ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ตตฺถ อาทิภูตาย ขนฺธวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – ปญฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺรายํ ขนฺธ-สทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รุฬฺหิยนฺติฯ ตตฺถ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.1037; อ. นิ. 4.51; 5.45; 6.37) หิ ราสิโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.355) คุณโตฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.241) ปณฺณตฺติโตฯ ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 63) เอกมฺปิ จิตฺตํ รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม, สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโตฯ ราสฏฺโฐ หิ ขนฺธ-สทฺโท, โกฏฺฐาสฏฺโฐติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ โลกสฺมิํ หิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม , ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ขนฺโธติ โกฏฺฐาโสติ วุตฺตํ โหติฯ รูปกฺขนฺโธติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ ปสิทฺธากาเรน รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ, ปีฬิยตีติ อตฺโถฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา –

‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

รูปญฺจ ตํ ขนฺโธ จาติ รูปกฺขนฺโธ, รูปราสิ รูปโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต สํวณฺณนานโยฯ

ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ เหฏฺฐา กุสลตฺติเก วิภตฺตา อตีตาทิเภทภินฺนา สพฺเพ รูปธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นามฯ ตถา จตุภูมกา เวทนาสญฺญาโย เวทนากฺขนฺโธ นาม, สญฺญากฺขนฺโธ นามฯ เวทนาสญฺญา ปน ฐเปตฺวา เสสา ผสฺสาทโย ปญฺญาส เจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ นามฯ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ นิพฺพานเมว อสงฺคหิตํ, อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปน สพฺเพ โลกุตฺตรธมฺมาฯ อยเมว หิ ขนฺเธหิ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิเสโสฯ ขนฺธา อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา สาสโวปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวาฯ อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นิพฺพานํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺเพ ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ ธมฺมเภทโต สํวณฺณนานโยฯ

วิภงฺคนยทสฺสนาติ วิภงฺคปาฬิยา อาคตอตฺถนยทสฺสนโตฯ วิภงฺคปาฬิยํ หิ สุตฺตนฺตภาชนียํ อภิธมฺมภาชนียํ ปญฺหาปุจฺฉกนฺติ ตีหิ นเยหิ ขนฺธวิภงฺโค วิภตฺโตฯ ตถา อายตนวิภงฺคาทโยฯ เกวลํ หิ อินฺทฺริยวิภงฺเค, สิกฺขาปทวิภงฺเค จ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิฯ ปจฺจยาการวิภงฺเค ปญฺหาปุจฺฉกํ นตฺถิฯ

ญาณวิภงฺคาทีสุ ปน ตีสุ ตโยปิ นยา น สนฺติฯ เตสุ หิ ญาณวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺฐาย ยาว ทสวิธา วิภตฺโต, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺฐาย ยาว ทฺวาสฏฺฐิปเภทา วิภตฺโต, ธมฺมหทยวิภงฺโค ปน สพฺพสงฺคหาทีหิ ทสหิ วาเรหิ วิภตฺโต, ตสฺมา เตสํ เตสํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนวเสน ตตฺถ ตตฺถ สํวณฺณนา ภวิสฺสนฺติฯ ตตฺริทํ ขนฺธวิภงฺเค ติณฺณํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนํฯ เสยฺยถิทํ – สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว รูปกฺขนฺโธ –

‘‘ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 2) –

เอวํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺโต, ตถา เวทนากฺขนฺธาทโยปิฯ ตตฺถ นิยกชฺฌตฺตํ นาม อชฺฌตฺตรูปํ อชฺฌตฺตํ นาม, ตโต อญฺญํ ปรปุคฺคลคตํ, อวิญฺญาณญฺจ พหิทฺธา นาม, ตถา เวทนาทโยปิฯ ปสาทวิสยรูปํ ปน โอฬาริกํ นาม, เสสํ สุขุมํ นามฯ อนิฏฺฐรูปํ หีนํ นาม, อิฏฺฐรูปํ ปณีตํ นามฯ

