เมนู

อุปมาเภทโต จ ปน คิลานสาลูปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เคลญฺญูปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, เคลญฺญสมุฏฺฐานูปโม สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, อสปฺปายเสวนูปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ , คิลานูปโม วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยญฺชนปริเวสกภุญฺชกูปมา จาติ อยเมตฺถ อุปมาเภโทฯ เอวํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยนโย เญยฺโยฯ

ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อายตนวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาทสายตนานีติ เอตฺถ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานิฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุปฏฺฐหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อิทญฺจ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาภิเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐน จ สาสเน, โลเก จ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ จกฺขุอาทีสุ หิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย นิวสนฺติ, เตสุ จ อากรภูเตสุ อากิณฺณา วตฺถารมฺมณวเสน จ สโมสรนฺติ, จกฺขาทโยว เนสํ สญฺชาติเทโส, การณญฺจ, ตสฺมา นิวาสฏฺฐานาทินา อตฺเถน จกฺขาทีนิ อายตนานีติ เวทิตพฺพานิฯ

จกฺขายตนนฺติอาทีสุ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยตีติ รูปํ

วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหรียตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํฯ คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถฯ ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย, อุปฺปตฺติเทโสฯ ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ มนตีติ มโนฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ จกฺขุ จ ตํ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถฯ

ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ มนายตนํ นามฯ เจตสิกสุขุมรูปนิพฺพานานิ ธมฺมายตนํ นามฯ เสสานิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ อิเมสุ จ อายตเนสุ อตีตาทิเภทภินฺนา, กาลวินิมุตฺตา จ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ นามรูปธมฺมา, ปญฺญตฺติโย จ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา’’ติอาทิวจนโต (ธาตุ. 71) หิ รูปารูปลกฺขณานํ ชาติชราภงฺคานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหิตตฺตา อิตราสมฺปิ ปญฺญตฺตีนํ ยถารหํ ตตฺถ สงฺคหิตภาโว เวทิตพฺโพติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโทฯ

วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํฯ รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา…เป.… ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา’’ติ (วิภ. 154) เอวํ วิสยิวิสยายตนวเสน อายตนานิ วุตฺตานีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโยฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน ปสาทวิสยายตนานิ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติอาทินา (วิภ. 156) รูปกณฺเฑ (ธ. ส. 597) วุตฺตนเยน วิภตฺตานิฯ มนายตนํ ปน เอกวิธโต ปฏฺฐาย ยาวทสวิธา เวทนากฺขนฺเธ วุตฺตนเยน วิภตฺตํฯ ธมฺมายตนํ ปน ‘‘ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยญฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ อสงฺขตา จ ธาตู’’ติ (วิภ. 167) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา (วิภ. 167) เวทนากฺขนฺธาทีสุ วุตฺตนเยน วิภตฺตํฯ สุขุมรูปนิพฺพานานิ รูปกณฺเฑ วุตฺตนยาเนวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโยฯ

ปญฺหาปุจฺฉกนยํ ปน อิโต ปรํ วิตฺถารโต อทสฺเสตฺวา ติกทุกานํ อาทิอนฺเตหิ เจว วิเสสตฺถทีปเกหิ จ ติกทุเกหิ โยเชตฺวา ทสฺสยิสฺสาม, เสเสหิปิ ติกทุเกหิ โยชนานโย ขนฺเธ วุตฺตนเยน สกฺกา ญาตุนฺติฯ กถํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา…เป.… กติ อรณาติ? ทสายตนา อพฺยากตา, ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตาฯ เวทนาตฺติเก ทสายตนานิ น วตฺตพฺพานิ, มนายตนํ ติธาปิ, ธมฺมายตนํ ติธา น วตฺตพฺพญฺจ…เป.… รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, นวายตนานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, มนายตนธมฺมายตนานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, เอกาทสายตนานิ น เหตู, ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ…เป.… เอกาทสายตนานิ สปฺปจฺจยานิ, ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ…เป.… ทสายตนานิ รูปํ, มนายตนํ อรูปํ, ธมฺมายตนํ ทฺวิธาปิ…เป.… ทสายตนานิ อรณานิ, ทฺวายตนานิ สิยา สรณานิ, สิยา อรณานีติ อยํ ปญฺหาปุจฺฉกนโยฯ

อิทานิ ปน –

กมโต ตาวตฺตโต จ, เตสํ ทฏฺฐพฺพเภทโต;

ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ กมโตติ อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปฐมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิฯ อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาวโต พหูปการตฺตา จกฺขุโสตายตนานิ ปฐมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปญฺจนฺนมฺปิ ปน โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ โคจรตฺตา เตสํ อนนฺตรํ รูปายตนาทีนิฯ อปิจ วิญฺญาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 3.421; สํ. นิ. 4.60, 113; มหานิ. 107) อยํ ตาเวตฺถ กโมฯ

ตาวตฺตโตติ ตาวภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานิ วุตฺตานีติ เจ? ฉวิญฺญาณกายุปฺปตฺติยา ทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิฯ จกฺขุวิญฺญาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิญฺญาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมวารมฺมณํฯ ตถา อิตรานิ อิตเรสํฯ ฉฏฺฐสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณญฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติฯ อิติ ฉนฺนํ วิญฺญาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ อยเมตฺถ ตาวตฺตตาฯ

ทฏฺฐพฺพเภทโตติ เอตฺถ ปน สพฺพานิ เจตานิ อายตนานิ อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ

น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ , อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตถา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จฯ น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิญฺญาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน, วตฺถุภาเวน, อารมฺมณภาเวน วา พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สุญฺโญ คาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา, พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิยฯ ตถา อชฺฌตฺติกานิ ฉปาณกา วิย ทฏฺฐพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ อยเมตฺถ ทฏฺฐพฺพเภโทฯ เอวํ ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ธาตุวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อฏฺฐารส ธาตุโยติ เอตฺถ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตาฯ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ นิปฺผาเทนฺติ, สตฺเตหิ จ ธียนฺเต ธารียนฺติ, ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, เอตาหิ จ การณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ยถาวิหิตญฺจ ทุกฺขํ เอตาสฺเวว ธียติ ฐปียตีติ เอเตหิ อตฺเถหิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