เตสํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา อนนฺตรตฺติเก, เหฏฺฐา จ วุตฺตนยานุสาเรน ญาตพฺพา, อากิญฺจญฺญายตนตฺตยํ, ปน รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพาวฯ เจตสิเกสุ ปน อปฺปมญฺญาวิรตี พหิทฺธารมฺมณาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกํฯ

ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนา, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆา, สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, รูปายตนเมวฯ นีลาทิเภทมุปาทาย ปน พหุวจนนิทฺเทโสฯ นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนา, อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยน สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, เสสานิ โอฬาริกรูปานิฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ, สุขุมรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา นาม, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํฯ สนิทสฺสนตฺติกํฯ

ติกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา

ทุกมาติกาย ปน เหฏฺฐา อนาคตปทตฺถวณฺณนํเยว กริสฺสามฯ เหตุโคจฺฉเก ตาว เหตู ธมฺมาติ เอตฺถ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิธา เหตูฯ ตตฺถ อโลภาทโย ฉ ธมฺมา เหตุเหตู นาม, อุปาทารูปาทีนํ มหาภูตาทโย ปจฺจยเหตู นาม, วิปากุปฺปตฺติยํ กุสลากุสลํ, อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณญฺจ อุตฺตมเหตู นาม, สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย สาธารณเหตู นามฯ อิธ ปน เหตุเหตุ อธิปฺเปโตฯ เหตู ธมฺมาติ มูลฏฺเฐน เหตุสงฺขาตา ธมฺมา, ‘‘เหตุธมฺมา’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ น เหตูติ เตสญฺเญว ปฏิกฺเขปวจนํฯ

ตตฺถ อโลโภ อโทโส อโมโหติ กุสลาพฺยากตา ตโย, โลโภ โทโส โมโหติ อกุสลา ตโย จาติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตู นามฯ อิเม ฐเปตฺวา อวเสสา เจตสิกา, สพฺพานิ จ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จาติ อิเม ธมฺมา น เหตู นาม, อิทญฺจ นิปฺปเทสทุกนฺติ เวทิตพฺพํฯ เหตุทุกํ ปฐมํฯ

สมฺปโยคโต ปวตฺเตน สห เหตุนาติ สเหตุกาฯ ตเถว ปวตฺโต นตฺถิ เอเตสํ เหตูติ อเหตุกาฯ

ตตฺถ อเหตุกจิตฺตวชฺชิตานิ เอกสตฺตติ จิตฺตานิ สเหตุกา นามฯ เตสุ ทฺเว โมหมูลานิ โมเหเนว สเหตุกานิ, อฏฺฐ โลภมูลานิ โลภโมเหหิ ทฺวีหิ, ทฺเว โทสมูลานิ โทสโมเหหิ, ทฺวาทส ญาณวิปฺปยุตฺตกุสลาพฺยากตานิ อโลภาโทเสหิ, เสสานิ สตฺตจตฺตาลีส อโลภาทีหิ ตีหิปิ สเหตุกานีติ, โมหมูเลสุ ปน โมโห, ทฺวิปญฺจวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, สนฺตีรณตฺตยํ, โวฏฺฐพฺพนํ, หสิตุปฺปาทกานิ อฏฺฐารส จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จาติ อิเม ธมฺมา อเหตุกา นามฯ

เจตสิเกสุ ปน โลภโทสา, วิจิกิจฺฉา จ โมเหเนว สเหตุกา, ทิฏฺฐิมาโน โลภโมเหหิ ทฺวีหิ, อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ โทสโมเหหิ, โมโห ปน สิยา โลเภน, สิยา โทเสนาติ ทฺวีหิ สเหตุโกปิ โมหมูเลสุ อเหตุโกปิ, ถินมิทฺธานิ สิยา โลภโมเหหิ, สิยา โทสโมเหหีติ ตีหิปิ สเหตุกานิ, อหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจานิ ตถา จ เกวลโมเหน จ, อโมโห ปน อโลภาโทเสเหว ทฺวีหิ, อโลโภ สิยา อโทสาโมเหหิ, สิยา อโทเสนาติ ทฺวีหิ, อโทโส สิยา อโลภาโมเหหิ, สิยา อโลเภนาติ ทฺวีหิ, เสสา ปน ทฺวาวีสติ กุสลาพฺยากตา สิยา ตีหิ, สิยา ทฺวีหิปิ เหตูหิ สเหตุกา, ฉนฺโท ปน ยถาโยคํ ตีหิ, ปีติโทสวชฺชิเตหิ ปญฺจหิ สิยา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เสสา เอกาทส ติชาติกา ฉหิ เหตูหิ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เวทนา เจตฺถ โทมนสฺสภูตา ทฺวิเหตุกาว, โสมนสฺสอุเปกฺขา ยถาโยคํ โทสวชฺชิเตหิ ปญฺจหิ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, สุขทุกฺขภูตา อเหตุกาว, อิทญฺจ นิปฺปเทสทุกนฺติฯ ทุติยํฯ

เอกุปฺปาทาทิตาย เหตุนา สมฺปยุตฺตาติ เหตุสมฺปยุตฺตาฯ เหตุนา วิปฺปยุตฺตาติ เหตุวิปฺปยุตฺตาฯ อยํ เหตุสมฺปยุตฺตทุโก อนนฺตเร วุตฺตสเหตุกทุเกน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ สเหตุกทุโก เอว หิ ภควตา เทสนาวิลาเสน, ตถา พุชฺฌนกปุคฺคลานํ วา อชฺฌาสยวเสน เหตุสมฺปยุตฺตทุกภาเวนาปิ วุตฺโตฯ เอวํ อุปริปิ สมานตฺถทุกานํ วจเน การณํ เวทิตพฺพํฯ ตติยํฯ

จตุตฺถาทโย ปน ยสฺมา ปฐมทุกทุติยตติยทุเกสุ ปฐมปเทน โยเชตฺวา ทฺเว ทุกา, ปฐมทุเก จ ปจฺฉิมปทํ ทุติยทุเกน โยเชตฺวา เอกํ ทุกนฺติ ตโย ทุกา เทสิตา, ตสฺมา เตสํ ปทตฺโถ วุตฺตนโยวฯ

ตตฺถ จ ยเถว ‘‘เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ, สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติ อยํ ทุโก สมฺภวติ, ตถา ‘‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จ, อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติ อยมฺปิ สมฺภวติฯ

อิมินา นเยน เหตุสมฺปยุตฺตทุเกน โยชนายปิ เอโก ลพฺภติฯ ยถา จ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยํ ลพฺภติ, ตถา ‘‘เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยมฺปิฯ ยถา เจตฺถ สเหตุกทุเก ทฺเว ทุกา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุเกปิ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ จ ‘‘เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ จ ทฺเว ทุกา ลพฺภนฺตีติ อปเรปิ ปญฺจ ทุกา เหตุโคจฺฉเก โยเชตุํ สกฺกาฯ เต ปน ภควตา วุตฺตานุสาเรเนว สกฺกา ญาตุนฺติ ฉสุ เอว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เย ตาว เอกสฺมิํ จิตฺเต ทฺเว ตโย เหตู เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, เต เหตู เจว อญฺโญญฺญาเปกฺขาย สเหตุกา จ นามฯ สเหตุกจิตฺเตสุ ปน เหตุํ ฐเปตฺวา เสสา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สเหตุกา เจว น จ เหตู นามฯ อิมสฺมิํ ทุเก สพฺเพ อเหตุกธมฺมา น วตฺตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน เหตุวชฺชิตา อกุสลา เจว กุสลาพฺยากตา จ, ฉนฺโท จ สเหตุโก เจว น เหตุ เอว, เสสา ติชาติกา, ตถา นวตฺตพฺพา จ, โมโห ปน เหตุ เจว สเหตุโก จ นวตฺตพฺโพ จฯ จตุตฺถํฯ