นนุ อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม ปาเฏกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิ, เอกํ เอกจฺจสฺส อิฏฺฐํ โหติ มนาปํ, ตเทว อญฺญสฺส จ อนิฏฺฐํ โหติฯ วตฺถาทีนิ หิ สูกราทีนํ นปฺปิยานิ โหนฺติ, น มนุสฺสาทีนํ, เตสญฺจ วตฺถาภรณาทีนิ ปิยานิ, น สูกราทีนนฺติ, ตสฺมา รุจิวเสเนว อิฏฺฐานิฏฺฐตา คเหตพฺพา? น, อิฏฺฐานิฏฺฐานํ ปาเฏกฺกํ วิภตฺตตฺตาฯ

กุสลกมฺมชํ หิ กุสลวิปากวิสโยว อิฏฺฐํ นาม, อกุสลกมฺมชํ อกุสลวิปากวิสโยว อนิฏฺฐํ นาม, สญฺญาวิปลฺลาเสน ปน โกจิ อิฏฺฐเมว พุทฺธรูปาทิํ ชวนกฺขเณ อนิฏฺฐโต มนสิ กโรติ, อนิฏฺฐญฺจ นิรยคฺคิสตฺถวิสาทิํ อิฏฺฐโต มนสิ กโรติฯ ชวเนหิ เอว วิปลฺลาสภาโว, น วิปาเกหีติ วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐํ นิยตํ เวทิตพฺพํฯ

สมฺโมหวิโนทนิยา ปน วิภงฺคฏฺฐกถาย –

‘‘สุขสมฺผสฺสํ หิ คูถกลลํ จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺฐํ, กายทฺวาเร อิฏฺฐํ โหติฯ จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน โปถิยมานสฺส, สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิยมานสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺฐานี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 6) –

เอวํ ทฺวารวเสน เอกสฺเสว วตฺถุโน อิฏฺฐตา, อนิฏฺฐตา จ วุตฺตาฯ สา จ เอกกฺขเณ น ยุตฺตา เอกกลาปคตภูโตปาทายรูปานํ เอกสามคฺคิยมุปฺปตฺติโตฯ น หิ ภูเตสุ อกุสลวเสน อนิฏฺเฐสุ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ตทุปาทายรูปาทิกุสเลน อิฏฺฐานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ภินฺนกฺขเณ ปน อิฏฺฐานิ มณิรตนาทีนิ เตหิ โปถิยมานสฺส อกุสลปจฺจเยน อุตุนา อนิฏฺฐานิ วิปริณมนฺติ, กุสลปจฺจเยน อนิฏฺฐานิ คูถกลลาทีนิ อิฏฺฐานีติ, อยํ โน อตฺตโนมติฯ เอวํ วิภตฺเตสุ จ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตํ ตํ รูปํ อุปาทายุปาทาย หีนํ, ปณีตญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ สุขุมํ ปน รูปํ ทูเรรูปํ นาม, โอฬาริกํ สนฺติเกรูปํ นามฯ ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เวทนาทีสุ ปน อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมาฯ ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ สุขทุกฺขา วา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ อสมาปนฺนสฺส วา เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สุขุมาฯ

สาสวา โอฬาริกา , อนาสวา สุขุมาฯ ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา ทฏฺฐพฺพาฯ อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตา จ ตาย ทูเรติ เอวํ ชาติสภาวปุคฺคลภูมิเภทโต วุตฺตนเยน ทูเรเวทนา ทฏฺฐพฺพา, กุสลา เวทนา กุสลาย สนฺติเกติ เอวํ ชาติอาทิสามญฺญโต สนฺติเกเวทนา ทฏฺฐพฺพาฯ ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเรสนฺติเก ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิ ยถานุรูปํ โอฬาริกสุขุมตาทโย เวทิตพฺพาติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิภงฺคปาฬิอฏฺฐกถาสุ (วิภ. 8 อาทโย; วิภ. อฏฺฐ. 8 อาทโย) คเหตพฺโพติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโยฯ

อภิธมฺมภาชนียนเย รูปกฺขนฺธสฺส ตาว เอกวิธาทิโต ยาว เอกาทสวิธา รูปกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ เวทนากฺขนฺโธ ปน เอกวิโธ ผสฺสสมฺปยุตฺโต, ทุวิโธ สเหตุกทุกวเสน, ติวิโธ กุสลตฺติกวเสน, จตุพฺพิโธ จตุภูมกวเสน, ปญฺจวิโธ สภาวเภเทน, ฉพฺพิโธ ฉทฺวาริกวเสน, สตฺตวิโธ สตฺตวิญฺญาณสมฺปโยควเสน, อฏฺฐวิโธ เตสุ กายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ สุขทุกฺขวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา, นววิโธ เตสุ มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ กุสลตฺติกวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา, ทสวิโธ เตสุ กายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ทุวิธา, มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตญฺจ ติธา ภินฺทิตฺวาติ เอวํ สเหตุกทุกมูลํ ปฐมวารํ วตฺวา ปุน กุสลตฺติกฏฺฐาเน เวทนาตฺติกปีติตฺติกสนิทสฺสนตฺติกวชฺชิเต สพฺพตฺติเก โยเชตฺวา ยาว ทสวิธา, อปเรปิ อฏฺฐารส วารา วุตฺตาฯ ยถา เจตฺถ สเหตุกทุกมูลิกา สพฺพตฺติกโยชนา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทีสุ อนุรูปทุกมูลิกาปิ สรณทุกปริโยสานา ปจฺเจกํ สพฺพตฺติกโยชนาปิ เวทิตพฺพาติ อยํ ทุกมูลโก โยชนานโยฯ

ยถา จ เอเกกทุเกน สพฺพตฺติกโยชนาวเสน ทุกมูลโก นโย วุตฺโต, เอวํ เอเกกตฺติเกน ยถานุรูปํ สพฺพทุกโยชนาวเสน ติกมูลโก, ตทุภยมิสฺสกวเสน อุภโตวฑฺฒนโก จ นโย เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ เวทนากฺขนฺเธ, เอวํ สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิ ยถารหํ ทุกมูลกาทินยา เวทิตพฺพาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโยฯ

ปญฺหาปุจฺฉกนเย ปน ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา, กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา…เป.… กติ สรณา, กติ อรณาติ? รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, รูปํ, เวทนา จ เวทนาตฺติเก น วตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, รูปํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, อสํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกํ, เสสา จตฺตาโร ขนฺธา ตีหิ ติเกหิ ติธาปิ โหนฺติฯ รูปํ อวิตกฺกอวิจารํ, ตโย ขนฺธา ติธาปิ โหนฺติ, สงฺขารกฺขนฺโธ ติธา จ น วตฺตพฺโพ จฯ รูปํ น วตฺตพฺพํ, เวทนา สิยา ปีติสหคตา, น วตฺตพฺพา, ตโย ติธา จ น วตฺตพฺพา จฯ รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพํ, นทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินอปจยคามิ, เนวเสขํนาเสขํ, ปริตฺตํ, เสสา ติธาปิ โหนฺติฯ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จฯ รูปํ มชฺฌิมํ, อนิยตํ, เสสา ติธาปิฯ มคฺคารมฺมณตฺติเก จ รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ วา น วตฺตพฺพาฯ อุปฺปนฺนาตีตตฺติเกสุ ปญฺจปิ ติธา โหนฺติฯ อตีตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จฯ อชฺฌตฺตตฺติเก ปญฺจปิ ติธา โหนฺติฯ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จฯ จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, รูปกฺขนฺโธ ติธาปิ โหติฯ

