อสภาวธมฺเมสุ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ รูปธมฺมานํ ปริจฺเฉทากาสลกฺขณานิ เอว วุตฺตานิ, กสิณาทิปฏิภาคนิมิตฺตานิ ปน กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, วิญฺญาณาภาโว, นิโรธสมาปตฺติ, ติสฺโส นามปุคฺคลอุปาทาปญฺญตฺติโย, อรูปธมฺมานํ อนิจฺจตาทิลกฺขณาทโย จ น วุตฺตา, ตถาปิ เตสมฺปิ สภาวธมฺมพฺยติเรกาภาวโต คหณํ โหติ, ตสฺมา อยํ ติโก นิปฺปเทสตฺติโกติ เวทิตพฺโพ ฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ ปญฺญตฺติคฺคหณาภาเวปิ นิรวเสสปรมตฺถคฺคหเณเนว นิปฺปเทสตา, วิปริยายโต สปฺปเทสตา จ เวทิตพฺพาฯ ยตฺถ ปน สมฺมุติคฺคหณํ อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขามฯ

รูปนิพฺพานกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

อิติ โมหวิจฺเฉทนิยา

อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย

กุสลตฺติกสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนาตฺติกาทิวณฺณนา

อิทานิ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติกาทีนํ อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตา, ยสฺมา ปน ยฺวายํ กุสลตฺติกสฺส –

‘‘อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;

อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโต’’ติฯ –

อาทินา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิโต จตุพฺพิธา โหนฺติ กามาวจรา…เป.… โลกุตฺตรา’’ติเอวมาทินา วินิจฺฉยนโย วุตฺโต, โส เอว เสสตฺติกทุกานมฺปิ ยถาโยคํ โหติฯ ยถา หิ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ตาว ธมฺมา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา โลกุตฺตรา’’ติอาทินา อนุกฺกเมน สพฺพตฺติกทุกานมฺปิ ปณฺฑิเตหิ สกฺกา วินิจฺฉยนยํ สลฺลกฺเขตุํ, ตสฺมา ตํ วิตฺถารนยํ วชฺเชตฺวา นิกฺเขปกณฺเฑ, อตฺถุทฺธารกณฺเฑ จ วุตฺตานุสารโต นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน เวทนาตฺติกาทีนํ ติกทุกานํ –

ปทตฺถา ตํสรูปา จ, นวตฺตพฺพวิภาคโต;

วินิจฺฉโย วิชานีโย, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํฯ

ตตฺถ เวทนาตฺติเก ปทตฺถโต ตาว ‘‘สุขาย เวทนายา’’ติอาทีสุ สุข-สทฺโท สุขเวทนาสุขมูลสุขารมฺมณสุขเหตุสุขปจฺจยฏฺฐานอพฺยาพชฺฌนิพฺพานาทีสุ ทิสฺสติฯ อยํ หิ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.232; ธ. ส. 165; วิภ. 594) สุขเวทนาย ทิสฺสติฯ ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 194) สุขมูเลฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) สุขารมฺมเณฯ ‘‘สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ, ยทิทํ ปุญฺญานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.62; อิติวุ. 22) สุขเหตุมฺหิฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว สุขา สคฺคา (ม. นิ. 3.255)ฯ น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.11) อาทีสุ สุขปจฺจยฏฺฐาเนฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.82) อพฺยาพชฺเฌฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 203-204; ม. นิ. 215, 217) นิพฺพาเนฯ อิธ ปนายํ สุขเวทนายเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

เวทนา-สทฺโท ‘‘วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.208) เวทยิตสฺมิํ เยว วตฺตติฯ ทุกฺข-สทฺโท ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุทุกฺขารมฺมณทุกฺขปจฺจยทุกฺขปจฺจยฏฺฐานาทีสุ ทิสฺสติฯ อยํ หิ ‘‘ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.232; ธ. ส. 165; วิภ. 594) ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติฯ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.387; วิภ. 190) ทุกฺขวตฺถุสฺมิํฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) ทุกฺขารมฺมเณฯ ‘‘ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 117) ทุกฺขปจฺจเยฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.250) ทุกฺขปจฺจยฏฺฐาเนฯ อิธ ปนายํ ทุกฺขเวทนายเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ – สุขยติ สตฺตํ, สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขา, กายิกเจตสิกานํ สุขโสมนสฺสานเมตํ อธิวจนํฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, กายิกเจตสิกานํ ทุกฺขโทมนสฺสานเมตํ อธิวจนํฯ น ทุกฺขา น สุขาติ อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาเยตํ อธิวจนํฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ เอวํ ตีหิ ปเทหิ ปญฺจวิธาปิ เวทนา คหิตาฯ สพฺพาปิ อารมฺมณรสํ เวทิยนฺติ อนุภวนฺตีติ เวทนาฯ โย ปนายํ ตีสุปิ ปเทสุ สมฺปยุตฺต-สทฺโท, ตสฺสตฺโถ – สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตา, กตเรหิ ปกาเรหีติ? ‘‘อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา’’ติ (กถา. 473) เอวํ วุตฺเตหิ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ จตูหิ ปกาเรหิฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เจสฯ อารุปฺเป หิ วินาปิ เอกวตฺถุกภาวํ สมฺปโยโค ลพฺภตีติฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถโต วินิจฺฉโยฯ

ตํสรูปาติ ตสฺส ปทตฺถสฺส สรูปมตฺตทสฺสนโตฯ ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, โสมนสฺสสหคตานิ อฏฺฐารส กามาวจรจิตฺตานิ, ปฐมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกานิ จตุจตฺตาลีส รูปาวจรโลกุตฺตรจิตฺตานิ จาติ เตสฏฺฐิ จิตฺตานิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม ฯ ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ จาติ ตีณิ จิตฺตานิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นามฯ เสสานิ อุเปกฺขาสหคตานิ ปญฺจปญฺญาส จิตฺตานิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นามฯ ยถา จ จิตฺตานํ สุขาทิสมฺปโยโค, เอวํ ตํจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ เจตสิกานมฺปิฯ

น เกวลญฺจ เอตฺเถว, อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ จิตฺตวเสเนว ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ฯ ยตฺถ ปน วิเสโส โหติ, ตตฺถ วกฺขามฯ อิธ ปน เจตสิเกสุ สปฺปีติกานิ เวทนาวชฺชิตานิ ฉ เจตสิกานิ เอว ปญฺจหิปิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตานิ, อิตรานิ ปน กายิกสุขทุกฺขวชฺชิตาหิ ตีเหวฯ เตสุ จ ปีติวชฺชิตา ปญฺจ ยถาโยคิกา เจว โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ ถินํ มิทฺธญฺจาติ อิเม เอกาทส ยถาโยคํ ตีหิปิฯ ตตฺถาปิ วิตกฺกวิจารา มหคฺคตโลกุตฺตรภูตาย สุขาย เอว, ปีติ ปน สพฺพตฺถ สุขาย เอว, โทสอิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิ ทุกฺขาย เอว, วิจิกิจฺฉา อุเปกฺขาย เอว, เสสานิ อฏฺฐวีสติโสมนสฺสุเปกฺขาหิ เอว เวทนาหิ สมฺปยุตฺตานิ, ตตฺถาปิ กรุณามุทิตา มหคฺคตภูตาย สุขาย เอวาติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ จิตฺตสมฺปโยคสทิสํฯ อยํ สรูปโต วินิจฺฉโยฯ

นวตฺตพฺพวิภาคโตติ อิมสฺมิํ ติเก สพฺพา เวทนา สพฺพํ รูปํ นิพฺพานํ สมฺมุติโยติ อิเม ธมฺมา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา น วตฺตพฺพาฯ น หิ เวทนา เวทนาย สมฺปยุตฺตา โหติ รูปาทโย วา, ตสฺมา อิเม อิมสฺมิํ ติเก น ลพฺภนฺติฯ อยญฺจ สปฺปเทสตฺติโก โหติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพโยชนาฯ ยํ ยสฺมิญฺจ น วุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส สปฺปเทสตา เวทิตพฺพาฯ อิโต ปรํ ปน ยตฺถ อสงฺคหิตา ธมฺมา โหนฺติ, ตตฺถ เตสํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม นวตฺตพฺพา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เตนสฺส สปฺปเทสตาปิ ญาตพฺพาฯ ยตฺถ ปน อสงฺคหิตา นตฺถิ, ตํ นิปฺปเทสนฺติ วกฺขามฯ เตน ตตฺถ นวตฺตพฺพาภาโวปิ วิญฺญาตพฺโพฯ สพฺพตฺถ ปน มาติกํ อนุทฺธริตฺวาว ปทตฺถํ, ตํสรูปวิภาคญฺจ วกฺขามฯ อยํ นวตฺตพฺพวิภาคโต วินิจฺฉโยฯ

เวทนาตฺติกํ นิฏฺฐิตํฯ

วิปากตฺติเก อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ กิญฺจาปิ อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมาปิ กมฺมสมุฏฺฐานา อตฺถิ, อนารมฺมณตฺตา ปน เต กมฺมสริกฺขกา น โหนฺตีติ สารมฺมณา อรูปธมฺมาว กมฺมสริกฺขตฺตา วิปากาติ วุตฺตา พีชสริกฺขกํ ผลํ วิยฯ ยถา หิ สาลิพีชโต นิกฺขนฺตสีสเมว สาลิผลนฺติ วุจฺจติ, น องฺกุราทีนิ, ตานิ ปน ‘‘สาลิชาตานิ, สาลินิพฺพตฺตานิ จา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ กมฺมสทิสา อรูปธมฺมาว ‘‘วิปากา’’ติ วุจฺจนฺติ, รูปธมฺมา ปน กมฺมชา ‘‘อุปาทินฺนา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิปากธมฺมธมฺมาติ วิปากสภาวา ธมฺมาฯ ยถา หิ ชาติชราสภาวา สตฺตา ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ วิปากชนกฏฺเฐน วิปากสภาวา วิปากปกติกา ธมฺมาติ อตฺโถฯ ตติยปทํ อุภยสภาวปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ, อยํ ปทตฺโถฯ

ตตฺถ จตูสุ ภูมีสุ ฉตฺติํส วิปากจิตฺตานิ วิปากา นาม, ตถา เอกวีสติ กุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ จาติ เตตฺติํส วิปากธมฺมธมฺมา นาม, ตีสุ ภูมีสุ วีสติ กิริยจิตฺตานิ, สพฺพญฺจ รูปํ, นิพฺพานญฺจาติ อิเม เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา นามฯ เจตสิเกสุ ปน จุทฺทส อกุสลา วิปากธมฺมธมฺมา เอว, วิรติโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, ตทวเสสา ปน สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาติ จิตฺตํ วิย ติวิธา โหนฺตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ จิตฺตสมํ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วิปากตฺติกํ นิฏฺฐิตํฯ

อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนา ผลภาเวน คหิตาติ อุปาทินฺนา, อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา อุปาทานสมฺพนฺเธน อุปาทานานํ หิตาติ อุปาทานิยา, อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํฯ

อุปาทินฺนา จ เต อุปาทานิยา จาติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, สาสวกมฺมนิพฺพตฺตานํ รูปารูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ อิมินา นเยน เสสปททฺวเยปิ ปฏิเสธสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ทฺวตฺติํส โลกิยวิปากจิตฺตานิ, นว กมฺมชกลาปา จ อุปาทินฺนุปาทานิยา นามฯ อวเสสโลกิยจิตฺตานิ เจว อกมฺมชรูปกลาปา จ อนุปาทินฺนุปาทานิยา นามฯ โลกุตฺตรจิตฺตนิพฺพานานิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา นามฯ กิญฺจาปิ ขีณาสวานํ อุปาทานกฺขนฺธา ‘‘อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร’’ติอาทินา วทนฺตานํ ปเรสํ อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ, มคฺคผลนิพฺพานานิ ปน ทิวสํ สนฺตตฺตอโยคุโฬ วิย มกฺขิกาหิ เตชุสฺสทตฺตา อุปาทาเนหิ อนุปาทินฺนาเนวฯ อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิเกสุปิ เอเสว นโยฯ เจตสิเกสุ ปน กุสลา อนุปาทินฺนุปาทานิยา เอว, กรุณามุทิตา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา วิรติโย ปน สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา, เสสา จิตฺตํ วิย ติวิธา โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติกํฯ

สํกิเลเสตีติ สํกิเลโส, วิพาธติ อุปตาเปตีติ อตฺโถฯ สํกิเลเสน สมฺปยุตฺตา สํกิลิฏฺฐา, สํกิเลสสหคตาติ อตฺโถฯ อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตเนน สํกิเลสํ อรหนฺติ, สํกิเลเส วา นิยุตฺตา ตสฺส อารมฺมณภาวํ อนติกฺกมนโตติ สํกิเลสิกา, สํกิเลสสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํฯ สํกิลิฏฺฐา จ เต สํกิเลสิกา จาติ สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกาฯ เสสปททฺวยํ ปุริมตฺติเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา นามฯ เสสโลกิยจิตฺตานิ เจว สพฺพํ รูปญฺจ อสํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา นามฯ โลกุตฺตรจิตฺตานิ, นิพฺพานญฺจ อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกา นามฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกาว, กรุณามุทิตา อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกาว, เสสกุสลาพฺยากตา สิยา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกาติ ติธาปิ โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกตฺติกํฯ

สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺกา, ตถา สห วิจาเรน สวิจารา, สวิตกฺกา จ เต สวิจารา จาติ สวิตกฺกสวิจาราฯ อุภยรหิตา อวิตกฺกอวิจาราฯ วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว มตฺตา ปมาณเมเตสนฺติ วิจารมตฺตา, วิจารโต อุตฺตริํ วิตกฺเกน สทฺธิํ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อวิตกฺกา จ เต วิจารมตฺตา จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตาฯ

ตตฺถ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺตานิ เจว เอกาทส มหคฺคตโลกุตฺตรปฐมชฺฌานิกจิตฺตานิ จ ตํสมฺปยุตฺเตสุ วิตกฺกวิจาเร ฐเปตฺวา เสสา จ สวิตกฺกสวิจารา นามฯ เตสุ วิตกฺโก เอกาทส ทุติยชฺฌานิกมหคฺคตโลกุตฺตรานิ จ ตํสมฺปยุตฺเตสุ วิจารํ ฐเปตฺวา เสสา จ อวิตกฺกวิจารมตฺตา นามฯ ทุติยชฺฌานิเกสุ วิจาโร, เสสา ปญฺจจตฺตาลีส มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานิ, ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จ สพฺพญฺจ รูปํ, นิพฺพานญฺจ อวิตกฺกอวิจารา นามฯ อปิจ กุสลเจตสิกา สวิตกฺกสวิจาราว, วิตกฺโก อวิตกฺกวิจารมตฺโตว, วิจาโร ปน ทุติยชฺฌานิเกสุ สิยา อวิตกฺกอวิจาโร, สวิตกฺกจิตฺเตสุ สิยา น วตฺตพฺโพ, อวเสสา ปน สพฺเพ เจตสิกา ธมฺมา ติธาปิ โหนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน ติเก วิตกฺกสหชาโต วิจาโรว น วตฺตพฺโพฯ วิตกฺกตฺติกํฯ

ปีติยา สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาติ ปีติสหคตา, ปีติสมฺปยุตฺตาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตาฯ สา หิ สุขทุกฺขาการปฺปวตฺติํ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตตฺตา เตนากาเรน ปวตฺตตีติ อุเปกฺขาฯ อิติ เวทนาตฺติกโต ปททฺวยเมว คเหตฺวา นิปฺปีติกสุขสฺส สปฺปีติกสุขโต วิเสสทสฺสนวเสน อยํ ติโก วุตฺโตฯ

ตตฺถ ปีติ ปญฺจวิธา ขุทฺทิกา ขณิกา โอกฺกนฺติกา อุพฺเพคา ผรณาติฯ ตตฺถ ขุทฺทิกา ปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติฯ ขณิกา ปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติฯ โอกฺกนฺติกา ปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติฯ อุพฺเพคา ปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตาฯ ผรณาย ปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย, มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติฯ ตตฺถ ผรณา รูปาวจรโลกุตฺตราว, เสสา กามาวจราวฯ

สุขํ ปน กายิกํ, เจตสิกญฺเจติ ทุวิธํ โหติฯ สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺฐารมฺมณปฏิลาภตุฏฺฐิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํฯ ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํฯ ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติฯ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํฯ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สุขสหคตา, อุเปกฺขาสหคตา จ เวทนาตฺติเก วุตฺตาว, สุขสหคตํ ปน กายวิญฺญาณํ, มหคฺคตโลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเต จ วชฺเชตฺวา เสสา ปีติสหคตา นาม, ตตฺถ ปีติ น ปีติสหคตา, สุขสหคตาว โหติ , สุขํ ปน ปีติสหคตํ นาม สิยา น ปีติสุขสหคตาฯ อิมสฺมิํ ติเก ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, รูปํ, นิพฺพานญฺจ นวตฺตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน ปีติ สุขสหคตาว, วิจิกิจฺฉา อุเปกฺขาสหคตาว, โลภทิฏฺฐิมานา, ปญฺจวีสติ กุสลาพฺยากตา จ ติธาปิ โหนฺติ, เจตสิกสุขํ สิยา ปีติสหคตํ, ปฐมทุติยตติยชฺฌานิเกสุ จตุตฺถชฺฌานิเกสุ สิยา นวตฺตพฺพํ, กายิกํ ปน สุขํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ สพฺพา จ อุเปกฺขา โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจญฺจ นวตฺตพฺพาว, เสสา สตฺตรส ธมฺมา สิยา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพาปิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปีติตฺติกํฯ

ทสฺสเนนาติ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ โส หิ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺโตฯ โคตฺรภุ ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ ปสฺสติ, ยถา ปน รญฺโญ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘‘ทิฏฺโฐ เต ราชา’’ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวาปิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘‘น ปสฺสามี’’ติ วทติ, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺส อภาวา ‘‘ทสฺสน’’นฺติ น วุจฺจติฯ ตํ หิ ญาณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ภาวนายาติ เสสมคฺคตฺตเยนฯ เสสมคฺคตฺตยํ หิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, อทิฏฺฐปุพฺพํ กญฺจิ น ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ

ตตฺถ จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสหคโต จาติ ปญฺจ ทสฺสเนน ปหาตพฺพาว, อุทฺธจฺจสหคโต ภาวนาย เอว ปหาตพฺโพ, อวเสสา ฉ อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อปายเหตุภาเวน ปวตฺติโต, อปฺปวตฺติโต จ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, สิยา ภาวนายปหาตพฺพา, อกุสลวชฺชิตา ปน สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา, รูปํ, นิพฺพานญฺจ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพาฯ เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ทสฺสเนนปหาตพฺพาว, เสสา อกุสลา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, สิยา ภาวนายปหาตพฺพาติ ติชาติกา เตรสวิธา โหนฺติ, วุตฺตาวเสสา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพาวฯ ยํ ปน ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 6) นเยน กุสลาพฺยากตานมฺปิ ปหานํ อนุญฺญาตํ, ตํ เตสํ มคฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต อุปนิสฺสยปจฺจยานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา ปหีนาติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกํฯ

ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ ตติยปเท ปน เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิตรถา หิ อเหตุกานํ อคฺคหณํ ภเวยฺยฯ เหตุ เอว หิ เตสํ นตฺถิ, โย ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ สิยาฯ สเหตุเกสุปิ เหตุวชฺชานํ ปหานํ อาปชฺชติ, น เหตูนํฯ เหตุเยว หิ เอเตสํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺโพติ วุตฺโต, น เต ธมฺมาฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนธิปฺเปตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิโต ปรํ สพฺโพ วินิจฺฉโย อนนฺตรตฺติกสทิโสวฯ

เกวลํ เจตสิเกสุ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต โมโห ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพเหตุเกสุ น ปวิสติ สหชาตสฺส อญฺญสฺส เหตุโน อภาวา, เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุเกสุ ปน ปวิสติฯ โลภโทสมูลจิตฺเตสุ ปน เหตูสุ โมโห โลเภน เจว โทเสน จ สเหตุโก, โลภโทสา จ โมเหเนวาติ อิเม ปหาตพฺพเหตุกปเท ปวิฏฺฐาติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวาติฯ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติกํฯ

กมฺมกิเลเสหิ อาจียตีติ อาจโย, ปฏิสนฺธิจุติคติปวตฺติสงฺขาตานํ อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ ตสฺส การณํ หุตฺวา นิปฺผาทนภาเวน ตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ, ยสฺส วา ปวตฺตนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ยถาวุตฺตเมว อาจยํ คเมนฺตีติ อาจยคามิโนฯ ตโต เอว อาจยสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา นิพฺพานํ อเปตํ จยาติ อปจโย, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโนฯ อปิจ ปาการํ อิฏฺฐกวฑฺฒกี วิย ปวตฺตํ อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโนฯ เตเนว วฑฺฒกินา จิตํ จิตํ วิทฺธํสยมาโน ปุริโส วิย ตเทว ปวตฺตํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโนฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํฯ

ตตฺถ โลกิยกุสลากุสลานิ อาจยคามิโน นาม, จตฺตาริ มคฺคานิ อปจยคามิโน นาม , สพฺพานิ วิปากผลกิริยานิ, รูปํ, นิพฺพานญฺจ เนวอาจยคามิโน น อปจยคามิโน นามฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อาจยคามิโน เอว, กรุณา มุทิตา สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามิโน น อปจยคามิโน นาม, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ อาจยคามิตฺติกํฯ

ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตา, สตฺตนฺนํ วา เสขานํ เอเตติปิ เสขา, อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ เสขาฯ อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น เสขาติ อเสขา, วุทฺธิปฺปตฺตา วา เสขาติปิ อเสขาฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํฯ

ตตฺถ จตฺตาริ โลกุตฺตรกุสลานิ, เหฏฺฐิมานิ จ ตีณิ สามญฺญผลานีติ สตฺต เสขา นาม, อรหตฺตผลํ อเสขา นาม, โลกิยจิตฺตานิ, รูปํ, นิพฺพานญฺจ เนวเสขา นาเสขา นามฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา จ อปฺปมญฺญา จ เนวเสขา นาเสขา เอว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ เสขตฺติกํฯ

สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑ’’นฺติ (สํ. นิ. 3.96) อาทีสุ วิยฯ กามาวจรธมฺมา หิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺตา วิยาติ ปริตฺตาฯ กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย, มหนฺตวิปุลผลตาย, ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตา, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปญฺเญหิ คตา ปฏิปนฺนาติปิ มหคฺคตาฯ ปมาณกรา ธมฺมา ราคาทโย ปมาณํ นาม, อารมฺมณโต วา สมฺปโยคโต วา นตฺถิ เอเตสํ ปมาณํ, ปมาณสฺส จ ปฏิปกฺขาติ อปฺปมาณาฯ

ตตฺถ จตุปญฺญาส กามาวจรจิตฺตานิ, รูปญฺจ ปริตฺตา นาม, สตฺตวีสติ รูปารูปาวจรจิตฺตานิ มหคฺคตา นาม, โลกุตฺตรจิตฺตานิ, นิพฺพานญฺจ อปฺปมาณา นามฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา ปริตฺตา เอว, อปฺปมญฺญา ปริตฺตมหคฺคตา เอว, วิรติโย ปริตฺตอปฺปมาณา เอว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ ปริตฺตตฺติกํฯ

ปริตฺตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ปริตฺตารมฺมณาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สยํ ปริตฺตา วา โหนฺตุ มหคฺคตา วา, ปริตฺตาทิธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตา ตทารมฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ เตวีสติ กามาวจรวิปากา, กิริยามโนธาตุอเหตุกชวนญฺจ ปริตฺตารมฺมณาว, วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลวิปากกิริยานิ มหคฺคตารมฺมณาว, อฏฺฐ โลกุตฺตรจิตฺตานิ อปฺปมาณารมฺมณาว, อกุสลจิตฺตานิ จ อฏฺฐ ญาณวิปฺปยุตฺตชวนานิ จ สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา นวตฺตพฺพารมฺมณตาย น วตฺตพฺพา, น กทาจิ อปฺปมาณารมฺมณา, อฏฺฐ ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ, อภิญฺญา, มโนทฺวาราวชฺชนญฺจาติ เอกาทส ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพาปิฯ เตสุ จ กุสลานิ ปญฺจ อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิฯ ตตฺถาปิ ตํตํเสขานเมว ยถาสกํ มคฺคผลานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, กิริยานิ ฉ สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ, อภิญฺญาวชฺชิตรูปาวจรานิ เจว ฉ อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนจิตฺตานิ จ นิยเมน ปญฺญตฺตารมฺมณตาย, รูปนิพฺพานานญฺจ อนารมฺมณตาย สพฺพถา นวตฺตพฺพาติฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อกุสลจิตฺตสทิสาว, วิรติโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, กรุณามุทิตา นวตฺตพฺพาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ สิยา นวตฺตพฺพาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปริตฺตารมฺมณตฺติกํฯ

หีนาติ ลามกา, อกุสลา ธมฺมาฯ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมา, อวเสสา เตภูมกา รูปารูปธมฺมาวฯ อุตฺตมฏฺเฐน, อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตา, โลกุตฺตรจิตฺตนิพฺพานานิฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา หีนาว, กรุณามุทิตา มชฺฌิมาว, เสสกุสลาพฺยากตา มชฺฌิมปณีตาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ หีนตฺติกํฯ

‘‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อาสีสิตาปิ ตถา อภาวโต, อสุภาทีสุเยว สุภนฺติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉา สภาวาติ มิจฺฉตฺตา, วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา, มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา จาติ มิจฺฉตฺตนิยตาฯ วุตฺตวิปรีเตน อตฺเถน สมฺมา สภาวาติ สมฺมตฺตา, สมฺมตฺตา จ เต นิยตา จาติ สมฺมตฺตนิยตาฯ อุภยถาปิ น นิยตาติ อนิยตาฯ

อานนฺตริกภาเวน ปวตฺติยํ สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, อญฺญถา ปวตฺติยํ สิยา อนิยตาฯ อเหตุกอกิริยนตฺถิกทิฏฺฐีสุ หิ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ ยสฺส นิยตา, ตํ พุทฺธสตมฺปิ วิโพเธตุํ น สกฺโกติฯ เยน จ อนนฺตเร เอว อตฺตภาเว ผลทานโต อานนฺตริเกสุ มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกสงฺฆเภทกโลหิตุปฺปาทกสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ กมฺเมสุ เอกมฺปิ กมฺมํ ปฏิฆจิตฺเตน กตํ โหติ, โส สิเนรุปฺปมาเณปิ สุวณฺณถูเป กตฺวา สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ยาวชีวํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิตฺวาปิ เตน กุสเลน อานนฺตริกสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ, อานนฺตริเกน ปน อธิเกน อานนฺตริกํ ปฏิพาหติ, ตสฺมา นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ อานนฺตริกา จ มคฺคผลานํ, มหคฺคตานญฺจ ปฏิพาหกตาย อนนฺตรเมว นิรเย วิปากทานโต มิจฺฉตฺตนิยตา จ ชาตา, จตฺตาโร ปน มคฺคา สมฺมตฺตนิยตา นาม, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ อนิยตา นามฯ เจตสิเกสุ ปน โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ โลโภ ทิฏฺฐิ โทโส ถินํ มิทฺธนฺติ อิเม นว สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา, เสสอกุสลา, กรุณา, มุทิตา จ อนิยตา เอว, เสสกุสลาพฺยากตา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา, ติชาติกา ปน ติธาปิ โหนฺติ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติฯ มิจฺฉตฺตตฺติกํฯ

นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, อริยมคฺโค, โส อารมฺมณเมเตสนฺติ มคฺคารมฺมณาฯ โลกิโย อฏฺฐงฺคิโกปิ มคฺโค ปจฺจยฏฺเฐน เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมาฯ มคฺเค วา เหตูติ มคฺคเหตู, อโลภาทโยฯ เต เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกาฯ

สมฺมาทิฏฺฐิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จ, อิติ มคฺคภูโต เหตุ เอเตสนฺติ มคฺคเหตุกา, โลกุตฺตราว ฯ อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐน มคฺโค อธิปติ อารมฺมณภูโต, สหชาโต วา เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโน, ตทุภยํฯ

ตตฺถ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานกุสลกิริยา จ อภิญฺญาภูตา, มโนทฺวาราวชฺชนญฺจ สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา นวตฺตพฺพา, อริยานํ หิ เจโตปริยอนาคตํสญาณานิ ปเรสญฺเญว มคฺคจิตฺตสฺส ชานนกาเล มคฺคารมฺมณานิ, ปุพฺเพนิวาสญาณมโนทฺวาราวชฺชนานิ ปน อตฺตโน, ปเรสญฺจาปิ ตทญฺญารมฺมณกาเล ปน นวตฺตพฺพานิ, เจโตปริยญาณสฺส ปน นิยเมน ปรจิตฺตวิสยตฺตา เตน อตฺตนา อธิคตมคฺคํ อริยา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนาคตํสญาเณน ปน อตฺตโน อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส อุปริมคฺคสฺส อวิสยตฺตา น สกฺโกนฺติฯ อริยา หิ ยถาสกํ, เหฏฺฐิมญฺจ มคฺคผลํ ชานิตุํ สกฺโกนฺติ, น อุปริมํฯ ตานิ ปน อภิญฺญาชวนานิ มคฺเคน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกานิฯ มคฺคํ ครุํกตฺวา อปฺปวตฺตนโต น มคฺคาธิปตีนิฯ น หิ ตานิ กิญฺจิ อารมฺมณํ อธิปติํ กโรนฺติ, อนฺตมโส โลกุตฺตรมปิฯ กสฺมา? อตฺตโน มหคฺคตตาย ราชานํ ทิสฺวา ตสฺส มาตาปิตโร วิย, มโนทฺวาราวชฺชนํ ปน อตฺตโน อเหตุกตาย ราชานํ ทิสฺวา ขุชฺชเจฏกาทโย วิยฯ จตฺตาริ มคฺคฏฺฐจิตฺตานิ สพฺพทา มคฺคเหตุกา เอว, ตาเนว จ วีมํสาวีริยานํ อธิปติภาเวน ปวตฺติยํ สิยา มคฺคาธิปติโน, อิตเรสํ ฉนฺทจิตฺตานํ อธิปติภาเวน ปวตฺติยํ สิยา นวตฺตพฺพา, อฏฺฐ ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา นวตฺตพฺพาฯ ตานิ หิ อตฺตนา, ปเรหิ จ ปฏิวิทฺธมคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, อตฺตโน มคฺคํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคาธิปติโน จ ตถาอปฺปวตฺติยํ นวตฺตพฺพา จ โหนฺติฯ

อริยา หิ ปเรสํ มคฺคผลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตา ครุํ กโรนฺตาปิ อตฺตโน มคฺคผลานิ วิย ครุํ น กโรนฺติ, อปิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํฯ เตสุ โสตาปนฺโน โสตาปนฺนานเมว มคฺคผลานิ ชานิตุํ สกฺโกติ, นาญฺเญสํ, สกทาคามี ปน สกทาคามีนมฺปิ, น อนาคามิอรหนฺตานํ, อนาคามี ปน อนาคามีนมฺปิ, น อรหนฺตานํ, อรหา ปน สพฺเพสมฺปิ มคฺคผลานิ ชานาติ, โสภนโลกิยจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นวตฺตพฺพาเนวฯ เจตสิเกสุ ปน วิรติโย โลกุตฺตรกุสเล มคฺคสทิสาว, อญฺญตฺถ นวตฺตพฺพา, กรุณา, มุทิตา, อกุสลา จ นวตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ มคฺคารมฺมณตฺติกํฯ

อุปฺปนฺนาติ เอตฺถ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตภูมิลทฺธวเสน อุปฺปนฺนา อเนกปฺปเภทา โหนฺติฯ ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคีสงฺขาตํ สงฺขตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม, อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลญฺจ อุปฺปาทาทิตฺตยํ อนุปฺปตฺวา นิรุทฺธํ ภูตาปคตสงฺขาตํ, เสสสงฺขตญฺจ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม, ‘‘ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพกตานิ กมฺมานี’’ติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ อญฺญํ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺโสกาสํ กตฺวา ฐิตตฺตา, ตถากโตกาสญฺจ วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ เอกํเสน อุปฺปชฺชนกโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม, ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นามฯ เอตฺถ จ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธา ภูมิ นาม, เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺตารหกิเลสชาตา ภูมิลทฺธํ นาม, เตหิ กิเลเสหิ สา ภูมิ ลทฺธา โหตีติ เอวเมเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อิธ วตฺตมานุปฺปนฺนา อธิปฺเปตาฯ

ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ปุพฺพนฺตโต อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนา, ปจฺจุปฺปนฺนาติ อตฺโถ ฯ น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนาฯ ปรินิฏฺฐิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโน, อุภเยนาปิ อนาคตาว ทสฺสิตาฯ อยํ หิ ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโตฯ ลทฺโธกาสสฺส หิ กมฺมสฺส วิปาโก อุปฺปาที นามฯ ยทิ ปน อายูหิตกุสลากุสลํ กมฺมํ สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อสฺส โอกาโส น ภเวยฺยฯ ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ธุววิปากํ, อทฺธุววิปากญฺจฯ ตตฺถ ปญฺจานนฺตริกอฏฺฐสมาปตฺติจตุตฺถมคฺคาทิ ธุววิปากํ นามฯ ตํ ปน กมฺมํ ขณปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ อปฺปตฺตมฺปิฯ ตตฺถ ขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม, อปฺปตฺตํ อนุปฺปนฺนํ นามฯ ตสฺส ทุวิธสฺส จ วิปาโก ทุวิโธ โหติ ขณปฺปตฺโต จ อปฺปตฺโต จฯ ตตฺถ ขณปฺปตฺโต อุปฺปนฺโน นาม, อปฺปตฺโต จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ, กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา ธุวปจฺจยฏฺเฐน อุปฺปาที นาม โหติฯ เมตฺเตยฺยสฺส โพธิสตฺตสฺส มคฺโค อนุปฺปนฺโน นาม โหติ, ผลํ อุปฺปาที นามฯ ตตฺถ จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, กมฺมชรูปญฺจ วตฺตมานุปฺปนฺนา นาม, อุปฺปชฺชนารหา อุปฺปาทิโน นาม, น ปน วตฺตพฺพา ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติฯ กุสลากุสลกิริยา, กมฺมชรูปญฺจ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น ปน วตฺตพฺพา ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติฯ เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อกุสลจิตฺตสทิสาว, เสสา ทุวิธาปิ โหนฺติ, อตีตา, ปเนตฺถ นิพฺพานญฺจ นวตฺตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ อุปฺปนฺนตฺติกํฯ

อตฺตโน สภาวํ, อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา ตํ อติกฺกมิตฺวา อิตา คตา ปตฺตาติ อตีตาฯ ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตาฯ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา, สพฺเพ สงฺขตา นามรูปธมฺมาฯ น สงฺขตธมฺเมสุ เตกาลิกภาวํ อปฺปตฺโต นาม อตฺถิ, สพฺเพปิ เต ติธา โหนฺติฯ นิพฺพานํ ปเนตฺถ นวตฺตพฺพนฺติฯ อตีตตฺติกํฯ

อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธานิ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนานิ เหฏฺฐา อตีตสมาปตฺติํ อารพฺภ ปวตฺติโต อตีตารมฺมณานิ, ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, เสสา เอกาทส กามาวจรวิปากา, อเหตุกหสนจิตฺตญฺจ ติธาปิ โหนฺติ, เสสกามาวจรกิริยกุสลากุสลา จ อภิญฺญาภูตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานกุสลกิริยา จ ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จฯ เตสุ กามาวจรานํ อตีตาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ นวตฺตพฺพตา ปน เตสุ ญาณวิปฺปยุตฺตชวนกุสลานํ ปญฺญตฺตารมฺมณวเสเนว, น นิพฺพานารมฺมณวเสน, เตสุปิ ติเหตุกชวนาวชฺชนานํ มคฺคผลรูปารูปชฺฌานานํ, ปุเรจาริกภาเวนาปิ นิพฺพานจตุกฺกชฺฌานวิสยานญฺจ ปจฺจเวกฺขณภาเวนาปิ นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา, อภิญฺญานํ ปน อิทฺธิวิธญาณสฺส ตาว กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺตสฺส อตีตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อตีตารมฺมณํ, ‘‘อนาคเตสุ รูปานิ เอวํ โหนฺตู’’ติ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อนาคตารมฺมณํ, กายํ ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล, อชฺฌตฺตํ กุมารวณฺณาทีนํ, พหิทฺธาปาสาทกูฏาคาราทีนญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนานํ นิมฺมานกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณญฺจ ตาว โหตีติ เอวํ อิทฺธิวิธสฺส ฉพฺพิธมฺปิ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรญฺจ เตกาลิกํ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทิพฺพโสตสฺส กุจฺฉิคตํ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทายตนเมวารมฺมณํฯ เจโตปริยญาณสฺส อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร, อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ ปเรสญฺเญว จิตฺตํ อตีตญฺจ อนาคตญฺจารมฺมณํ โหติฯ สตฺตทิวสาติกฺกเม ปเนตํ ปรจิตฺตํ ชานิตุํ น สกฺโกติฯ

อตีตํสอนาคตํสญาณานํ หิ เอส วิสโย, น เอตสฺสฯ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตชานนกาเล ปนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนมารมฺมณํ โหติฯ

ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ นาเมตํ ติวิธํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจาติฯ ตตฺถ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ทุวิธํ รูปารูปวเสนฯ ตตฺถ อาตปฏฺฐานา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ วา วสิตฺวา ทิวา อาตปฏฺฐานํ โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นามฯ ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นาม, ตทุภยํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอกภวปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ อิมสฺมิํ ปน เจโตปริยญาณวิสเย กติปยชวนวารา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ตตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส อารมฺมณํ น โหติ อาวชฺชเนน สทฺธิํ นิรุชฺฌนโตฯ น หิ อาวชฺชนชวนานํ เอตฺถ ภินฺนารมฺมณตา ยุตฺตาฯ รูปสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน กติปยชวนวารปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ อสฺส อารมฺมณํ โหติฯ อิทฺธิมา หิ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, ตํ อาวชฺชิตกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติฯ ตโต ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมาลมฺพิตฺวา จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรชวนานิ ฯ เตสญฺจ เอการมฺมณตฺเตปิ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิฯ ยถา จกฺขุทฺวารวีถิยํ จกฺขุวิญฺญาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น อิตรานิ, เตสุ จ อาวชฺชนเมว นิปฺปริยายโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อิตรานิ ปน อทฺธาสนฺตติวเสน ปริยายโตติ คเหตพฺพํ, เอวเมตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ, ตญฺจ โข ปรสฺเสว, น อตฺตโนฯ

ปุพฺเพนิวาสญาณํ ปน นามโคตฺตกสิณปญฺญตฺตาทิอนุสฺสรเณ, นิพฺพานานุสฺสรเณ จ นวตฺตพฺพารมฺมณํ, สงฺขตธมฺมานุสฺสรเณ อตีตารมฺมณเมวฯ ตสฺส หิ อตีเตสุ สาสวานาสเวสุ, อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ จ ธมฺเมสุ อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ, พุทฺธานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสมคติกํ โหติฯ ยถากมฺมูปคญาณสฺส อชฺฌตฺติกํ, พาหิรญฺจ อตีตํ กุสลากุสลเจตนามตฺตเมวฯ ‘‘เจโตปริยญาณสฺส จิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ, น ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, ปฏฺฐาเน ปน ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.404) วุตฺตตฺตา เจโตปริยญาณยถากมฺมูปคญาณานํ จิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ จตฺตาโร ขนฺธา อารมฺมณํ โหนฺติ เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ปน อชฺฌตฺติกํ, พาหิรญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณายตนเมวารมฺมณํฯ อนาคตํสญาณสฺส ฉพฺพิธมฺปิ อนาคตเมว อชฺฌตฺตญฺจ พาหิรญฺจารมฺมณํ, อิทมฺปิ ปุพฺเพนิวาสญาณํ วิย อนาคเต สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิสนฺติฯ เอวํ อภิญฺญานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ, นวตฺตพฺเพสุ จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยถาโยคํ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เสสานิ ปนฺนรส รูปาวจรจิตฺตานิ, อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนกุสลวิปากกิริยานิ, อฏฺฐ โลกุตฺตรจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพานิฯ เจตสิเกสุ ปน อปฺปมญฺญา นวตฺตพฺพาวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อตีตารมฺมณตฺติกํฯ

‘‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตาฯ อชฺฌตฺต-สทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ

‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 362) หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373) นิยกชฺฌตฺเตฯ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.304) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.187) วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นามฯ อิธ ปนายํ นิยกชฺฌตฺเต วตฺตติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา รูปารูปธมฺมา อิธ อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตโต พหิภูตา อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา รูปารูปปญฺญตฺติโย พหิทฺธา นาม, ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํฯ

ตตฺถ สพฺพานิ จิตฺตเจตสิกานิ อินฺทฺริยพทฺธรูปํ ติธา โหนฺติ, อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ, นิพฺพานปญฺญตฺติโย จ พหิทฺธาวฯ อิมสฺมิํ หิ ติเก กุสลตฺติเก อลพฺภมานา ปญฺญตฺติโยปิ ลพฺภนฺติ ฐเปตฺวา อากิญฺจญฺญายตนารมฺมณํ, ตเทว อิธ นวตฺตพฺพํฯ เตเนว หิ ภควตา อนนฺตรตฺติเก ‘‘กสิณาทิปญฺญตฺตารมฺมณานิ กามรูปาวจราทิจิตฺตานิ พหิทฺธารมฺมณานิ, อากิญฺจญฺญายตนญฺจ นวตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกํฯ อชฺฌตฺตตฺติกํฯ

ยถาวุตฺเต อชฺฌตฺตาทิเก อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตานํ วเสน อยํ ติโก วุตฺโตฯ ตตฺถ ฉพฺพิธานิ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนจิตฺตานิ อชฺฌตฺตารมฺมณาเนว, อากาสานญฺจายตนตฺตยํ, รูปาวจรโลกุตฺตรจิตฺตานิ จ พหิทฺธารมฺมณาเนว, โวฏฺฐพฺพนวชฺชิตา อเหตุกมหาวิปากา ติธาปิ โหนฺติ, อวเสสา ปน อากิญฺจญฺญายตนวชฺชิตานิ อาวชฺชนชวนานิ, อภิญฺญา จ สิยา ติธาปิ โหนฺติ, อากิญฺจญฺญายตนารมฺมณสฺส อาวชฺชนปริกมฺมปจฺจเวกฺขณาทิภาวปฺปวตฺติยํ สิยา นวตฺตพฺพาติฯ

เตสํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา อนนฺตรตฺติเก, เหฏฺฐา จ วุตฺตนยานุสาเรน ญาตพฺพา, อากิญฺจญฺญายตนตฺตยํ, ปน รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพาวฯ เจตสิเกสุ ปน อปฺปมญฺญาวิรตี พหิทฺธารมฺมณาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกํฯ

ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนา, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆา, สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, รูปายตนเมวฯ นีลาทิเภทมุปาทาย ปน พหุวจนนิทฺเทโสฯ นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนา, อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยน สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, เสสานิ โอฬาริกรูปานิฯ ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ, สุขุมรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา นาม, อิทญฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํฯ สนิทสฺสนตฺติกํฯ

ติกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา

ทุกมาติกาย ปน เหฏฺฐา อนาคตปทตฺถวณฺณนํเยว กริสฺสามฯ เหตุโคจฺฉเก ตาว เหตู ธมฺมาติ เอตฺถ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิธา เหตูฯ ตตฺถ อโลภาทโย ฉ ธมฺมา เหตุเหตู นาม, อุปาทารูปาทีนํ มหาภูตาทโย ปจฺจยเหตู นาม, วิปากุปฺปตฺติยํ กุสลากุสลํ, อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณญฺจ อุตฺตมเหตู นาม, สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย สาธารณเหตู นามฯ อิธ ปน เหตุเหตุ อธิปฺเปโตฯ เหตู ธมฺมาติ มูลฏฺเฐน เหตุสงฺขาตา ธมฺมา, ‘‘เหตุธมฺมา’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ น เหตูติ เตสญฺเญว ปฏิกฺเขปวจนํฯ