อนนฺตรทุโกปิ อิมินา ทุเกน สพฺพถาปิ สทิโสวาติฯ ปญฺจมํฯ

สเหตุกจิตฺเตสุ เหตุวชฺชิตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นเหตู สเหตู นาม, อเหตุกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นเหตู อเหตุกา นามฯ อิมสฺมิํ ปน ทุเก ฉ เหตู น วตฺตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ ฉฏฺฐํฯ

เหตุโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

สตฺตสุ จูฬนฺตรทุเกสุ อตฺตโน นิปฺผาทเกน สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยา, จิตฺตเจตสิกรูปานิฯ นตฺถิ เอเตสํ อุปฺปาเท วา ฐิติยํ วา ปจฺจโย อหุตฺวา ภวนสฺเสวาภาวาติ อปฺปจฺจยา, นิพฺพานเมวฯ เทสนาย ปเนตฺถ ปรมตาย โสตปติตวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ เอวํ สนิทสฺสนาทีสุปิฯ อิทญฺจ อิโต ปรานิ ฉ จ นิปฺปเทสทุกานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตโต ปรญฺจ ยตฺถ ‘‘อิเม น วตฺตพฺพา’’ติ น วกฺขาม, ตํ นิปฺปเทสนฺติ คเหตพฺพํฯ สปฺปจฺจยทุกํฯ

ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตาติ สงฺขตาฯ น สงฺขตาติ อสงฺขตาฯ อิทญฺจ สพฺพถา สปฺปจฺจยทุกสทิสเมวฯ สปฺปจฺจยสงฺขตอุภยทุกํ สพฺพถา สทิสเมวฯ สงฺขตทุกํฯ

รูปายตนํ สนิทสฺสนํ นามฯ เสสรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนา นามฯ สนิทสฺสนทุกํฯ

ปสาทวิสยรูปานิ ทฺวาทส สปฺปฏิฆา นามฯ เสสรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อปฺปฏิฆา นามฯ สปฺปฏิฆทุกํฯ

อวินิพฺโภควเสน รูปํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโน, รุปฺปนลกฺขณํ วา รูปํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโน, ภูโตปาทายรูปเมวฯ น รูปิโน อรูปิโน, จิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิฯ รูปิทุกํฯ

โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ, ตสฺมิํ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยา, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ตโต โลกโต ตตฺถ อปริยาปนฺนภาเวน อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา, อริยมคฺคผลนิพฺพานานิฯ เจตสิเกสุ ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อเสขตฺติเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ โลกิยทุกํฯ

เกนจิ วิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิญฺญาเณน วา โสตวิญฺญาณาทินา วา วิชานิตพฺพาฯ เกนจิ น วิญฺเญยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิญฺญาเณน วา โสตวิญฺญาณาทินา วา น เกนจิ วิชานิตพฺพานิฯ เอวํ หิ สติ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหติฯ ปทภาชนียสฺมิมฺปิ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา’’ติ (ธ. ส. 1101) เอตฺตกํ เอกทุกนฺติ อคฺคเหตฺวา ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา, เย วา ปน เต ธมฺมา โสตวิญฺเญยฺยา, น เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเญยฺยา’’ติ (ธ. ส. 1101) อยเมโก ทุโกติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺส ปน รูปํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, สทฺโท น จกฺขุวิญฺเญยฺโยติ อยมตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิ ทุกปริจฺเฉโท ญาตพฺโพฯ ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา วา จกฺขุวิญฺญาเณน วา วิญฺเญยฺยํ นามฯ เสสรูปารูปธมฺมา เตเนว จกฺขุนา วา จกฺขุวิญฺญาเณน วา เกนจิ นวิญฺเญยฺยาฯ เอวํ โสตฆานชิวฺหากายตพฺพิญฺญาณมูลิกาสุปิ จตูสุ โยชนาสุ วิภาโค ยถานุรูปํ ญาตพฺโพฯ รูปาทโย ปน ปญฺจวิสยา มโนธาตุตฺตเยน เกนจิ วิญฺเญยฺยาฯ เสสรูปารูปธมฺมา เตเนว มโนธาตุตฺตเยน เกนจิ นวิญฺเญยฺยาฯ กิญฺจาปิ สามญฺญโต มโนวิญฺญาเณน อวิญฺเญยฺยสฺส อภาวโต ปาฬิยํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยวเสน ทุโก น วุตฺโต, ตถาปิ วิเสสโต วตฺตพฺโพวฯ ตถา หิ ฉพฺพิธาปิ กามาวจรธมฺมา กามาวจรวิปากาทินา มโนวิญฺญาเณน เกนจิ วิญฺเญยฺยา, รูปารูปาวจรโลกุตฺตรปญฺญตฺติโย เตเนว เกนจิ นวิญฺเญยฺยาฯ ตถา กามรูปารูปาวจรปญฺญตฺติโย อกุสลาทินา เกนจิ วิญฺเญยฺยา, โลกุตฺตรา เตเนว เกนจิ นวิญฺเญยฺยาฯ

ตถา นิพฺพานํ โลกุตฺตเรน เกนจิ วิญฺเญยฺยํ , เสสโลกิยโลกุตฺตรา เตเนว เกนจิ นวิญฺเญยฺยาติ อิมินา นเยน รูปารูปาวจราทิเภเทน มโนวิญฺญาเณน เกนจิ วิญฺเญยฺยาวิญฺเญยฺยธมฺมา ยถาโยคํ โยเชตพฺพาฯ เอวํ สพฺเพ ธมฺมา เกนจิ วิญฺเญยฺยา, เกนจิ น วิญฺเญยฺยา นามฯ อิมสฺมิญฺจ ทุเก ปญฺญตฺติโยปิ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาติฯ เกนจิวิญฺเญยฺยทุกํฯ

จูฬนฺตรทุกา นิฏฺฐิตาฯ

อาสวโคจฺฉเก อาสมนฺตโต สวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ…เป.… มนโตปิ สวนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมโต ยาวโคตฺรภุํ, โอกาสโต ยาวภวคฺคา สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม, เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อา-กาโรฯ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทิอาสวา วิยาติปิ อาสวาฯ ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน อาสวา, เอเต เอว ภวิตุํ อรหนฺติฯ อนาทิตฺตา อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวาฯ ตโต อญฺเญ โน อาสวา นามฯ

ตตฺถ กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโวติ อิเม จตฺตาโร อาสวา นามฯ ตตฺถ อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน สพฺโพปิ โลโภ กามาสโว นามฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน ‘‘ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1102) จ, ‘‘ทิฏฺฐิสหชาโต ราโค กามาสโว น โหติ, ทิฏฺฐิราโค นาม โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1105) จ, ‘‘โย พฺรหฺมานํ วิมานกปฺปรุกฺขาภรเณสุ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชติ, โส กามาสโว น โหติ ปญฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส อิเธว ปหีนตฺตา’’ติ จ วุตฺตํฯ

ปาฬิยํ ปน ‘‘กามาสโว อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. 1465) จ, ‘‘กามาสวํ ปฏิจฺจ ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (ปฏฺฐา. 3.3.1) จ วุตฺตตฺตา ภวาสวํ ฐเปตฺวา อวเสโส สพฺโพปิ โลโภ กามาสโวติ ปญฺญายติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตราคสฺส, พฺรหฺมานํ วตฺถาภรณาทีสุ ราคสฺส จ ภวาสวตฺตาภาวาฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตราโค เอว หิ รูปารูปภวปตฺถนาวเสน ปวตฺติยํ ภวาสโว โหติ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติอาทิวจนโต (ยม. 2.อนุสยยมก.2), น จ กามาสวภวาสววินิมุตฺโต โลโภ อตฺถิฯ ยทิ สิยา, ‘‘โลโภ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว’’ติ ปาฬิยํ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, ‘‘ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลเภน สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโว สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต, สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต’’ติ จ วตฺตพฺโพ สิยาฯ ปทภาชนีเย จ กามาสวนิทฺเทเส อาคตสฺส ‘‘กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. 1103) อิมสฺส ปทสฺส อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘ปญฺจกามคุเณสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. อ. 1103) อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺส ปน ปทสฺส วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาโมติปิ อตฺถโยชนา สกฺกา กาตุํ เตภุมกสฺส ธมฺมสฺส วตฺถุกามตฺตา, ตตฺถ สพฺพตฺถ ราคสฺส จ กิเลสกามตฺตาฯ วุตฺตํ เหตํ ธมฺมเสนาปตินา มหานิทฺเทเส –

‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา…เป.… สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามาฯ

‘‘กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม…เป.… โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา’’ติ (มหานิ. 1)ฯ

อปิเจตฺถ ‘‘กาโมโฆ กามโยโค’’ติอาทินา กิเลสกามสฺส กาโมฆาทิภาวํ วทตา ธมฺมเสนาปตินา วตฺถุกามตฺตวิสยสฺส ราคสฺส อาสวาทิภาโว อนุญฺญาโต, น ปญฺจกอามคุณิกสฺเสว ราคสฺสฯ น จ โอฆาสเวสุ โกจิ วิเสโส อตฺถิฯ อฏฺฐสาลินิยมฺปิ หิ อุปาทานโคจฺฉกสฺส ปทภาชนีเย ‘‘กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. 1220) อิมสฺส ‘‘วตฺถุกาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. อ. 1220) อยเมวตฺโถ วุตฺโตฯ ตโต อญฺเญสุ เหตุคนฺถกิเลสโคจฺฉเกสุ โลภสฺเสว อนวเสสปริยาทานํ วุตฺตํ, น อิตรโคจฺฉเกสุฯ เตสุ จ โลภสฺส ปาฬิอนุสารโต โอโลกิยมาเน กิเลสกามมตฺตโกฯ อนวเสสโลภปริยาทานํ ปญฺญายติฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

จตูสุ ปน ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราคภาเวน, กามชฺโฌสานนิกนฺติภาเวน จ ปวตฺโต โลโภ ภวาสโว นามฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน ‘‘สสฺสตทิฏฺฐิสหชาโต ราโค ภวาสโว’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1102) วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคเตสู’’ติ (ธ. ส. 1465) นิยมิตตฺตา น สกฺกา คเหตุํ, อธิปฺปาโย ปน คเวสิตพฺโพฯ ทฺวาสฏฺฐิปเภทา สพฺพาปิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐาสโว นามฯ อฏฺฐวตฺถุโก สพฺโพปิ โมโห อวิชฺชาสโว นามฯ

เตสุ ทิฏฺฐาสโว ปฐเมน มคฺเคน ปหียติ, กามาสโว จตูหิปีติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํฯ ภวาสโว, อวิชฺชาสโว จ จตุตฺเถน ปหียติฯ อิเมสญฺจ กามาสวภวาสวานํ โลภสภาวตฺตา สภาวโต ตโย ธมฺมา วิภาคโต จตฺตาโร อาสวา นาม ชาตาฯ อิเม ฐเปตฺวา เสสา โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ ธมฺมา โน อาสวา นามฯ อาสวทุกํ ปฐมํฯ

อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวา, สพฺเพ โลกิยธมฺมาฯ เอวํ ปวตฺตมานา นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวา, นว โลกุตฺตรธมฺมาวฯ เจตสิกา ปเนตฺถ โลกิยทุเก วุตฺตสทิสาวฯ สาสวทุกํ ทุติยํฯ

ตติยาทีนํ จตุนฺนํ ทุกานํ ปทตฺโถ วุตฺตนโยวฯ เสสเมตฺถ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยํ โอสานทุโก ปฐมทุเก ทุติยปทํ ทุติยทุเกน โยเชตฺวา วุตฺโต, เอวมิธ ‘‘โน อาสวา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ, อนาสวาปี’’ติ น วุตฺโตฯ อยญฺจ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน อิห สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สญฺโญชนโคจฺฉกาทีสุปิ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ

ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อาสวสมฺปยุตฺตา นามฯ โทสโมหมูลจิตฺเตสุ โมโห, กุสลาพฺยากตจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อาสววิปฺปยุตฺตา นามฯ เจตสิเกสุ ปน โมหํ ฐเปตฺวา เสสา อกุสลา อาสวสมฺปยุตฺตาว, โมโห ปน ติชาติโก จ ทฺวิธาปิ โหติ, เสสา อาสววิปฺปยุตฺตา เอวาติฯ ตติยํฯ

จตฺตาโร อาสวา อาสวา เจว สาสวา จ นามฯ ตทวเสสา โลกิยธมฺมา สาสวา เจว โน จ อาสวา นามฯ อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน อาสวาติ วุตฺเตหิ เสสา อกุสลา, กรุณามุทิตา จ สาสวา เจว โน จ อาสวา เอว, เสสา ตถา จ น วตฺตพฺพา จฯ จตุตฺถํฯ

เย ปน โลภมูเลสุ โลภโมหา, โลภทิฏฺฐิโมโห จาติ ทฺเว ตโย เอกโต กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, เต อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ นามฯ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ เจว อาสววชฺชิตา ตํสมฺปยุตฺตา จ อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา นามฯ อิธ ปน อาสววิปฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน อาสววชฺชิตา อกุสลา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา เอว, โมโห สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, สิยา น วตฺตพฺโพ, ติชาติกา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, กุสลาพฺยากตา น วตฺตพฺพาวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจมํฯ

โลกุตฺตรวชฺชิตา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา นามฯ โลกุตฺตรา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา นามฯ อิธ ปน อาสวสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาวฯ เจตสิเกสุ ปน กรุณามุทิตา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา เอว, โมโห ตถา จ น วตฺตพฺโพ จ, เสสกุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพาว, โมหวชฺชิตา ปน อกุสลา น วตฺตพฺพาวฯ ฉฏฺฐํฯ

อาสวโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

สํโยชนโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมิํ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนาฯ ตโต อญฺเญ โน สํโยชนาฯ

ตตฺถ กามราคสํโยชนํ ภวราคปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยอวิชฺชาสํโยชนนฺติ อิเม ทส ธมฺมา สํโยชนา นามฯ เตสุ กามภวทิฏฺฐิอวิชฺชาสํโยชนานิ อาสวโคจฺฉเก วุตฺตนยาเนวฯ ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสติ, ปิยสฺส เม อนตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติ (ธ. ส. 1066) เอวํ วุตฺเตหิ นวหิ อากาเรหิ สตฺเตสุ, อฏฺฐานโกปวเสน สงฺขาเรสุ จ อุปฺปชฺชมาโน สพฺโพปิ โทโส ปฏิฆสํโยชนํ นามฯ

‘‘เสยฺโยหมสฺมิ , สทิโสหมสฺมิ, หีโนหมสฺมี’’ติ เอวํ ตีหิ อากาเรหิ ปวตฺโต สพฺโพ มาโน มานสํโยชนํ นามฯ ตตฺถ เสยฺยสฺเสว สโต ปุคฺคลสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมิ, สทิโส, หีโน’’ติ จ ติธา มาโน อุปฺปชฺชติ, ตถา สทิสหีนานมฺปิฯ ตตฺถ เสยฺยสฺส เสยฺยมาโนว ยาถาวมาโนฯ ตถา สทิสสฺส สทิสมาโน, หีนสฺส หีนมาโน จฯ ติณฺณมฺปิ อิตเร ทฺเว ทฺเว มานา อยาถาวมานาติ ญาตพฺพาฯ

สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตตทุภยปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ กงฺขตาวเสน ปวตฺตา สพฺพาปิ วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ นามฯ

โคสีลโควตาทีหิ สุทฺธีติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺฐิ เอว สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ นามฯ

ตทวเสสา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสํโยชนนฺติ คเหตพฺพํฯ

ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาทีสุ อสหนากาเรน ปวตฺตา อิสฺสา อิสฺสาสํโยชนํ นามฯ อาวาสมจฺฉริยํ กุลลาภวณฺณธมฺมมจฺฉริยนฺติ ปญฺจวิธํ มจฺฉริยํ มจฺฉริยสํโยชนํ นามฯ สกลาราเมปิ หิ ปริเวโณวรกาทีสุ วา วสนฺโต ตตฺถ อญฺญสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส เปสลสฺส ภิกฺขุโน อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคตสฺสาปิ ขิปฺปํ คมนญฺเญว อิจฺฉติ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นามฯ ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติฯ

อตฺตโน ปน อุปฏฺฐากกุเล วา ญาติกุเล วา อญฺญสฺส เปสลสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติ, ปาปปุคฺคลสฺส อนิจฺฉโต ปน น โหติฯ โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชตีติฯ

อตฺตนา ลภนฏฺฐาเน จตุปจฺจยํ ลภนฺเต สีลวนฺเต ทิสฺวา ‘‘มา ลภนฺตู’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติฯ โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, ปูติภาวมฺปิ คจฺฉนฺตํ อญฺญสฺส น เทติ , ตํ ลภนฺตํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อิมํ อญฺโญ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิฯ

วณฺโณ นาม อตฺตนา สทิโส สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิฯ ตตฺถ ‘‘รูปวา ปาสาทิโก’’ติ ปรสฺส สรีรวณฺณํ, ‘‘สีลวา, ธุตวา’’ติอาทินา คุณวณฺณญฺจ อตฺตโน วณฺณภณนฏฺฐาเน วุจฺจมานํ อสหนฺตสฺส ทุวิธํ วณฺณมจฺฉริยํ นาม โหติ, อเปสลํ ปน วิปนฺนํ ปสํสิตฺวา ปริสาสุ อุปตฺถมฺเภนฺตํ ทิสฺวา ปาปครหิตาย อสหนฺตสฺส น โหติฯ

ธมฺโมติ ปริยตฺติเยว, น ปฏิเวโธ อริยานํ ตตฺถ มจฺฉริยาภาวาฯ

ปริยตฺติํ ปน คุฬฺหคนฺถํ อญฺเญสํ อกเถตุกามสฺส ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติ, ธมฺมานุคฺคเหน ปน โลลสฺส , กาเลน สมโณ, กาเลน นิคณฺฐาทิ จ หุตฺวา วิจรนฺตสฺส ปเวณิอาคตํ ตนฺติํ ‘‘สณฺหสุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุฬิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิสฺสตี’’ติ จ น เทนฺตสฺส, ปุคฺคลานุคฺคเหน วา ปกติยา สฐสฺส มายาวิโน ‘‘สณฺหสุขุมธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา อญฺญํ พฺยากริตฺวา นสฺสิสฺสตี’’ติ น เทนฺตสฺส จ ธมฺมมจฺฉริยํ น โหติฯ ยถา จ ภิกฺขูนํ, เอวํ คหฏฺฐานมฺปิ ปญฺจวิธํ มจฺฉริยํ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ สงฺเขปโต ปน คหฏฺฐปพฺพชิตานํ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ นามาติ คเหตพฺพํฯ

อิเมสุ จ สํโยชเนสุ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ปฏิโฆ อนาคามิมคฺเคน, กามราโค จตูหิปีติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํฯ มานภวราคอวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคนฯ ตตฺถ จ อยาถาวมาโน ปฐมมคฺเคน ปหียตีติ ทฏฺฐพฺโพ, อิเมสํ กามราคภวราคานํ โลภสภาวตฺตา ทิฏฺฐิสีลพฺพตปรามาสานํ มิจฺฉาทิฏฺฐิสภาวตฺตา สภาวโต อฏฺเฐว ธมฺมา ทส สํโยชนา นาม ชาตาฯ อิเม ทส ฐเปตฺวา เสสา โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา โน สํโยชนา นามฯ เสสํ อาสวทุกสทิสํฯ สํโยชนทุกํ ปฐมํฯ

อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สํโยชนสํวฑฺฒเนน สํโยชนานํ หิตาติ สํโยชนิยา, สาสวธมฺมา เอวฯ ตถา นีวรณิยาติ เอตฺถาปิฯ น สํโยชนิยา อสํโยชนิยา, อนาสวาฯ เสสํ สาสวทุกสทิสเมวฯ ทุติยํฯ

ตติยาทโยปิ อาสวโคจฺฉเก ตติยาทิสทิสา เอว, วิเสสมตฺตเมเวตฺถ วกฺขามฯ ตตฺถ หิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ สํโยชนสมฺปยุตฺตา นาม, อุทฺธจฺจสหคโต โมโห, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตา นามฯ เสสํ สมเมวฯ ตติยํฯ

ทส สํโยชนานิ สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จ นามฯ ตทวเสสโลกิยธมฺมา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา นามฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ จตุตฺถํฯ

เย ปน อุทฺธจฺจวิรหิเตสุ เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาโมหา โทสโมหา โทสอิสฺสาโมหา โทสมจฺฉริยโมหา โลภมานโมหา โลภทิฏฺฐิโมหา จาติ ทฺเว ตโย เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, เต สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ นามฯ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ เจว สํโยชนวชฺชิตตํสมฺปยุตฺตา จ สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา นามฯ เสสมิธ อนนฺตรทุกญฺจ อาสวโคจฺฉเก ปญฺจมฉฏฺฐทุกสทิสเมวฯ เกวลํ อาสวปทฏฺฐาเน สํโยชนปทเมว วิเสโสฯ ปญฺจมฉฏฺฐทุกานิฯ

สํโยชนโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

คนฺถโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ ตโต อญฺเญ โน คนฺถาฯ

ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา คนฺถา นามฯ ตตฺถ อภิชฺฌา เอว นามกายํ วุตฺตนเยน คนฺเถตีติ อภิชฺฌากายคนฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อิมินา อากาเรน อภินิวิสนโต สีลพฺพตปรามาสวิรหิตา สพฺพาปิ ทิฏฺฐิ อิทํสจฺจาภินิเวโส นามฯ เสสา วุตฺตตฺถาวฯ อิเมสุ จ ปจฺฉิมา ทฺเว คนฺถา ปฐเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, พฺยาปาโท ตติเยน, อภิชฺฌา จตูหิปิฯ

อิเม จ สภาวโต ตโย ธมฺมา จตฺตาโร คนฺถา นาม ชาตาฯ อิเม ปน ฐเปตฺวา เสสา สพฺเพ ธมฺมา โน คนฺถา นามฯ คนฺถทุกํ ปฐมํฯ

อารมฺมณกรณวเสน คนฺเถหิ คนฺถิตพฺพาติ คนฺถนิยาฯ น คนฺถนิยา อคนฺถนิยาฯ เสสํ สาสวทุกสทิสเมวฯ ทุติยํฯ

โมหมูลวชฺชิตานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ โลภํ, โทสมูเลสุ จ โทสํ ฐเปตฺวา ตํสมฺปยุตฺตา จ คนฺถสมฺปยุตฺตา นามฯ ยถาวุตฺโต โลโภ, โทโส, โมหมูลานิ, กุสลาพฺยากตานิ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ คนฺถวิปฺปยุตฺตา นามฯ เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺฐิมานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจถินมิทฺธานิ คนฺถสมฺปยุตฺตา เอวฯ โทสวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ คนฺถวิปฺปยุตฺตา เอว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติฯ ตติยํฯ

จตฺตาโร คนฺถา คนฺถา เจว คนฺถนิยา จ นามฯ ตทวเสสา โลกิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา นามฯ ตถา เจตสิเกสุ คนฺถวชฺชิตา อกุสลา, อปฺปมญฺญา จ, เสสา เจตสิกา ปน ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพาฯ จตุตฺถํฯ

ทิฏฺฐิ คนฺถาเจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ นามฯ โลโภ ตถา จ น วตฺตพฺโพ จ, คนฺถสมฺปยุตฺเตสุ คนฺเถ ฐเปตฺวา เสสา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา นามฯ อิธ ปน คนฺถวิปฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน มานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจถินมิทฺธานิ คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจานิ ติชาติกา จ สิยา, ตถา นวตฺตพฺพา จ, เสสา น วตฺตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจมํฯ

โลกุตฺตรวชฺชิตา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา นามฯ โลกุตฺตรา ปน คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา นามฯ อิธ ปน คนฺถสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาฯ

เจตสิเกสุ ปน โทโส วิจิกิจฺฉา กรุณา มุทิตา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจโลภา ตถา น วตฺตพฺพา จ, เสสา กุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพา จ, เสสา อกุสลาปิ น วตฺตพฺพา จฯ ฉฏฺฐํฯ

คนฺถโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

โอฆโยคโคจฺฉกานิ สพฺพถา อาสวโคจฺฉกสทิสานิฯ ปทตฺถมตฺตเมว, เหตฺถ นามมตฺตญฺจ วิเสโส ฯ ตตฺถ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมิํ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆาฯ อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมนียโต โอเฆหิ อติกฺกมิตพฺพาติ โอฆนิยาฯ ตถา โยคนิยาติ เอตฺถาปิฯ วฏฺฏสฺมิํ โยเชนฺตีติ โยคาฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

โอฆโยคโคจฺฉกานิ นิฏฺฐิตานิฯ

นีวรณโคจฺฉเก จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณาฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อวิชฺชานีวรณนฺติ อิเม ฉ นีวรณา นามฯ ตตฺถ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย จิตฺตสฺส ฆนภาโว, ถทฺธตาติ อตฺโถฯ เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมญฺญภาโว, ปจลายิกภาวกโรติ อตฺโถฯ อิทญฺจ เสขปุถุชฺชนานํ นิทฺทาย ปุพฺพภาเค, อปรภาเค จ ปจลายนเหตุกํ อุปฺปชฺชติ, น นิทฺโทกฺกมนกาเลฯ ขีณาสวานมฺปิ หิ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน อสมฺมิสฺสภวงฺคสนฺตติวเสน นิทฺโทกฺกมนํ โหติ, ตํ ปน เตสํ ถินมิทฺธเหตุกํ น โหติ, อิตเรสเมว โหติฯ

เกจิ ปน รูปเมว ‘‘มิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติ อรูปธมฺเมหิ สมฺปโยควจนโต อรูปเมวฯ อกุสลญฺจ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณสฺส ปหีนตฺตา’’ติอาทิปหานวจนโตฯ อกุสลา เอว หิ ปหาตพฺพา, ตสฺมา อารุปฺเปปิ เจตํ อุปฺปชฺชติฯ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ‘‘โสปฺปํ ปจลายิกา’’ติ (ธ. ส. 1163) ปทภาชนีเย ปนสฺส ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ถินํ มิทฺธญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ นีวรณฏฺฐาเน เอกนีวรณํ วุตฺตํ, ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจญฺจาติ อิทํ ทฺวยํฯ ตตฺถ กุกฺกุจฺจนฺติ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, กตํ ปาป’’นฺติอาทินา อุปฺปชฺชมาโน วิปฺปฏิสาโรฯ เตเนวสฺส ปทภาชนีเย ‘‘เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข’’ติ จ วุตฺตํฯ ‘‘อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา’’ติอาทิ ปน กุกฺกุจฺจมูลทสฺสนตฺถํฯ เอวํสญฺญิตาย หิ กเต วีติกฺกเม ปจฺฉา ‘‘ทุฏฺฐุ มยา กต’’นฺติ สุทินฺนาทีนํ วิย วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติฯ ยํ ปน วินเย ‘‘อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป.… กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. 204) กุกฺกุจฺจํ อาคตํ, ตํ นีวรณกุกฺกุจฺจํ ฯ น หิ อรหโต นีวรณํ อตฺถิ, นีวรณวติรูปกํ ปน ‘‘กปฺปติ, น กปฺปตี’’ติ วีมํสนสงฺขาตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาเมตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสนีวรณานิ วุตฺตตฺถานิ เอวฯ อิเมสุ จ กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา ปฐเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, พฺยาปาโท ตติเยน, ถินมิทฺธุทฺธจฺจาวิชฺชา จตุตฺเถน, กามจฺฉนฺโท จตูหิปีติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํฯ อิเม จ สภาวโต อฏฺฐ ธมฺมา ฉ นีวรณา นาม ชาตา, อิเม ปน ฐเปตฺวา เสสา โน นีวรณา นามฯ นีวรณทุกํ ปฐมํฯ

ทุติยํ สาสวทุกสทิสเมวฯ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ นีวรณสมฺปยุตฺตา นามฯ เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นีวรณวิปฺปยุตฺตา นามฯ เจตสิเกสุ อกุสลา นีวรณสมฺปยุตฺตาว, กุสลาพฺยากตา นีวรณวิปฺปยุตฺตาว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติฯ ตติยํฯ

ฉ นีวรณา นีวรณา เจว นีวรณิยา จ นามฯ เสสา โลกิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา นามฯ โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพาฯ เสสํ อาสวโคจฺฉเก จตุตฺถสทิสเมวฯ จตุตฺถํฯ

ฉ นีวรณา นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ นามฯ ตทญฺเญ นีวรณสมฺปยุตฺตา ปน นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา นามฯ ตถา เจตสิเกสุ นีวรณวิรหิตา อกุสลา, ติชาติกา ปน ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, กุสลาพฺยากตา น วตฺตพฺพาวฯ อิธ ปน นีวรณวิปฺปยุตฺตา สพฺเพ น วตฺตพฺพาฯ ปญฺจมํฯ

โลกุตฺตรวชฺชิตา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา นามฯ โลกุตฺตรา นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา นามฯ อิธ ปน นีวรณสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน กรุณามุทิตา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยาว, กุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, อกุสลา ปน น วตฺตพฺพาวฯ ฉฏฺฐํฯ

นีวรณโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

ปรามาสโคจฺฉเก ธมฺมานํ ยถาภูตํ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺตมานา ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ พหุวจนนิทฺเทเส การณํ วุตฺตเมวฯ ตทญฺเญ สพฺเพ ธมฺมา โน ปรามาสา นามฯ ปรามาสทุกํ ปฐมํฯ

ปรามาเสหิ อารมฺมณกรณวเสน ปรามฏฺฐตฺตา ปรามฏฺฐาฯ เสสํ อาสวทุกสทิสเมวฯ ทุติยํฯ

ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ ทิฏฺฐิวิรหิตา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตา นามฯ เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตา นามฯ อิธ ปน ทิฏฺฐิ น วตฺตพฺพา, เสสเจตสิเกสุ ปน มานโทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ ปรามาสวิปฺปยุตฺตา เอว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติฯ ตติยํฯ

ทิฏฺฐิ เอว ปรามาสา เจว ปรามฏฺฐา จ นามฯ เสสโลกิยา ปรามฏฺฐา เจว โน จ ปรามาสา นามฯ อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ จตุตฺถํฯ

อิมสฺมิํ ปน โคจฺฉเก ‘‘ปรามาสา เจว ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ อยํ ทุโก น ลพฺภติฯ น หิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิยา สมฺปยุชฺชติฯ ปจฺฉิมทุเก โลกุตฺตรวชฺชิตา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺฐา นามฯ โลกุตฺตรา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺฐา นามฯ อิธ ปน ปรามาโส, ตํสมฺปยุตฺตา จ น วตฺตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปรามาสโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

มหนฺตรทุเกสุ อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติโต สห อารมฺมเณนาติ สารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกาฯ นตฺถิ อารมฺมณเมเตสนฺติ อนารมฺมณา, รูปนิพฺพานานิฯ สารมฺมณทุกํฯ

จินฺตนฏฺเฐน จิตฺตํ, จิตฺตตาย วา จิตฺตํฯ ตํ หิ วตฺถุทฺวารารมฺมณกิจฺจาทิเภทโต, อตีตาทิเภทโต จ อตฺตโน วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ วุจฺจติ จิตฺตกรณตาย วาฯ

โลกสฺมิํ หิ จิตฺตกมฺมโต อุตฺตริตรํ จิตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมิมฺปิ จรณํ นาม จิตฺตํ อติจิตฺตํ โหติฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ โลเก สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติฯ เอวํ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ จิตฺตมฺปิ ตเถว จิตฺตํ โหติฯ ยถา จินฺติตสฺส วา อนวเสสสฺส อนิปฺผชฺชนโต ตโตปิ จิตฺตเมว จิตฺตตรํ, ตถา ยเทตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กุสลากุสลกมฺมนานตฺตํ, เตน ตาสุ คตีสุ อปททฺวิปทาทิอุจฺจตฺตนีจตฺตาทินานตฺตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตภาเว ทีฆรสฺสถูลาถูลสุวณฺณทุพฺพณฺณาทิลาภาลาภาทิ จาติ เอวมาทิ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตติณรุกฺขลตาทิเทวพฺรหฺมวิมานกปฺปรุกฺขาทิภูตํ กมฺมปจฺจยํ จิตฺตํ, ตมฺปิ จิตฺเตเนว กตํ, ตโต จิตฺตเมว จิตฺตตรํ จินฺติตนิยาเมน สพฺพาการสฺส อสมฺภวโตฯ เอวํ จินฺตนฏฺเฐน, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน, จิตฺตกรณฏฺเฐน จ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วิญฺญาณํ เวทิตพฺพํ, ตเทว วิญฺญาณํ จิตฺตํ นามฯ เจตสิกรูปนิพฺพานานิ โน จิตฺตา นามฯ จิตฺตทุกํฯ

อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา, ผสฺสาทโย ทฺวิปญฺญาส ธมฺมาฯ จิตฺตรูปนิพฺพานานิ อเจตสิกา นามฯ เจตสิกทุกํฯ

เจตสิกา เอว จิตฺตสมฺปยุตฺตา นามฯ รูปนิพฺพานานิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตา นาม, อิธ ปน จิตฺตํ น วตฺตพฺพํฯ จิตฺตสมฺปยุตฺตทุกํฯ

นิรนฺตรภาวูปคมนตาย อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคาจิตฺเตน สํสฏฺฐาติ จิตฺตสํสฏฺฐาฯ เอกโต วตฺตมานาปิ นิรนฺตรภาวํ อนุปคมนตาย จิตฺเตน วิสํสฏฺฐาติ จิตฺตวิสํสฏฺฐาฯ เสสํ อนนฺตรทุกสทิสเมวฯ จิตฺตสํสฏฺฐทุกํฯ

สมุฏฺฐหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, จิตฺตํ สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานา, เจตสิกานิ เจว จิตฺตชรูปกลาปา จ ฯ จิตฺตํ, ปน อจิตฺตชรูปกลาปา, นิพฺพานญฺจ โน จิตฺตสมุฏฺฐานา นามฯ จิตฺตสมุฏฺฐานทุกํฯ

สห ภวนฺตีติ สหภุโน, จิตฺเตน สหภุโน จิตฺตสหภุโน, เจตสิกานิ เจว กายวจีวิญฺญตฺติโย จฯ จิตฺตํ, ปน วิญฺญตฺติวชฺชิตรูปนิพฺพานานิ จ โน จิตฺตสหภุโน นามฯ จิตฺตสหภุทุกํฯ

อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุปริวตฺติโน, กิํ อนุปริวตฺตนฺติ? จิตฺตํ, จิตฺตสฺส อนุปริวตฺติโน จิตฺตานุปริวตฺติโนฯ เสสํ อนนฺตรทุกสทิสเมวฯ จิตฺตานุปริวตฺติทุกํฯ

อิโต ปเร ปน ตโย ทุกา เจตสิกทุกสทิสาว, เกวลํ ปทตฺถมตฺตเมว วิเสโสฯ ตตฺถ จิตฺตสํสฏฺฐา จ เต จิตฺตสมุฏฺฐานา เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานาฯ จิตฺตสํสฏฺฐา จ เต จิตฺตสมุฏฺฐานา จ จิตฺตสหภุโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺฐา จ เต จิตฺตสมุฏฺฐานา จ จิตฺตานุปริวตฺติโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานานุปริวตฺติโนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ตทนนฺตเร ปน อชฺฌตฺติกทุเก อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺตวเสน อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกาฯ ปสาทรูปจิตฺตสงฺขาตานิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ ตโต พหิภูตา พาหิราฯ เสสรูปเจตสิกนิพฺพานปญฺญตฺติสงฺขาตานิ ฉ พาหิรายตนานิ, อิธ ปน ปญฺญตฺติโยปิ ลพฺภนฺติฯ อชฺฌตฺติกทุกํฯ