จตฺตาโร ขนฺธา นเหตู, สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุฯ รูปํ อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, เสสา ทฺวิธาปิฯ ตโย ขนฺธา สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา จ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ, รูปํ น วตฺตพฺพเมวฯ ตถา อนนฺตรทุเกปิฯ รูปํ นเหตุอเหตุกํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จฯ ปญฺจปิ สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, จตฺตาโร อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, รูปํ ทฺวิธาปิฯ รูปํ รูปี, เสสา อรูปิโนฯ รูปํ โลกิยํ, เสสา ทฺวิธาปิฯ ปญฺจปิ เกนจิ วิญฺเญยฺยา, น จ เกนจิ วิญฺเญยฺยา จฯ จตฺตาโร โน อาสวา, สงฺขารา ทฺวิธาปิ, น วตฺตพฺพา จฯ รูปํ สาสโว, อาสววิปฺปยุตฺโต , เสสา ทฺวิธาปิฯ รูปํ สาสวา เจว โน จ อาสวา, ตโย ตถา จ น วตฺตพฺพา จฯ สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จฯ รูปํ น วตฺตพฺพเมว, ตโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จฯ รูปํ อาสววิปฺปยุตฺตํ สาสวญฺจ, เสสา ทฺวิธา จ น วตฺตพฺพา จฯ อิมินา นเยน สํโยชนโคจฺฉกาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เกวลํ หิ ปรามาสสมฺปยุตฺตทุเก รูปํ ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขาโร ทฺวิธาปิ, ทิฏฺฐิวเสน น วตฺตพฺโพ จฯ ตติเย เอตฺตกเมว วิเสโสฯ รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา สารมฺมณาฯ วิญฺญาณํ จิตฺตํ, เสสา โน จิตฺตาฯ ตโย เจตสิกา, ทฺเว อเจตสิกาฯ ตโย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, รูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํฯ วิญฺญาณํ น วตฺตพฺพํฯ ตถา จิตฺตสํสฏฺฐทุเกปิฯ ตโย จิตฺตสมุฏฺฐานา, วิญฺญาณํ โน จิตฺตสมุฏฺฐานํฯ รูปํ ทฺวิธาปิฯ ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิฯ ตโย จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานา, ทฺเว โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานาฯ ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิฯ วิญฺญาณํ อชฺฌตฺติกํ, ตโย พาหิรา, รูปํ ทฺวิธาปิฯ จตฺตาโร โน อุปาทาฯ รูปํ ทฺวิธาปิฯ ปญฺจปิ สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา, โน อุปาทานาฯ

กิเลสโคจฺฉโก วุตฺตนโยวฯ รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺพํ, เสสา ทฺวิธาปิฯ เอวํ ยาวปีติทุกา โยชนา เวทิตพฺพาฯ

รูปํ น เวทนา, น สุขา, น สุขสหคตา, เสสา ทฺวิธาปิฯ ตถา อนนฺตรทุเกปิฯ รูปํ กามาวจรํ, เสสา ทฺวิธาปิฯ เอวํ ยาว สรณทุกา โยชนา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปญฺหาปุจฺฉกนโยฯ

อิเม ปน นยา วิตฺถารโต ปาฬิอฏฺฐกถาหิ ญาตพฺพาฯ อตฺถวินิจฺฉโย จ เนสํ ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถสํวณฺณนาย วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺโพฯ อิโต ปรํ อติเรกํ อวตฺวา อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามาติ อยํ วิภงฺคนยทสฺสนโต สํวณฺณนานโยฯ

อิทานิ ปเนตฺถ –

กมโตนูนาธิกโต, ทฏฺฐพฺพสมเภทโต;

ปาฬิมุตฺตนโย เญยฺโย, ขนฺธโกสลฺลมิจฺฉตาฯ

ตตฺถ กมโตติ เอตฺถ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนากฺกโมติ พหุวิเธสุ กเมสุ ขนฺธานํ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ, น อิตเร, อสมฺภวาฯ อเภเทน หิ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนํ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปฐมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ, ตโต อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยสํเวทกํ โอฬาริกํ เวทนํ, ยํ เวเทติ, ตํ สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สญฺญํ, สญฺญาวเสนาภิสงฺขารเก สงฺขาเร, เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยาธิปติภูตํ วิญฺญาณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ กโมฯ

อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ? สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต, อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต, อญฺเญสญฺจ ตทวโรธโตฯ อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติฯ เอส นโย สญฺญาทีสุปิ, ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปญฺเจว วุตฺตาฯ เอตปรมญฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ, ยทิทํ รูปาทโย ปญฺจ, ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปญฺเจว วุตฺตาฯ เยปิ จญฺเญ สีลาทโย ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อญฺเญสํ ตทวโรธโตปิ ปญฺเจว วุตฺตาติ อยํ อนูนาธิกโตฯ

