนทฺวยวิญฺญาณํ มโนธาตุ นามฯ ปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุวชฺชิตํ ปน สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว – ‘‘ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโย อากาสวิญฺญาณธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา อาทิโต ปญฺจ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ปจฺฉิมา จ ฉ วิญฺญาณวเสน วิภตฺตา, อปราปิ ‘‘สุขธาตุ ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ตถา ตถา วิภตฺตา, ปุน อปราปิ ‘‘กามธาตุ พฺยาปาทวิหิํสาเนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหิํสาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา, เอวํ ตีหิ ฉกฺเกหิ ปจฺเจกํ เตภูมกา อฏฺฐารส ธาตุโย สรูปโต, ลกฺขณาหารโต, นิสฺสยวิสยปโยควินาภาวาทิโต จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโยฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน สรูเปเนว อฏฺฐารส ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ปสาทวิสยธาตุโย อายตเน วุตฺตนเยน วิภตฺตา, สตฺต วิญฺญาณธาตุโย ปน –

‘‘ตตฺถ กตมา จกฺขุวิญฺญาณธาตุ? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ อยํ วุจฺจติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ…เป.… กายวิญฺญาณธาตุฯ

‘‘ตตฺถ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา…เป.… กายวิญฺญาณธาตุยา…เป.… นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… อยํ วุจฺจติ มโนธาตุฯ

‘‘ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยญฺจ รูปํ อนิทสฺสนํ อปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ…เป.… อยํ วุจฺจติ ธมฺมธาตุฯ

‘‘ตตฺถ กตมา มโนวิญฺญาณธาตุ…เป.… มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… อยํ วุจฺจติ มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ (วิภ. 184) –

เอวํ วิภตฺตาฯ ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโรติ เอตฺถ ปญฺจวิญฺญาณวิสเยสุ สพฺพธมฺเมสูติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปน ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตสฺมา มโนธาตุยาปิ สนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนาทิมโนวิญฺญาณธาตุยาปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ มนญฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุ มโนทฺวาเร ภวงฺคมนญฺเจว จตุภูมกธมฺมารมฺมณญฺจ ปฏิจฺจ สหาวชฺชนกชวนํ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโยฯ

ปญฺหาปุจฺฉกนเย ปน อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา…เป.… กติ อรณาติ? โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ โหนฺติ…เป.… ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ปญฺจ ธาตุโย วิปากา, มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ โหนฺติฯ ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา, สทฺทธาตุโย อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ปญฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ…เป.… ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ, ฉ ธาตุโย ติธาปิฯ ธมฺมธาตุ ติธาว…เป.… รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, นว ธาตุโย อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, อฏฺฐ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาฯ สตฺตรส ธาตุโย น เหตู, ธมฺมธาตุ ทฺวิธาว…เป.… โสฬส ธาตุโย อรณา, ทฺเว ธาตุโย ทฺวิธาปีติ อยํ ปญฺหาปุจฺฉกนโยฯ

อิทานิ ปเนตาสํ –

กมตาวตฺตโต ทฏฺฐพฺพา, ปจฺจยานํ วิภาคโต;

ธาตูนมิธ วิญฺเญยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโตฯ จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทํ หิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตูติ อิทํ ผลํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ อยํ ตาเวตฺถ กโมฯ

ตาวตฺตโต ปน ยา อิธ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตีหิ ฉกฺเกหิ วุตฺตา ธาตุโย เจว, เตสุ เตสุ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ…เป.… อเนกธาตุนานาธาตุโลโก’’ติอาทินา อาคตา จาติ อญฺญาปิ พหุธาตุโย ทิสฺสนฺติ, ตาสมฺปิ วเสน ปริจฺเฉทํ อวตฺวา กสฺมา อฏฺฐารเสว วุตฺตาติ? ตาสมฺปิ ตทนฺโตคธตฺตาฯ

อปิจ วิชานนสภาเว วิญฺญาเณ ชีวสญฺญีนํ ตสฺสา จกฺขุวิญฺญาณาทิเภเทน อเนกตํ, จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตญฺจ ปกาเสตฺวา ตสฺมิํ ทีฆรตฺตานุสยิตชีวสญฺญาสมูหนนตฺถญฺจ อฏฺฐารเสว วุตฺตาฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จฯ เวเนยฺยา หิ อรูปมูฬฺโห รูปมูฬฺโห อุภยมูฬฺโหติ ติวิธา โหนฺติฯ เตสํ ติณฺณมฺปิ ยถากฺกมํ นาติสงฺเขปวิตฺถารโต อรูปเภทวิภาวินี ขนฺธเทสนา, รูปเภทวิภาวินี อายตนเทสนา, ตทุภยเภทวิภาวินี ธาตุเทสนา สปฺปายาติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน อฏฺฐารเสว วุตฺตาติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,

ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;

สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,

เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 183);

อยเมตฺถ ตาวตฺตตาฯ

ทฏฺฐพฺพโต ปเนตา สพฺพาปิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต, ธุวสุภสุขตฺตภาวสุญฺญโต, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺฐพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ ตถา ติสฺโสปิ เจตา ยถากฺกมํ อาทาสตลมุขมุขนิมิตฺตานิ วิยฯ ตถา ติลยนฺตจกฺกเตลานิ วิย, อธรารณีอุตฺตรารณีอคฺคี วิย จ ทฏฺฐพฺพาฯ เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิฯ มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ธมฺมธาตุยํ ปน เวทนา สลฺลสูลมิว , สญฺญา ริตฺตมุฏฺฐิ วิย, สงฺขารา วิสรุกฺขมิว, สุขุมรูปํ ขุรจกฺกํ วิย, อสงฺขตา ธาตุ เขมนฺตภูมิ วิย จ ทฏฺฐพฺพา, มโนวิญฺญาณธาตุ ปน มกฺกโฏ วิย, อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, รงฺคนโฏ วิย จ ทฏฺฐพฺพาฯ อยเมตฺถ ทฏฺฐพฺพตาฯ

ปจฺจยานํ วิภาคโต ปเนตฺถ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา สหชาตปจฺจโยฯ เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิฯ มโนวิญฺญาณธาตุยา ปน มโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโย, สมฺปยุตฺตนิสฺสยสหชาตาทิปจฺจโยติ อยํ ปจฺจยวิภาโคฯ เอวํ วิญฺเญยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ

ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

สจฺจวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ เอตฺถายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 224) วาจาสจฺเจฯ ‘‘สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.21.433) วิรติสจฺเจฯ ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 891) ทิฏฺฐิสจฺเจฯ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 890) ปรมตฺถสจฺเจ, นิพฺพาเน เจว มคฺเค จฯ ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. 216) อริยสจฺเจฯ สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตติฯ เกนฏฺเฐน สจฺจานิ? ตถฏฺเฐนฯ โกยํ ตถฏฺโฐ นาม? โย ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจีว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺถา วิย อนุปลพฺภมานสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานภูเตน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยญาณสฺส โคจโร โหติฯ อยํ ตถฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺจ –