โมโห ปน เตสุ สมฺปโยคโต สรโณ, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตราเคน, ปน ภวราเคน จ รณภูเตน ปหาเนกฏฺฐตาวเสเนว สรโณ ฯ โลภโทสโมหมูลสมฺปยุตฺเตสุ ปน โมโห โลเภน เจว โทเสน จ, เสสา โลภโมเหน เจว โทสโมเหน จ สมฺปโยคโต สรณาติ เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิ กุสลาพฺยากตจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อรณา นามฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สรณาว, กุสลาพฺยากตา อรณาว, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ โหนฺตีติฯ อฏฺฐารสมํฯ

ปิฏฺฐิทุกา นิฏฺฐิตาฯ

อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา

สุตฺตนฺติกทุเกสุ เวเทติ, วิวิเธน วา อากาเรน ชานาตีติ วิชฺชา, วิปสฺสนาญาณมโนมยิทฺธิฉอภิญฺญาวสปฺปวตฺตา ปญฺญา, ตสฺมิํ วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วิชฺชาสภาเว วตฺตนฺตีติ วิชฺชาภาคิโนฯ ตา เอว วิชฺชา, ตํ วา วิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโน, อฏฺฐวิธวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาฯ ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิโนติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน วิชฺชาสมฺปยุตฺตา ธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ น วิชานาตีติ อวิชฺชา, จตุสจฺจจฺฉาทกวเสน จตุพฺพิโธ โมโห, ตสฺมิํ อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺฐาเส อวิชฺชาสภาเว วตฺตนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโนฯ ตา เอว อวิชฺชา, ตํ วา อวิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโน, อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาฯ เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ

ตตฺถ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํ, ปญฺญาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ วิชฺชาภาคิโน จ ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ, ญาณวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ วิปสฺสนาภาเวน ปวตฺติยํ วิชฺชาภาคิโน, อญฺญทา น วตฺตพฺพาฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกชวนจิตฺตานิ, ปญฺญาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ มโนมยิทฺธิภาเวน จ ปญฺจาภิญฺญาภาเวน จ ปวตฺติยํ วิชฺชาภาคิโน, อญฺญทา น วตฺตพฺพาฯ ตตฺถ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ, อวิชฺชาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ อวิชฺชาภาคิโนว, อิธ ปน อวิชฺชา, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ น วตฺตพฺพาวฯ เจตสิเกสุ ปน โมหอปฺปมญฺญา น วตฺตพฺพาว, เสสา กุสลาพฺยากตา สิยา วิชฺชาภาคิโน, สิยา น วตฺตพฺพา, ติชาติกา ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพา จฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปฐมํฯ

ปุน อนชฺโฌตฺถรณวเสน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา เอเตสนฺติ วิชฺชูปมา, อาทิโต ตีสุ มคฺเคสุ ญาณํวฯ นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมา, อรหตฺตมคฺเค ญาณํฯ ยถา หิ เมฆนฺธกาเร มคฺคปฏิปนฺนสฺส ปฏิจฺฉาทนอนฺธการํ วิธมิตฺวา วิชฺชุยา อุปฺปนฺนกฺขเณ จาตุทิสา มคฺคา ปากฏา โหนฺติ, วิชฺชุยา นิรุทฺธาย ปุน อนฺธกาโร โอตฺถริตฺวา มคฺคํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ วิปสฺสนายานิกสฺส ยถาสกํ สจฺจจฺฉาทกกิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา ตีสุ มคฺเคสุ ยถากฺกมํ อุปฺปนฺเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ ปากฏานิ โหนฺติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ ปุน อวสิฏฺฐกิเลสนฺธกาโร จตุสจฺจํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺมา ตีสุ มคฺเคสุ ปญฺญา วิชฺชูปมา วุตฺตาฯ

ยถา ปน วชิรสฺส อเภชฺโช ปาสาโณ นาม นตฺถิ, ตญฺจ นิสฺเสสโต วชิรํ เขเปติ, วชิเรน จ คตมคฺเค ปาสาณสฺส ปุน ปากติกภาโว นตฺถิ, เอวํ อรหตฺตมคฺคญาณสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิ, ตญฺจ นิสฺเสสโต อรหตฺตมคฺคญาณํ เขเปติ, เตน จ เขปิเต กิเลเส อวสิฏฺฐกิเลสาภาวโต ตสฺส ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา จตุตฺถมคฺเค ปญฺญา วชิรูปมา วุตฺตาฯ ปญฺญา เอว เหตฺถ สิยา วิชฺชูปมา, สิยา น วตฺตพฺพา จ โหติฯ เสสเจตสิกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ ปน สพฺพานิ น วตฺตพฺพาเนวฯ ทุติยํฯ

พาเลสุ ฐิตตฺตา, ยตฺถ ฐิตา ตทุปจาเรน พาลา, พาลกรตฺตา วา พาลา, ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิฯ อิธ ปน อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ พาลา นามฯ ปณฺฑิเตสุ ฐิตตฺตา ปณฺฑิตา, ปณฺฑิตกรตฺตา วา ปณฺฑิตา, เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิฯ อิธ ปน หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ ปณฺฑิตา นามฯ เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น วตฺตพฺพานิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตติยํฯ

กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณาฯ สุกฺกาติ โอทาตา, ปภสฺสรภาวกรณาฯ เสสํ สพฺพํ พาลทุกสทิสเมวฯ จตุตฺถํฯ

อิธ เจว สมฺปราเย จ ตเปนฺตีติ ตปนียาฯ น ตปนียา อตปนียาฯ เสสํ พาลทุกสทิสเมวฯ ปญฺจมํฯ

‘‘สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทโย วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นามฯ นามเธยฺยนฺติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ นามานิฯ ตานิ จตุพฺพิธานิ สามญฺญนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติฯ ตตฺถ ปฐมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ รญฺโญ นามนฺติ เอวรูปํ สามญฺญนามํ นามฯ ‘‘ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก กาโฬ รสฺโส’’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ, ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามํ นามฯ

ยํ ปน ชาตสฺส กุมารสฺส ญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํ นามฯ ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ นิปตติ, เสยฺยถิทํ – ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโท เอว, เอตรหิปิ อนาคเตปิ จนฺโท เอวฯ ตถา ‘‘สูริโย สมุทฺโท ปถวี รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ นิพฺพาน’’นฺติเอวมาทิ โอปปาติกนามํ นามฯ ตานิ ปุน วิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺตีติ เอวํ นามปญฺญตฺติวเสน ฉพฺพิธานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานา ยถาวุตฺตทฺวาสตฺตติวิธา นามรูปธมฺมา วิชฺชมานา นาม, เตสํ ปกาเรหิ ญาปนโต ปญฺญตฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม, ‘‘จิตฺตํ ผสฺโส ปถวี รูปํ นิพฺพาน’’นฺติอาทโย ปรมตฺถวาจกา สทฺทาฯ อุปาทินฺนนามรูปธมฺเม ปน อุปาทาย ปญฺญตฺตา สตฺตปุคฺคลอิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสติรจฺฉานาทิเภทา, อนุปาทินฺนรูปธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตา ภูมิปพฺพตรุกฺขสกฏจนฺทสูริยนกฺขตฺตทิสากาลกสิณาทิเภทา จ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานา อวิชฺชมานา นาม, เตสํ ปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ตถา ‘‘อตฺตา ภูมี’’ติอาทโย อตฺถปญฺญตฺติวาจกา สทฺทา จ จิตฺตสนฺตติวณฺณุปคนฺติอาทิ วิชฺชมานตฺถวาจกา สทฺทา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘ปุริสสฺส จิตฺตํ, เมฆวณฺโณ’’ติอาทีสุ อวิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘จิตฺตลหุตา ปถวีคนฺโธ’’ติอาทิ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ‘‘มนุสฺสสรีรํ รุกฺขสาขา’’ติอาทิ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ

เอวํ ฉพฺพิธาปิ เจตา อธิปฺปายํ วิญฺญาเปตุกามตาจิตฺตสมุฏฺฐาปิตสวิญฺญตฺติสทฺทานุสาเรน ญาตสงฺเกตสฺส โสตวิญฺญาณวีถิอนนฺตรํ อุปฺปนฺเนหิ มโนทฺวาริกวิญฺญาเณหิ ‘‘อิมสฺเสทํ นาม’’นฺติ อเนกสทฺเทสุ เอกตฺตมาโรเปตฺวา ววตฺถาปิตา อตฺถาภิมุขํ นมนโต ปกาเรหิ อตฺถสฺส ญาปนโต ‘‘นามปญฺญตฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อธิวจนานํ ปถา อตฺถา อธิวจนปถา, สมฺมุติปรมตฺถเภทา สพฺเพ ธมฺมา สทฺทวจนียสภาวาฯ ฉฏฺฐํฯ

อิโต ปรํ ทฺเว ทุกา อธิวจนทุกสทิสาว, เกวลํ ปทตฺถมตฺตเมว วิเสโสฯ ตตฺถ อภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา นิรุตฺติ นาม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติ เอวํ เตน เตน ปกาเรน ญาปนโต ปญฺญตฺติ นาม, ยถาวุตฺตนามปญฺญตฺติโยวฯ น หิ อธิวจนนิรุตฺติปญฺญตฺตีสุ อตฺถโต โกจิปิ เภโท อตฺถิ, นิพฺพตฺตินิมิตฺตเภททสฺสนตฺถํ ปน เนสํ วิภาเคน ปทตฺโถ ทสฺสิโตฯ อิเมสุ จ ตีสุ ทุเกสุ ปญฺญตฺติสหิตา สพฺเพ ธมฺมา ลพฺภนฺติ, อนนฺตเร นามรูปทุเก ปญฺญตฺติรหิตาติ อิเม จตฺตาโร ทุกา อิเมสุ สุตฺตนฺติกทุเกสุ นิปฺปเทสา, เสสา ปน อฏฺฐติํสาปิ สปฺปเทสาติ เวทิตพฺพาฯ สตฺตมฏฺฐมานิฯ

นามกรณฏฺเฐน, นมนฏฺเฐน, นามนฏฺเฐน จ นามํ, อรูปกฺขนฺธนิพฺพานานิฯ ตานิ หิ สพฺพทาปิ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ นิพฺพานนฺติ โอปปาติกนามวเสน อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว ปวตฺตนฺติ จนฺทสูริยาทโย วิยฯ น หิ เตสํ สามญฺญคุณกิตฺติมวเสน นามกรณกิจฺจํ อตฺถีติฯ เอวํ นามกรณฏฺเฐน นามํ เวทิตพฺพํฯ อารมฺมณาภิมุขํ ปน นมนฏฺเฐน, อญฺญมญฺญํ ตตฺถ นามนฏฺเฐน จ จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาว นามํฯ นิพฺพานํ ปน อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺมานํ นามนฏฺเฐเนว นามํ เวทิตพฺพํฯ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํ, รูปกฺขนฺโธฯ นวมํฯ

อวิชฺชาติ ทุกฺขาทิปฏิจฺฉาทโก สพฺโพ โมโหฯ ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลโภฯ ตถา อปฺปวตฺโต ปเนตฺถ โลโภ, เสสเจตสิกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ น วตฺตพฺพานิฯ อิโต ปรํ ปน เอวํ นวตฺตพฺพวิภาคํ อทสฺเสตฺวา ปทตฺถสรูปมตฺตเมว ทสฺสยิสฺสาม, ทสฺสิตาวเสสา น วตฺตพฺพาติ คเหตพฺพาฯ ทสมํฯ

ภโว วุจฺจติ สสฺสตํฯ ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐิ นามฯ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉโทฯ ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ นามฯ อุภเยนาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ คหิตาฯ ตถา อนนฺตเรสุปิ ตีสุ ทุเกสุฯ เอกาทสมํฯ

ขนฺธปญฺจกํ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ คเหตฺวา ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐิ นามฯ ตถา ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นามฯ ‘‘อนฺตวา’’ติ ปวตฺตา อนฺตวาทิฏฺฐิ นามฯ ‘‘อนนฺตวา’’ติ ปวตฺตา อนนฺตวาทิฏฺฐิ นามฯ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยน อตีตโกฏฺฐาสํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตา อฏฺฐารสวิธา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ นามฯ อปรนฺตํ อนุคตา ตตฺเถว อาคตนเยน อนาคตโกฏฺฐาสํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตา จตุจตฺตาลีสวิธา อปรนฺตานุทิฏฺฐิ นามฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.28), ตทฏฺฐกถาย (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.28) จ เวทิตพฺโพฯ ทฺวาทสมเตรสมจุทฺทสมานิฯ

อหิริกทุกํ, หิริทุกญฺจ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจทสมโสฬสมานิฯ

ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, สหธมฺมิกํ ทสฺเสตฺวา โอวทิยมาเน อนาทรการโก ปุคฺคโล, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตา, อนาทรวเสน ปวตฺตา ทฺเว ปฏิฆจิตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา จฯ ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา, ปาปปุคฺคเลสุ ทฬฺหภตฺติวเสน, กายจิตฺเตหิ ตํเสวนาตนฺนินฺนตาวเสน จ ปวตฺตานิ อฏฺฐ โลภจิตฺตานิฯ สตฺตรสมํฯ

โสวจสฺสตา , กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพาฯ อตฺถโต ปน ตถาปวตฺตานิ สเหตุกกามาวจรกุสลกิริยจิตฺตานิฯ อฏฺฐารสมํฯ

ปญฺจสุ, สตฺตสุ วา อาปตฺตีสุ กุสลภาโว อาปตฺติกุสลตา, สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ อาปชฺชนปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา กามาวจรชวนปญฺญาฯ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา, วุฏฺฐานวิธาเนน สทฺธิํ อาปตฺติวุฏฺฐานปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา ยถาวุตฺตจิตฺตสมฺปยุตฺตปญฺญาวฯ เอกูนวีสติมํฯ

สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ, ตาสุ โลกิยโลกุตฺตราสุ สวิตกฺกสวิจาราทีสุ สมาปตฺตีสุ กุสลตา สมาปตฺติกุสลตา, สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา ปญฺญาฯ สมาปตฺตีหิ วุฏฺฐาเน กุสลภาโว สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา, ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว ตาหิ วุฏฺฐานกปญฺญา กามาวจรชวนปญฺญาวฯ วีสติมํฯ

อฏฺฐารสสุ ธาตูสุ กุสลภาโว ธาตุกุสลตา, สวนธารณปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺญาฯ ตาสญฺเญว ธาตูนํ มนสิกาเร กุสลภาโว มนสิการกุสลตา, ตาสํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺญาฯ เอส นโย อายตนกุสลตายปิฯ ตตฺถ หิ สวนธารณปจฺจเวกฺขณา กามาวจราว, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโรว, สมฺมสนํ กามาวจรโลกุตฺตรํฯ อญฺญมญฺญํ ปฏิจฺจ สหิตํ ผลํ อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อวิชฺชาทีหิ นิทฺทิฏฺโฐ ปจฺจยสมูโห, ตสฺมิํ ทฺวาทสงฺเค อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาเท กุสลภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, ‘‘อิมินา ปจฺจเยน อิทํ โหตี’’ติ ชานนวเสน ปวตฺตา โลกิยชวนปญฺญาวฯ เอกวีสติมทฺวาวีสติมานิฯ

ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, การณํ, ตสฺมิํ ฐาเน กุสลตา ฐานกุสลตาฯ น ฐาเน กุสลตา อฏฺฐานกุสลตาฯ เตวีสติมํฯ

อุชุภาโว อชฺชโวฯ มุทุภาโว มทฺทโวฯ กายจิตฺตุชุกตามุทุกตาทฺวยํฯ จตุวีสติมํฯ

อธิวาสนสงฺขาตา ขมนํ ขนฺติ, ตถาปวตฺตกามาวจรชวนานิฯ ปาปโต สุฏฺฐุ โอรโต วิรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํฯ กายวจีมโนสํวรสีลสงฺขาตานิ โลกิยโลกุตฺตรชวนานิฯ ปญฺจวีสติมํฯ

สมฺโมทกปิยวาทิตาสงฺขาโต สขิลภาโว สาขลฺยํ, ยถา ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน ฉิทฺทํ วิวรํ น โหติ, เอวํ ธมฺมามิเสหิ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิจฺฉาทนํ ปฏิสนฺถาโรฯ อาคนฺตุกสฺส หิ ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวรปฏิคฺคหณอาสนทานพีชนปาทโธวนมกฺขนาทินา, ปานีเยน อาปุจฺฉเนน, กาเล อาคตสฺส ยาคุอาทีนํ, วิกาเล ปานกาทีนญฺจ ทาเนน, ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จรณฏฺฐานทสฺสนปเวสนนิกฺขมนกาลาโรจนาทินา จ ปพฺพชิตา, คหฏฺฐานญฺจ วินเย อาคตนเยน ยถานุรูปํ อามิสปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพฯ อาคนฺตุกํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห กตรภาณกา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาจริยุปชฺฌายา โว กตรํ คนฺถํ วฬญฺเชนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปญฺหปุจฺฉเนน สเจ น สกฺโกติ, สยํ กเถตฺวา ทาเนน, ธมฺมกถนปญฺหวิสฺสชฺชนกมฺมฏฺฐานกถนกุกฺกุจฺจทิฏฺฐิวิโนทนาทินา, ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน, ปพฺพาชนอุปสมฺปทาทินา จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปนายํ สทฺธิํ อานิสํสทีปกวตฺถูหิ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1351) ญาตพฺโพฯ เอตสฺมิํ ทุวิเธ ปฏิสนฺถาเร กุสลภาโว ปฏิสนฺถารกุสลตา, ตถาปวตฺตกามาวจรชวนานิ เอวฯ ฉพฺพีสติมํฯ

อินฺทฺริเยสุ มนจฺฉฏฺเฐสุ อาปาถคตรูปาทีสุ อารมฺมเณสุ นิมิตฺตคหณาทินา อินฺทฺริยสํวรเภทสงฺขาโต อคุตฺตทฺวารภาโว อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาฯ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน โภชเน มตฺตํ อชานนภาโว โภชเน อมตฺตญฺญุตา, ตถาปวตฺตอกุสลจิตฺตานิฯ สตฺตวีสติมํฯ

อนนฺตรทุเกปิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน กามาวจรสเหตุกกุสลกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ อฏฺฐวีสติมํฯ

สติวิปฺปวาสสงฺขาโต มุฏฺฐสติภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํ, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา, อสมฺปชานนภาโว อสมฺปชญฺญํ, โมโหฯ เอกูนติํสติมํฯ

อนนฺตรทุเก จตุภูมิกา สติปญฺญาว วุตฺตาฯ ติํสติมํฯ

อปฺปฏิสงฺขาเน อปฺปฏิวานสงฺขาเต อกมฺปิยฏฺเฐน โยนิโสทสฺสนสงฺขาตํ ปฏิสงฺขานเมว พลนฺติ ปฏิสงฺขานพลํ, กามาวจรปญฺญาวฯ สตฺตโพชฺฌงฺคาทิภาวนาวเสน ปวตฺตา จตุภูมกธมฺมา ภาวนาพลํฯ เอกติํสติมํฯ

ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โส ติวิโธ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติฯ ตตฺถ จ ปุพฺพภาคาสุ อฏฺฐสมาปตฺตีสุ เอกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม, สมฺมุขาวินยาทิ สตฺตวิโธ อธิกรณสมโถ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขารสมโถ นามฯ อิธ ปน จตุภูมโก สมาธิ อธิปฺเปโตฯ อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธนากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, โลกิยโลกุตฺตรา วิปสฺสนาปญฺญาวฯ พาตฺติํสติมํฯ

สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตนฺติ สมถนิมิตฺตํฯ ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโยฯ จตุภูมกสมาธิวีริยานิ เอวฯ เตตฺติํสติมํฯ

อนนฺตรทุเกปิ วีริยสมาธี เอว วุตฺตาฯ จตุตฺติํสติมํฯ

สีลวินาสิกา อสํวรสงฺขาตา สีลสฺส วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติ, ตถาปวตฺตา อกุสลธมฺมาฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา วิปตฺติ ทิฏฺฐิวิปตฺติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ เอวฯ ปญฺจติํสติมํฯ

โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต สีลปริปูรณโต สีลสฺส สมฺปทาติ สีลสมฺปทาฯ ทิฏฺฐิปาริปูริภูตํ ญาณเมว ทิฏฺฐิยา สมฺปทาติ ทิฏฺฐิสมฺปทาฯ จตุภูมกา สีลปญฺญาวฯ ตถา อนนฺตรทุเกปิฯ ฉตฺติํสติมํฯ

วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา สีลสงฺขาตา สีลสฺส วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธิฯ นิพฺพานสงฺขาตํ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถา ทสฺสนสงฺขาตา ทิฏฺฐิยา วิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ สตฺตตฺติํสติมํฯ

กมฺมสฺสกตาสจฺจานุโลมิกมคฺคผลสมฺปยุตฺตปญฺญา ทิฏฺฐิ วิสุทฺธิ นามฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส ตทนุรูปํ ปธานํ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานํ นามฯ อฏฺฐติํสติมํฯ

สํเวคชนกานิ ชาติชราพฺยาธิมรณสงฺขาตานิ การณานิ สํเวชนียฏฺฐานานิ นาม, เตสุ ชาติอาทิปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภยสงฺขาตํ สํวิชนํ สํเวโค นาม, ตถาปวตฺตกุสลาทิ เอวฯ เอวํ สํเวคชาตสฺส โยนิโส อุปาเยน ปธานํ สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํ, โลกิยโลกุตฺตรวีริยเมวฯ เอกูนจตฺตาลีสติมํฯ

กุสลธมฺมปูรเณ อสนฺตุฏฺฐิภาโว อสนฺตุฏฺฐิตาฯ โย ปน ทานํ ทตฺวา ตโต เตน อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา สรณคมนํ อากงฺขติ, ตโต ปญฺจสีลาทิํ, ปพฺพชฺชํ, พุทฺธวจนานํ อุคฺคณฺหนํ, สมถวิปสฺสนํ, ตโต เตนาปิ อสนฺตุฏฺโฐ อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ, อยํ อสนฺตุฏฺฐิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ

อธิกุสลธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺฐมาโน ปธานํ ปฏิวาเปติ นิวตฺตาเปตีติ ปฏิวานิ, น ปฏิวานิ อปฺปฏิวานิ, ตสฺส ภโว อปฺปฏิวานิตาฯ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ปธานสฺมิํ อนิวตฺตนตา อโนสกฺกนตา, ตถาปวตฺตโลกิยโลกุตฺตรกุสลา ธมฺมาฯ จตฺตาลีสติมํฯ

วิชานนโต วิชฺชา, ปุพฺเพนิวาสจุตูปปาตอาสวกฺขยญาณานิฯ วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ, อฏฺฐ สมาปตฺติโย, นิพฺพานญฺจฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย หิ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต, สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุจฺจนฏฺเฐน จ วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตวิมุจฺจนฏฺเฐนฯ เอกจตฺตาลีสติมํฯ

กิเลสกฺขยกเรสุ จตูสุ อริยมคฺเคสุ ญาณํ ขเย ญาณํ นามฯ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺนอริยผเล ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณํ นามฯ เสสํ สพฺพตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทฺวาจตฺตาลีสติมํฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิภงฺคมาติกา

อิทานิ ธมฺมสงฺคณีมาติกานนฺตรํ วิภงฺคมาติกาย อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ ตสฺสา ปน –

อตฺถโต ธมฺมเภเทน, วิภงฺคนยทสฺสนา;

ปาฬิมุตฺตนยา จาปิ, โหติ สํวณฺณนานโยฯ

สา ปเนสา อฏฺฐารสนฺนํ วิภงฺคานํ อาทิมฺหิ ฐปิตา อฏฺฐารสวิธา โหติ – ขนฺธวิภงฺคมาติกา-อายตน-ธาตุ-สจฺจ-อินฺทฺริย-ปจฺจยาการ-สติปฏฺฐาน-สมฺมปฺปธาน-อิทฺธิปาทโพชฺฌงฺค-มคฺคงฺคฌาน-อปฺปมญฺญา-สิกฺขาปท-ปฏิสมฺภิทา-ญาณ-ขุทฺทกวตฺถุ-ธมฺมหทยวิภงฺคมาติ