ทฏฺฐพฺพสมเภทโตติ ทฏฺฐพฺพเภทโต, อุปมาเภทโต จฯ ตตฺถ ทฏฺฐพฺพเภทโต ตาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา สามญฺญโต อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารโต, ขาทกโต, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสงฺขาตวธกโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ วิเสสโต ปน เผณปิณฺฑํ วิย รูปํ ทฏฺฐพฺพํ, อุทกพุพฺพุฬมรีจิกกทลิกฺขนฺธมายา วิย ยถากฺกมํ เวทนาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา หิ เผณปิณฺโฑ วิมทฺทาสโห, โส จ ปตฺตถาลกาทิอตฺถํ คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ, เอวํ รูปมฺปิ วิมทฺทาสหํ, ตญฺจ สุภาทิวเสน คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺฐติ, อสุภาทิเยว โหติฯ

ยถา วา เผณปิณฺโฑ อเนกสนฺธิฆฏิโต พหุนฺนํ อุทกสปฺปาทิปาณกานํ อาวาโส, อาทิโต เจส พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนโก อุฏฺฐิตมตฺโตปิ เจส ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ , เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ อสีติกิมิกุลโวกิณฺณํ, อาทิโต เจตํ กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนกํ, กลลมตฺเตปิ เจตํ ภิชฺชติ, อพฺพุทาทิภาเวปิ อายุกฺขยํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติฯ เอวํ เผณปิณฺฑสทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยถา ปน พุพฺพุโฬ มุหุตฺตรมณีโย อคยฺหุปโค น จิรฏฺฐิติโกว, เอวํ เวทนาปิฯ ยถา จ พุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ สา พุพฺพุฬสทิสา ทฏฺฐพฺพาฯ

ยถา ปน มรีจิกา ชลาสยาทิภาเวน วิปฺปลมฺภิกา, เอวํ สญฺญาปิ นิจฺจาทิภาเวนาติ มรีจิสทิสา ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา ปน กทลิกฺขนฺโธ อคยฺหุปโค พหุวฏฺฏิสโมธาโน, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ อคยฺหุปโคนิจฺจาทิสารวิรหิโต, ผสฺสาทิพหุธมฺมสโมธาโน จ โหตีติ โส กทลิกฺขนฺธสทิโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ปน มายา อสุวณฺณรชตาทิรูปานิปิ ตถา คาหาเปตฺวา มหาชนํ วญฺเจติ, เอวํ วิญฺญาณมฺปิ อนิจฺจาทิรูปํ เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย นิจฺจาทิโต จ คาหาเปตฺวา วญฺเจตีติ ตํ มายาสทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา;

มรีจิกูปมา สญฺญา, สงฺขารา กทลูปมา;

มายูปมญฺจ วิญฺญาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา’’ติฯ (สํ. นิ. 3.95);

อยเมตฺถ ทฏฺฐพฺพเภโทฯ

อุปมาเภทโต จ ปน คิลานสาลูปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เคลญฺญูปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, เคลญฺญสมุฏฺฐานูปโม สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, อสปฺปายเสวนูปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ , คิลานูปโม วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยญฺชนปริเวสกภุญฺชกูปมา จาติ อยเมตฺถ อุปมาเภโทฯ เอวํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยนโย เญยฺโยฯ

ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

อายตนวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาทสายตนานีติ เอตฺถ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานิฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุปฏฺฐหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อิทญฺจ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาภิเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐน จ สาสเน, โลเก จ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ จกฺขุอาทีสุ หิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย นิวสนฺติ, เตสุ จ อากรภูเตสุ อากิณฺณา วตฺถารมฺมณวเสน จ สโมสรนฺติ, จกฺขาทโยว เนสํ สญฺชาติเทโส, การณญฺจ, ตสฺมา นิวาสฏฺฐานาทินา อตฺเถน จกฺขาทีนิ อายตนานีติ เวทิตพฺพานิฯ

จกฺขายตนนฺติอาทีสุ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยตีติ รูปํฯ