อุปาทิยนฺเตว ภูตานิ, น ภูตา วิย อุปาทิยนฺตีติ อุปาทา, จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เอวฯ น อุปาทิยนฺตีติ โน อุปาทา, จตุมหาภูตจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิฯ อุปาทาทุกํฯ

ทฺวตฺติํส โลกิยวิปากจิตฺตานิ, กมฺมชรูปญฺจ อุปาทินฺนา นามฯ

เสสโลกิยโลกุตฺตรานิ, นิพฺพานญฺจ อนุปาทินฺนา นาม ฯ เสสํ อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺพํฯ อุปาทินฺนทุกํฯ

มหนฺตรทุกา นิฏฺฐิตาฯ

อุปาทานโคจฺฉเกภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานา, ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุป-สทฺโท ‘‘อุปายาโส’’ติอาทีสุ วิยฯ ตโต อญฺเญ โน อุปาทานาฯ ตตฺถ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิเม อุปาทานา นามฯ ตตฺถ วตฺถุกาเมสุ อุปฺปนฺโน กิเลสกาโมว วุตฺตนเยน อุปาทานนฺติ กามุปาทานํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ อตฺตวาทุปาทานํ นามฯ เสสานิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนวฯ ปจฺฉิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ อุปาทานานิ ตถาปวตฺตทิฏฺฐิ เอวฯ ตานิ จ ปฐเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, กามุปาทานํ จตูหิปิ ฯ อิเม จ สภาวโต ทฺเว ธมฺมา วิภาคโต จตุรุปาทานา นาม ชาตาฯ อิเม ปน ฐเปตฺวา เสสา สพฺเพ ธมฺมา โน อุปาทานา นามฯ อุปาทานทุกํ ปฐมํฯ

อุปาทานิยทุโก สํโยชนิยทุกสทิโสวฯ ทุติยํฯ

อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตานิ, ตํสมฺปยุตฺเตสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภํ ฐเปตฺวา เสสา จ อุปาทานสมฺปยุตฺตา นามฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภโทสโมหมูลานิ, กุสลาพฺยากตานิ จ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา นามฯ เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺฐิมานา อุปาทานสมฺปยุตฺตาว, โทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา เอวฯ เสสา ทุวิธาปิ โหนฺติฯ ตติยํฯ

จตฺตาริ อุปาทานานิ อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จ นามฯ

ตทวเสสา โลกิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา นามฯ อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ จตุตฺถํฯ

ปญฺจมฉฏฺฐทุกา ปาฐโต คนฺถโคจฺฉเก ปญฺจมฉฏฺฐทุกสทิสาว, เกวลํ ปญฺจมทุเก ‘‘เจตสิเกสุ มาโน อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาโน เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจถินมิทฺธานิ ติชาติกานิ ตถา จ น วตฺตพฺพา จา’’ติ อิทญฺจ, ฉฏฺฐทุเก ‘‘เจตสิเกสุ โทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา อปฺปมญฺญา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจโลภถินมิทฺธานิ ตถา จ น วตฺตพฺพานิ จา’’ติ เอตฺตกเมว ปาฐโต วิเสโส, อตฺถโต ปน นามมตฺตโกว วิเสโสฯ เสโส สุวิญฺเญยฺโยวฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิฯ

อุปาทานโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

กิเลสโคจฺฉเก สํกิลิฏฺฐตฺติเก วุตฺตนเยน ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส ธมฺมา กิเลสา นามฯ อิเม จ วุตฺตตฺถา เอว, อิธ ปน โลโภ, เหตุคนฺถนีวรณอุปาทานโคจฺฉเกสุ โลโภ จ นิปฺปเทสโต จตุมคฺควชฺโฌปิ เอเกเนว โกฏฺฐาเสน ฐิโต, เสสโคจฺฉเกสุ โส สพฺโพปิ โลโภ ‘‘กามาสโว ภวาสโว’’ติอาทินา ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาสา หุตฺวา ฐิโต, อิมินา ปน อฏฺฐกถาวจเนนาปิ ภวาสวาทิพฺยติริตฺโต สพฺโพ จตุมคฺควชฺโฌปิ ราโค กามาสวาทีสุ สงฺคหิโตฯ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปน ภวราโคปิ น ปญฺจกามคุณิกราคมตฺโตวาติ ปญฺญายติ, ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติอาทิปาฬิโต (ปฏฺฐา. 3.8.8) เจตํ ทฏฺฐพฺพํ ปญฺจกามคุณิกราคสฺส รูปารูปภูมีสุ อนุปฺปชฺชนโตฯ

อิเมสุ จ กิเลเสสุ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา ปฐเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, โทโส ตติเยน, โลภาทโย จตูหิปิฯ อิเม ปน ทส ธมฺเม ฐเปตฺวา เสสา โน กิเลสา นามฯ กิเลสทุกํ ปฐมํฯ

สํกิเลสิกทุโก สาสวทุกสทิโสวฯ ทุติยํฯ

สํกิลิฏฺฐทุโก, กิเลสสมฺปยุตฺตทุโก จาติ ทฺเวปิ สมานตฺถาวฯ เต จ นีวรณโคจฺฉเก ตติยทุกสทิสาวฯ ตติยจตุตฺถานิฯ

ทส กิเลสา กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จ นามฯ เสสา โลกิยธมฺมา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา นามฯ อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพาฯ เสสํ นีวรณโคจฺฉเก จตุตฺถทุกสทิสเมวฯ ปญฺจมํฯ

ฉฏฺฐสตฺตมทุกานิปิ อญฺญมญฺญํ สมานตฺถาเนวฯ ตานิ ฉฏฺฐสตฺตมานิ นีวรณโคจฺฉเก ยถากฺกมํ ปาฐโต ปญฺจมฉฏฺฐทุกสทิสานิ, อตฺถโต ปน นามมตฺตโกว วิเสโสฯ เสโส สุวิญฺเญยฺโยฯ ฉฏฺฐสตฺตมอฏฺฐมานิฯ

กิเลสโคจฺฉกํ นิฏฺฐิตํฯ

ปิฏฺฐิทุเกสุ อาทิโต จตฺตาโร ทุกา ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก, ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ เกวลํ ปน ตตฺถ ปฐมตฺติเก วุตฺเตสุ ทสฺสเนนปหาตพฺเพ ธมฺเม ฐเปตฺวา เสสา อิธ ปฐมทุกสฺส ทุติยปเท ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปวิสนฺติ, ภาวนายปหาตพฺเพ ฐเปตฺวา เสสา อิธ ทุติยทุเก นภาวนายปหาตพฺเพสุ ปวิสนฺติฯ ตตฺถ จ ทุติยตฺติเก วุตฺเตสุ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก ฐเปตฺวา เสสา อิธ ตติยทุเก นทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก, ภาวนายปหาตพฺพเหตุเก จ ฐเปตฺวา เสสา อิธ จตุตฺถทุเก นภาวนายปหาตพฺพเหตุเกสุ ปวิสนฺติฯ

ปทตฺโถ จ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาฯ เอวํ ภาวนายปหาตพฺพเหตุกาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ หิ สติ อเหตุกานํ อคฺคหณํ สิยาติ เอตฺตกเมว วิเสโสฯ ติกทฺวยเมว หิ ภควา เทสนาวิลาเสน จตฺตาโร ทุเก กตฺวา เทเสสิฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ จตฺตาโร ทุกา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจปญฺญาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิรหิตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สวิตกฺกา นามฯ วิตกฺโก, ปน เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อวิตกฺกา นามฯ ปญฺจมํฯ

ฉสฏฺฐิยา สวิจารจิตฺเตสุ วิจารวิรหิตา ธมฺมา สวิจารา นามฯ วิจาโร, ปน เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อวิจารา นามฯ เสสํ อิธ, อนนฺตเร วุตฺตทุเก จ วิตกฺกตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺพํฯ ฉฏฺฐํฯ

อิโต ปเรสุ สปฺปีติกทุโก, ปีติสหคตทุโก จ สมานตฺถาว, เต จ สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตทุกา จาติ จตฺตาโรปิ ทุกา ปีติตฺติเก วุตฺตนยาวฯ เกวลํ ปเนเตสํ ทุกานํ ปฐมํ ปทํ ตตฺถ ปวิสติ, ปีติตฺติเก อิตรีตรปททฺวยสงฺคหิตา, อสงฺคหิตา จ สพฺเพ อตฺถา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนตฺถ ทุกานํ ทุติยปเทสุ อตฺถโต สงฺคหิตา, อิเม จ นิปฺปเทสทุกาติ อยเมว วิเสโสฯ สตฺตมอฏฺฐมนวมทสมาฯ

ตทนนฺตเรสุ กามาวจราติ เอตฺถ ‘‘เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ ตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา’’ติ เอวํ (ธ. ส. 1287) ปาฬิยํ ปริจฺฉินฺนานํ จตุนฺนํ อปายานํ, มนุสฺสานํ, ฉนฺนํ เทวโลกานญฺจ วเสน โอกาสโต เอกาทสวิโธ กามภโว ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘รูปูปปตฺติยา’’ติอาทีสุ รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติฯ ตสฺมิํ กาเม อวจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กามาวจราฯ เยภุยฺยโต เจตํ วุตฺตํ รูปารูเปสุ เจเตสญฺจ อิธ ปวตฺติโต ‘‘ถลจรา’’ติอาทีสุ วิยฯ กามภวสงฺขาเต วา กาเม ปฏิสนฺธิํ อวจาเรนฺตีติปิ กามาวจรา, กุสลากุสลานิ ฯ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตํ ปน อพฺยากตจิตฺตสทิสํฯ ตทายตฺตตาย, อารมฺมณกรณวเสน วา กิเลสกาโม เอตฺถ อวจรตีติปิ กามาวจรํฯ กามญฺเจส รูปารูปาวจรธมฺเมสุปิ อวจรติ, รุฬฺหิโต ปน ‘‘วทตีติ วจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อิเม เอว ‘‘กามาวจรา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อปิจ กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหาติ เอตฺถ วุตฺตกามตณฺหาสงฺขาโต กาโม เอตฺถ อวจรตีติปิ กามาวจราฯ เอวํ พฺรหฺมานํ วิมานาภรณาทีสุ ฉนฺทราคสฺสาปิ กามตณฺหาภาโว สิทฺโธ, รูปตณฺหาวิสยานมฺปิ จ พฺรหฺมานํ กมฺมชรูปาทีนํ กามตณฺหายปิ วิสยตาย กามาวจรตา สิทฺธา โหติฯ น รูปารูปาวจรานํ ตทภาวโต ตทญฺเญ น กามาวจราฯ อิมินา นเยน รูปาวจราทิทุกานมฺปิ ปทตฺโถ ยถารหํ ญาตพฺโพฯ ตตฺถ จตุปญฺญาส กามาวจรจิตฺตานิ, สพฺพญฺจ รูปํ กามาวจรา นามฯ เสสจิตฺตนิพฺพานานิ น กามาวจรา นามฯ เจตสิเกสุ วตฺตพฺพํ ปริยาปนฺนทุเก เอว อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกาทสมํฯ

ปนฺนรส รูปาวจรจิตฺตานิ รูปาวจรา นามฯ เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น รูปาวจรา นามฯ ทฺวาทสมํฯ

ทฺวาทส อรูปาวจรจิตฺตานิ อรูปาวจรา นามฯ เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น อรูปาวจรา นามฯ เตรสมํฯ

เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา, โลกิยธมฺมาวฯ ตตฺถ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา, โลกุตฺตราฯ

เจตสิเกสุ ปน กามาวจราทิทุกานํ จตุนฺนมฺปิ สาธารโณ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพ – อกุสลเจตสิกา กามาวจราว, อปฺปมญฺญา กามรูปาวจรา, วิรติโย ปน กามาวจรปริยาปนฺนา, วิตกฺกวิจารปีติโย ปน กามรูปาวจรปริยาปนฺนา, เสสา จตุภูมกาติฯ จุทฺทสมํฯ

วฏฺฏมูลํ ฉินฺทนฺตา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฏฺฏโต นียนฺตีติ นิยฺยานิกา, จตฺตาริ โลกุตฺตรมคฺคจิตฺตานิฯ อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปญฺจทสมํฯ

จุติยา วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเน นิยตตฺตา นิยตา, มิจฺฉตฺตนิยตา, สมฺมตฺตนิยตา จฯ ตถา อนิยตตฺตา อนิยตา, เสสธมฺมาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ โสฬสมํฯ

อญฺเญ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ อติกฺกมนฺตีติ อุตฺตรา, อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรา, โลกิยาวฯ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตรา, โลกุตฺตราฯ สตฺตรสมํฯ

รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณา, เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปการโต ปริเทวนฺติ, เตสํ อกุสลมูลานํ เอตํ อธิวจนํ, เตหิ สมฺปโยควเสน, ปหาเนกฏฺฐตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณาฯ เอเตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ รณาติ อรณาฯ

ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สรณา นามฯ สรณธมฺเมสุ เจตฺถ โลภโทสโมหา รณา เจว สรณา จ, เตสุ โลภโทสา โมเหเนว สมฺปโยคโต สรณา, ตถา วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา จฯ

โมโห ปน เตสุ สมฺปโยคโต สรโณ, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตราเคน, ปน ภวราเคน จ รณภูเตน ปหาเนกฏฺฐตาวเสเนว สรโณ ฯ โลภโทสโมหมูลสมฺปยุตฺเตสุ ปน โมโห โลเภน เจว โทเสน จ, เสสา โลภโมเหน เจว โทสโมเหน จ สมฺปโยคโต สรณาติ เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิ กุสลาพฺยากตจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อรณา นามฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สรณาว, กุสลาพฺยากตา อรณาว, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ โหนฺตีติฯ อฏฺฐารสมํฯ

ปิฏฺฐิทุกา นิฏฺฐิตาฯ

อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา

สุตฺตนฺติกทุเกสุ เวเทติ, วิวิเธน วา อากาเรน ชานาตีติ วิชฺชา, วิปสฺสนาญาณมโนมยิทฺธิฉอภิญฺญาวสปฺปวตฺตา ปญฺญา, ตสฺมิํ วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วิชฺชาสภาเว วตฺตนฺตีติ วิชฺชาภาคิโนฯ ตา เอว วิชฺชา, ตํ วา วิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโน, อฏฺฐวิธวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาฯ ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิโนติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน วิชฺชาสมฺปยุตฺตา ธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ น วิชานาตีติ อวิชฺชา, จตุสจฺจจฺฉาทกวเสน จตุพฺพิโธ โมโห, ตสฺมิํ อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺฐาเส อวิชฺชาสภาเว วตฺตนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโนฯ ตา เอว อวิชฺชา, ตํ วา อวิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโน, อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาฯ เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตาฯ