2. วิภงฺคมาติกา

อิทานิ ธมฺมสงฺคณีมาติกานนฺตรํ วิภงฺคมาติกาย อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ ตสฺสา ปน –

อตฺถโต ธมฺมเภเทน, วิภงฺคนยทสฺสนา;

ปาฬิมุตฺตนยา จาปิ, โหติ สํวณฺณนานโยฯ

สา ปเนสา อฏฺฐารสนฺนํ วิภงฺคานํ อาทิมฺหิ ฐปิตา อฏฺฐารสวิธา โหติ – ขนฺธวิภงฺคมาติกา-อายตน-ธาตุ-สจฺจ-อินฺทฺริย-ปจฺจยาการ-สติปฏฺฐาน-สมฺมปฺปธาน-อิทฺธิปาทโพชฺฌงฺค-มคฺคงฺคฌาน-อปฺปมญฺญา-สิกฺขาปท-ปฏิสมฺภิทา-ญาณ-ขุทฺทกวตฺถุ-ธมฺมหทยวิภงฺคมาติ

ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ตตฺถ อาทิภูตาย ขนฺธวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – ปญฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺรายํ ขนฺธ-สทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รุฬฺหิยนฺติฯ ตตฺถ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.1037; อ. นิ. 4.51; 5.45; 6.37) หิ ราสิโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.355) คุณโตฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.241) ปณฺณตฺติโตฯ ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 63) เอกมฺปิ จิตฺตํ รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม, สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโตฯ ราสฏฺโฐ หิ ขนฺธ-สทฺโท, โกฏฺฐาสฏฺโฐติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ โลกสฺมิํ หิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม , ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ขนฺโธติ โกฏฺฐาโสติ วุตฺตํ โหติฯ รูปกฺขนฺโธติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ ปสิทฺธากาเรน รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ, ปีฬิยตีติ อตฺโถฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา –

‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

รูปญฺจ ตํ ขนฺโธ จาติ รูปกฺขนฺโธ, รูปราสิ รูปโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต สํวณฺณนานโยฯ

ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ เหฏฺฐา กุสลตฺติเก วิภตฺตา อตีตาทิเภทภินฺนา สพฺเพ รูปธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นามฯ ตถา จตุภูมกา เวทนาสญฺญาโย เวทนากฺขนฺโธ นาม, สญฺญากฺขนฺโธ นามฯ เวทนาสญฺญา ปน ฐเปตฺวา เสสา ผสฺสาทโย ปญฺญาส เจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ นามฯ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ นิพฺพานเมว อสงฺคหิตํ, อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปน สพฺเพ โลกุตฺตรธมฺมาฯ อยเมว หิ ขนฺเธหิ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิเสโสฯ ขนฺธา อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา สาสโวปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวาฯ อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นิพฺพานํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺเพ ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ ธมฺมเภทโต สํวณฺณนานโยฯ

วิภงฺคนยทสฺสนาติ วิภงฺคปาฬิยา อาคตอตฺถนยทสฺสนโตฯ วิภงฺคปาฬิยํ หิ สุตฺตนฺตภาชนียํ อภิธมฺมภาชนียํ ปญฺหาปุจฺฉกนฺติ ตีหิ นเยหิ ขนฺธวิภงฺโค วิภตฺโตฯ ตถา อายตนวิภงฺคาทโยฯ เกวลํ หิ อินฺทฺริยวิภงฺเค, สิกฺขาปทวิภงฺเค จ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิฯ ปจฺจยาการวิภงฺเค ปญฺหาปุจฺฉกํ นตฺถิฯ