ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

เอตฺถ ฐตฺวา สพฺเพ จิตฺตเจตสิกธมฺเม ชาติสงฺคหาทิโต สโมธาเนตฺวา ปกิณฺณกกถา วตฺตพฺพาฯ ยถาวุตฺตานิ หิ จิตฺตานิ กุสลานิ เอกวีสติ, อกุสลานิ ทฺวาทส, วิปากานิ ฉตฺติํส, กิริยานิ วีสติ จาติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติวิธานิ, โลกุตฺตรานํ ฌานงฺคโยคเภทโต จตฺตาลีสวิธตฺตา เอกวีสสตํ วา โหนฺติฯ เตสุ กามาวจรานิ จตุปญฺญาส, รูปาวจรานิ ปนฺนรส, อรูปาวจรานิ ทฺวาทส, โลกุตฺตรานิ อฏฺฐ, จตฺตาลีสํ วาฯ กามาวจเรสุ จ กุสลานิ อฏฺฐ, วิปากานิ เตวีสติ, กิริยานิ เอกาทส, อเหตุกานิ อฏฺฐารสฯ เสสานิ ปน จตุภูมกานิปิ สเหตุกานิฯ เตสุ จ ชาติโต จิตฺตคณนา ปุพฺเพ วุตฺตาว ฯ เจตสิกา ปน สทฺธา สติ หิรีโอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส กายปสฺสทฺธาทโย ทฺวาทส, ตตฺรมชฺฌตฺตตา อโมโห อปฺปมญฺญาทฺวยํ, วิรติตฺตยญฺจ โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจญฺจ โลโภ ทิฏฺฐิ โทโส วิจิกิจฺฉา จ มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธญฺจ ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตินฺทฺริยญฺจ มนสิกาโร จ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข จาติ ทฺเวปญฺญาส โหนฺติฯ

ตตฺถ ตตฺรมชฺฌตฺตตา, อปฺปมญฺญาทฺวยํ, มานาทีนิ ฉ, มนสิกาโร ฉนฺโท อธิโมกฺโข จาติ ทฺวาทส ธมฺมา ยถาฐาเน เยวาปนกา เอว, วิรติตฺตยํ, อุทฺธจฺจญฺจ กตฺถจิ เยวาปนกาฯ เตสุ จ ตตฺรมชฺฌตฺตตา มนสิกาโร ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ วิรติโยติ อิเม ฐเปตฺวา เสสา อฏฺฐ ยถาฐาเน อนิยตา เอว, วิรติโย ปน กตฺถจิ อนิยตา, อิเม ปน เอกาทส ฐเปตฺวา เสสา เอกจตฺตาลีส ธมฺมา นิยตา เอวฯ ตตฺถ สทฺธาทโย ปญฺจวีสติ ธมฺมา กุสลาพฺยากตาเยว, โมหาทโย จุทฺทส อกุสลา เอว, ผสฺสาทโย เตรส กุสลากุสลาพฺยากตา ติชาติกาฯ เอกนฺตโต หิ กุสลา วา อพฺยากตา วา ธมฺมา นตฺถิ, กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตสมเย ปน กุสลา, อพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตสมเย อพฺยากตา จ โหนฺติฯ โมหาทโย ปน สรูเปเนว อกุสลา, อิตเร จ ตํสมฺปโยเคน สพฺเพปิ เจเต อตฺถนา สมฺปยุตฺตจิตฺตเภเทน เภทวนฺโตว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

เตสุ หิ สทฺธาทโย เอกูนวีสติ สพฺเพสุ กุสเลสุ เจว สเหตุกาพฺยากเตสุ จาติ เอกูนสฏฺฐิจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปจฺเจกํ เอกูนสฏฺฐิปฺปเภทา จ โหนฺติฯ เอวมญฺเญปิ ญาตพฺพา ฯ

อโมโห เตสุ ญาณวิปฺปยุตฺตานิ ทฺวาทส ฐเปตฺวา เสเสสุ, อปฺปมญฺญา ปน กามาวจเรสุ สเหตุกกิริยกุสเลสุ เจว ปญฺจมชฺฌานวชฺชิตรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺฐวีสติจิตฺเตสุ, วิรติโย ปน กามาวจรกุสเลสุ, โลกุตฺตเรสุ จาติ โสฬสสุฯ เอวเมเต ปญฺจวีสติ ธมฺมา กุสลาพฺยากเตสุ อุปฺปชฺชนโต กุสลาพฺยากตา นาม ชาตาฯ อกุสเลสุ ปน โมหาทโย จตฺตาโร ทฺวาทสสุปิ อกุสลจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ, โลโภ อฏฺฐสุ โลภมูเลสุ, ทิฏฺฐิ ตตฺถ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ, มาโน ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ, โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ, ถินมิทฺธํ ปญฺจสุ สสงฺขาริเกสุ, วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต เอวาติฯ เอวเมเต จุทฺทสปิ สยํ อกุสลตฺตา, อกุสเลสฺเวว อุปฺปชฺชนโต จ อกุสลา นามฯ

อิตเรสุ จ ผสฺสาทโย สตฺต ธมฺมา สพฺพจิตฺเตสุ, น หิ ตํ จิตฺตมตฺถิ, ยํ อิเมสุ เอเกนาปิ วินา อุปฺปชฺชติฯ สพฺพตฺถกา หิ เอเตฯ วิตกฺกาทโย ปน ยถาโยคิกาฯ เตสุ หิ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปฐมชฺฌานิกรูปาวจรโลกุตฺตเรสุ จาติ ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติฯ วิจาโร ปน เตสุ เจว ตถา ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺฐิจิตฺเตสุฯ ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกวชฺชิตโสมนสฺสสหคเตสุฯ วีริยํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุสนฺตีรณตฺติกวชฺชิเตสุฯ ฉนฺโท อเหตุกโมมูหวชฺชิเตสุฯ อธิโมกฺโข ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวิจิกิจฺฉายุตฺตวชฺชิเตสุฯ เอวเมเต เตรส กุสลากุสลาพฺยากเตสุ อุปฺปชฺชนโต ติชาติกา นาม ชาตาฯ สมฺปยุตฺตจิตฺตเภเทน เจสํ ปจฺเจกํ คณนาเภโทปิ เวทิตพฺโพฯ ยถา หิ จิตฺตํ สลกฺขณโต เอกวิธมฺปิ สมฺปโยคาวตฺถาทิเภเทเนว ภินฺนํ, ตถา เจตสิกาปิ ปจฺเจกนฺติ ญาตพฺพา, วิเสสํ ปน เนสํ วกฺขามฯ

วตฺถุสงฺคเห ปน เนสํ จิตฺเตสุ ตาว กามาวจรวิปากมโนธาตุหสิตานิ, โทสสมฺปยุตฺตปฏิฆรูปาวจรปฐมมคฺคานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ยถาสกํ วตฺถูนิ นิสฺสาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, อรูปาวจรวิปากานิ ปน อนิสฺสาเยว, เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสายปิ, อารุปฺเปสุปิ อุปฺปชฺชนโต อนิสฺสายปิฯ อรูปีนํ หิ ฉปิ วตฺถูนิ น สนฺติ, รูปีนํ ปน ฆานาทีนิ ตีณิ, สพฺพตฺถ จ ตํตํวตฺถุรหิตานํ สพฺพตฺถ นิยตวิญฺญาณานิปิ, อสญฺญีนํ ปน สพฺพานิปิ วตฺถุวิญฺญาณานิ น สนฺติฯ เตสํ หิ ชีวิตนวกเมว รูปํ ปฏิสนฺธิ, ปวตฺติยํ ภวงฺคํ, มรณกาเล จุติ จ หุตฺวา ปวตฺตติฯ ยถา เจตฺถ จิตฺตานํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ วตฺถุโต สงฺคหเภโท เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – เตสุ หิ โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจญฺจ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย กามโลเก เอว อุปฺปชฺชติฯ กรุณามุทิตา ปน รูปโลเกปิ, น อรูเปฯ ตตฺถ หิ รูปาวจรปุพฺพภาคานิปิ น อุปฺปชฺชนฺติ, เสสา ปน สพฺเพ นิสฺสายปิ อนิสฺสายปิ ตีสุปิ ภเวสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ หิ ผสฺสาทโย สตฺต ฉปิ วตฺถูนิ, อิตเร ปน หทยเมวาติ, เสสํ จิตฺตสมํฯ

กิจฺจทฺวารสงฺคเห ปน เนสํ จิตฺตํ ยถา จ จุทฺทสหิ กิจฺเจหิ ฉทฺวาริกทฺวารวินิมุตฺตภาเวน, เอวํ ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ ยทา หิ กุสลากุสลพเลน ตีสุ ภูมีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เตสํ มรณกาเล เยภุยฺเยน ฉนฺนํ ทฺวารานมญฺญตรสฺมิํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานมญฺญตรํ คเหตฺวา อุเปกฺขาสหคตวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยญฺเจว อฏฺฐ มหาวิปากานิ, นว รูปารูปวิปากานิ เจติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ยถาสกภูมีสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตาเนว ภวงฺคจุติวเสน ทฺวารวินิมุตฺตานิ นาม โหนฺติฯ

มรณกาเล หิ สตฺตานํ อสญฺญิสตฺตวิรหิตานํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ อตีตํ กมฺมํ วา ตํกมฺมกรณกาเล วิสโยปกรณาทิภูตํ รูปาทิฉพฺพิธมฺปิ อตีตาทิเภทํ กาลวินิมุตฺตญฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปปชฺชมานภวานุรูปํ กปฺปรุกฺขมาตุกุจฺฉินิรยคฺคิชาลาทิคตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ยถารหํ ฉนฺนํ ทฺวารานมญฺญตรสฺมิํ สายนฺเห ปพฺพตจฺฉายา ปถวิยํ วิย จิตฺตสนฺตาเน อลฺลียมานํ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ อุปฏฺฐิเต จ ตสฺมิํ อารมฺมเณ กมฺมพเลน นิรนฺตรํ ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส อายุกฺขยกมฺมกฺขยอุภยกฺขยอุปจฺเฉทกกมฺมานมญฺญตเรน ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ตสฺส ตสฺส วีถิจิตฺตภวงฺคานนฺตรํ จุติจิตฺตํ โหติ, ตทนนฺตรํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีสุ ยถาคหิตํ อารพฺภ ยถารหํ ตีสุ ภเวสุ ยํ กิญฺจิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ภวนฺตเร ปฐมจิตฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ

ตตฺถ จ ทุเหตุกาเหตุกจุติยานนฺตรํ ทส กามาวจรปฏิสนฺธิโยว โหนฺติ, น อิตรา, กามาวจรติเหตุกาย จุติยา สพฺพาปิ โหนฺติ, รูปาวจราย ปน จุติยาปิ อเหตุกปฏิสนฺธิรหิตา, อรูปาวจราย จุติยา เหฏฺฐิมวชฺชิตารุปฺปปฏิสนฺธิโย เจว กามาวจรติเหตุกปฏิสนฺธิโย จ, อสญฺญีนํ ปน รูปจุติโต ภวนฺตเร คหิตปุพฺพํ กมฺมาทิเมวารพฺภ อเหตุกรหิตา กามาวจรปฏิสนฺธิโยว โหนฺติ, น อิตราฯ ปุถุชฺชนานํ, ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนญฺจ จุติยา สุทฺธาวาเสสุ ปฏิสนฺธิ น โหติ, เสขานํ ทฺวิเหตุกาเหตุกาสญฺญิปฏิสนฺธิโย, อเสขานํ ปน สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย น โหนฺติฯ เต หิ จุติโต นิรุปธิเสสนิพฺพาเนน อนุปาทาปรินิพฺพานปฺปตฺตา นาม โหนฺติฯ

เอวํ คหิตปฏิสนฺธินิโรธโต ปรํ ตเทว จิตฺตํ ตสฺมิญฺเญวารมฺมเณ ภวงฺคํ หุตฺวา จุติปริโยสานํ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท สุปินมฺปิ อทิสฺวา นิทฺโทกฺกมนกาลาทีสุ อปริมาณสงฺขมฺปิ นทีโสตํ วิย นิรนฺตรํ ปวตฺตติฯ เอวํ เอกูนวีสติวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปน วตฺตมาเน ภวงฺคสนฺตาเน ยทา อินฺทฺริยปริปากมาคมฺม สภาคปจฺจยนฺตรสหิตํ อติมหนฺตํ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺเฏติ, ตทา ฆฏฺฏนานุภาเวน ทฺวิกฺขตฺตุํ ตตฺถ ภวงฺคจลนํ โหติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ โวจฺฉินฺทิตฺวา ตสฺมิํ รูปารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตถา ตทนนฺตรํ จกฺขุวิญฺญาณทฺวเย ยถารหเมกํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ วิปากมโนธาตุทฺวยา อญฺญตรํ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ วิปากมโนวิญฺญาณธาตุตฺตยา อญฺญตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ เอกูนติํสกามาวจรชวเนสุ ยํ กิญฺจิ ยถารหํ สตฺตกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, มรณกาลาทีสุ ปญฺจกฺขตฺตุเมว วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตทนนฺตรํ เอกาทสสุ ตทารมฺมณกิจฺเจสุ มหาวิปากสนฺตีรเณสุ ยถารหเมกํ สกิํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ตทารมฺมณกิจฺจํ สาธยมานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคสนฺตติ เอว ปวตฺตติฯ เอวํ จกฺขุทฺวาเร สตฺตกิจฺจานิ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ สมฺภวนฺติฯ

ยทา ปน วุตฺตนเยน สทฺทารมฺมณาทีนิ โสตทฺวาราทีสุ ฆฏฺเฏนฺติ, ตทาปิ จกฺขุทฺวาเร วิย ปจฺเจกญฺจ ฉจตฺตาลีเสว ภวนฺติฯ เกวลํ เหตฺถ อาวชฺชนานนฺตรํ จกฺขุวิญฺญาณฏฺฐาเน โสตวิญฺญาณาทิทฺวยานิ ยถากฺกมํ สวนาทิกิจฺจานิ สาธยมานานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ เอวํ ปญฺจทฺวาเร อติมหนฺเต ปญฺจารมฺมเณ จตุปญฺญาส กามาวจรจิตฺตาเนว สมฺภวนฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สสงฺขาริกชวนานิ ปญฺจทฺวาเร น อุปฺปชฺชนฺติ ปุพฺพปฺปโยคาสมฺภวา, มโนทฺวาเรเยเวตานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติฯ

มหนฺเต ปน ตทารมฺมณวชฺชิตานิฯ วิสยสฺส ชวนสมกาลเมว อตีตตฺตา ชวนาวสาเน ภวงฺคํ โหติฯ ปริตฺเต ปน ชวนมฺปิ นตฺถิฯ โวฏฺฐพฺพนํ เหตฺถ ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต ปรํ ภวงฺคํ โหติฯ อยํ ปน วาโร ‘‘ทิฏฺฐํ วิย เม , สุตํ วิย เม’’ติอาทิกถนกาเล ลพฺภติฯ อติปริตฺเต ปน โวฏฺฐพฺพนปฺปาทา อสณฺฐหนโต ภวงฺคจลนมตฺตเมว, น อาวชฺชนาทีนิฯ อาวชฺชเนน หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต โวฏฺฐพฺพนํ อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิญฺญาณานนฺตรํ จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, นาปิ อปฺปวตฺตมาเน วิสเย ปญฺจทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติฯ อยํ ปญฺจทฺวาเร วิสยปฺปวตฺติเภเทน จิตฺตปฺปวตฺตินิยโมฯ

มโนทฺวาเร ปน ฉสุ อารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ วุตฺตนเยน ภวงฺคจลนมโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ กุสลากุสลผลนาวชฺชนกิริยจิตฺเตสุ ปญฺจปญฺญาสชวนกิจฺเจสุ ยํ กิญฺจิ กามาวจรารมฺมณมารพฺภ ปวตฺตติ, ตโต ปภุติ กามาวจรารมฺมเณ ตทารมฺมณํ โหติฯ อปฺปนาชวเน อยํ ปวตฺติกฺกโม – สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺฐานิกานํ หิ ยถาสกวิสเย อุปฺปาทิตปุพฺพภาคภาวนานํ ‘‘อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคจลนาวชฺชนาวสาเน ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ อญฺญตรสฺมิํ ยถารหํ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน จตุกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุเมว วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา มหคฺคตชวเนสุ ยํ กิญฺจิ ปฐมกปฺปนาภิญฺญาภูตํ เอกวารเมว, ฌานสมาปตฺติภูตํ อนนฺตวารมฺปิ ชวติฯ

โลกุตฺตรชวเนสุ ปน กุสลานิ เอกสนฺตาเน เอกวารเมว ชวนฺติ, ตทนนฺตรํ ยถาสกํ ผลจิตฺตญฺจ ทฺวตฺติวารํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลเมว อนนฺตวารมฺปิ ชวติ, นิโรธสมาปตฺติยํ ปน อนุปุพฺพนิโรธวเสน ปฐมชฺฌานโต ยาวากิญฺจญฺญายตนา ยถากฺกมํ อาวชฺชนปริกมฺมาทิวเสเนว สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส โคตฺรภุโต อนนฺตรํ จตุตฺถารุปฺปชวเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชวิตฺวา นิรุทฺเธ ยถาปริจฺฉินฺนกาลญฺจ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, วุฏฺฐานกาเล จ อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตนิยาเมน อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ วา ยถารหเมกวารเมว อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ จ กุสลโคตฺรภุโต อนนฺตรํ กุสลญฺเจว อาทิโต ผลตฺตยญฺจ อปฺเปติ, กิริยาโคตฺรภุโต กิริยํ, อรหตฺตผลญฺจฯ ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคตโต โสมนสฺสสหคตเมว, อุเปกฺขาสหคตโต จ อุเปกฺขาสหคตเมว อปฺเปติฯ อเสขานเมว เจตฺถ อรหตฺตผลกิริยาชวนานิ, ยถาสกํ เสขานเมว เสสโลกุตฺตรานิ, เสขปุถุชฺชนานเมว กุสลากุสลานิ, ติเหตุกานเมว อปฺปนา โหนฺติ, อยํ ชวนนิยโมฯ

อปฺปนาชวนโต ปรํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิฯ ชวนารมฺมเณสุ หิ กามาวจรภูเตสฺเวว กามาวจรปฏิสนฺธิกานเมว อติมหนฺเต, วิภูเต จ วิสเย ตทารมฺมณมุปฺปชฺชติฯ อติอิฏฺเฐ ปนารมฺมเณ สนฺตีรณกิริยาชวนตทารมฺมณานิ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเฐ จ อุเปกฺขาสหคตานิ โหนฺติฯ ยทา ปน โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสสฺส ปฏฺฐาเน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส อติอิฏฺฐาทีสุ ปฏิเฆ ชวิเต ตทารมฺมณภวงฺคานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา อญฺญํ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณมารพฺภ อนาวชฺชนมฺปิ นิโรธโต วุฏฺฐหนฺตสฺส สามญฺญผลํ วิย อนฺตรา อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชติ, ตมนนฺตริตฺวา ภวงฺคํ โหตีติ อยํ ตทารมฺมณนิยโมฯ

เอวํ ปน ภวงฺคานนฺตรํ ฉทฺวาเร อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิฯ อิติ ยาวตายุกํ อิมินาว กเมน จิตฺตนิยามโต วิญฺญาณานิ ปวตฺตนฺติฯ

วีถิจิตฺตานนฺตรํ, ปน ภวงฺคานนฺตรํ วา สพฺพปจฺฉิมํ ตํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคเมว ตสฺมิญฺเญวารมฺมเณ จุติกิจฺจญฺจ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตสฺมิํ นิรุทฺเธ สตฺโต จุโต นาม โหติฯ ตโตปิ จุติโต ปุน ปฏิสนฺธิภวงฺควีถิจุติโยติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จิตฺตสนฺตานํ ยนฺตยุตฺตโคโณ วิย ภวาทีสุ ยาวานุปาทาย อาสเวหิ น วิมุจฺจติ, ตาวาวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ เอวฯ เอวํ ปวตฺตมาเน จ จิตฺตสนฺตาเน ‘‘ตฺวํ ภวงฺคํ นาม โหติ, ตฺวํ ตทนนฺตรํ อาวชฺชนํ…เป.… ตฺวํ ตทนนฺตรํ ตทารมฺมณํ นาม โหติ, ตฺวํ ปน ภวงฺค’’นฺติอาทินา นิยามโก กตฺตา นาม นตฺถิ, จิตฺตนิยาเมเนเวตํ ปวตฺตติฯ

ปญฺจวิโธ หิ นิยาโม – พีชนิยาโม อุตุนิยาโม กมฺมนิยาโม ธมฺมนิยาโม จิตฺตนิยาโมติ, ตตฺถ องฺกุรปณฺณทณฺฑปุปฺผผลาทิกฺกเมน เตสํ เตสํ พีชานํ อญฺโญญฺญวิสทิสรุกฺขติณคจฺฉลตาทิสนฺตาเน อตฺตนา สทิสผลทานํ พีชนิยาโม นามฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย เตสํ เตสํ รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรน ปุปฺผผลปลฺลวานํ คหณํ อุตุนิยาโม นามฯ ตสฺส ตสฺส วา กุสลากุสลกมฺมสฺส ตํตํสทิสาสทิสรูปารูปวิปากทานํ, กมฺมสริกฺขกวิปากทานญฺจ กมฺมนิยาโม นามฯ โพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ, มาตุกุจฺฉิโต อภินิกฺขมเน, อภิสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีสุ จ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ธมฺมนิยาโม นามฯ ยถาวุตฺเตน ภวงฺคาวชฺชนาทิกิจฺจกฺกเมเนว จิตฺตปฺปวตฺติ จิตฺตนิยาโม นามฯ อิมินา ปน จิตฺตนิยาเมน ยถากฺกมํ กิจฺจวนฺเตสุ เจเตสุ จิตฺเตสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุชวนานิ ยถาสมฺภวํ เอกกิจฺจฏฺฐานานิ, เสสานิ ปน ทฺวิติจตุปญฺจกิจฺจฏฺฐานานิ, ตานิ จ ปุพฺเพ วุตฺตานิ, สุวิญฺเญยฺยานิ จฯ เอวํ เอกทฺวาริกาทีนิ จฯ ยถา จ จิตฺตานํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ กิจฺจทฺวารวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – กิจฺจโต หิ สพฺพตฺถกา ตาว สตฺต จิตฺตํ วิย จุทฺทส กิจฺจานิ กโรนฺติฯ

วิตกฺกวิจาราธิโมกฺขา ปน ตโย ทสฺสนาทิปญฺจกิจฺจานิ วชฺเชตฺวา นว, วีริยํ ตโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิ วชฺเชตฺวา สตฺต, ปีติ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานิปิ วชฺเชตฺวา สนฺตีรเณน สทฺธิํ ฉ, วิรติอปฺปมญฺญาวชฺชิตา ปน วีสติ กุสลาพฺยากตา เจว ฉนฺโท จ สนฺตีรณมฺปิ วชฺเชตฺวา ปญฺจ, ตโต อปฺปมญฺญา ตทารมฺมณมฺปิ วชฺเชตฺวา จตฺตาริ, วิรติโย ปน กุสลา ชวนกิจฺจเมว กโรนฺติฯ ทฺวารโต จ วิรติโย มโนทฺวาริกา เอว, ตถา กรุณามุทิตา, ทฺวารวินิมุตฺตา จ ปน โหนฺติฯ มโนทฺวาเร เอว หิ ทุจฺจริตวิรมณํ สตฺตปญฺญตฺติคฺคหณญฺจ โหติฯ อกุสลา ปน ฉทฺวาริกา, ตตฺถาปิ มานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ มโนทฺวาริกาเนวาติ เกจิฯ อวเสสา ฉทฺวาริกา เจว ทฺวารวินิมุตฺตา จฯ เสสํ จิตฺตสทิสเมวฯ อารมฺมณสงฺคโห ปน เนสํ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อาวิ ภวิสฺสตีติฯ อยํ ปกิณฺณกกถาฯ

จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อพฺยากตปทํ ปน เนว ตาว นิฏฺฐิตํฯ อพฺยากเตสุ หิ วิปากาพฺยากตํ, กิริยาพฺยากตญฺจ วิภตฺตํ, รูปาพฺยากตํ, ปน นิพฺพานาพฺยากตญฺจ อวสิฏฺฐํฯ ตตฺถ รูปาพฺยากตํ ตาว ภูมิโต กามาวจรเมว, น ภินฺนํ, ตถา สมฺปโยคโตปิ อสมฺภโว เอวฯ สารมฺมณธมฺมานเมว, หิ อญฺญมญฺญสมฺปโยโค, น อิตเรสนฺติฯ ธมฺมุทฺเทสโต ปเนตํ อฏฺฐวีสติวิธํ โหติฯ เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ อากาโส รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตา รูปสฺส อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา กพฬีกาโร อาหาโรติฯ

ปทภาชนีเย ปเนตฺถ กิญฺจาปิ หทยวตฺถุ น อาคตํ, อุปริ ปน ปฏฺฐานปาฬิยํ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺตี’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.8) สรูเปเนว อาคมิสฺสตีติ ตํ อิธ คหิตํฯ เกจิ ปน มิทฺธรูปํ พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปนฺติ อิมานิปิ ปญฺจ คเหตฺวา ‘‘เตตฺติํส รูปานิ โหนฺตี’’ติ วทนฺติ, เต เตสํ อภาวํ, อนฺโตคธภาวญฺจ วตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ อิเมสุ หิ มิทฺธํ รูปเมว น โหติ อรูปธมฺมตฺตา นีวรณานํฯ มิทฺเธเนว หิ ปจลายิกากาเรน รูปปฺปวตฺติ โหติ, พลรูปํ ปน วาโยธาตุยา อนฺโตคธํ ตํสภาวตฺตา, สมฺภวรูปํ อาโปธาตุยา, ชาติรูปํ อุปจยสนฺตตีสุ, โรครูปญฺจ ชรตาอนิจฺจตาสุ ปวิสติ สปฺปจฺจยสมุฏฺฐิตรูปวิการเภเทสุ โรคพฺยปเทสโตติ สพฺพํ รูปํ อฏฺฐวีสติวิธเมว โหติฯ อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโยฯ

ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺฐานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาฯ อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺฐานาฯ จตสฺโสปิ เจตา เสสภูตตฺตยปทฏฺฐานาฯ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ

อิทํ ปน ยเทตํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺฐิตํ นหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน อาพทฺธมํสยุตฺตํ, ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ กณฺหมฺปิ โลหิตมฺปิ จตฺตาริปิ มหาภูตานิ, ยญฺจ เสมฺหุสฺสทตฺตา เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา ปริพฺภมติ, ยญฺจ โลเก นีลปขุมสมากิณฺณํ กณฺหสุกฺกมณฺฑลวิจิตฺตํ นีลุปฺปลทลสนฺนิภํ ทีฆํ ปุถุลํ จกฺขูติ วุจฺจติ, ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทเส สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติฯ

สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ ฯ อิทํ ปน สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตุอาทีหิ กตูปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภํ โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ ฯ อิทญฺจ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภํ ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานาฯ เอสา จ สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภา ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติฯ

โผฏฺฐพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโนฯ อยํ ปน อิมสฺมิํ กาเย ยาวตา อุปาทินฺนา ปถวีอาโปโกฏฺฐาสา โหนฺติ, ตตฺถ สพฺพตฺถ กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย อนุคโต วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺโภ กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติฯ เกจิ (ธ. ส. อฏฺฐ. 600) ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวิอธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติฯ อปเร (ธ. ส. อ. 600) ‘‘เตโชสภาวํ จกฺขุ, อากาสปถวิอาปวายุสภาวา โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เตชาทิสหการิตฺตา, เตชาทิคุณรูปาทิวิสยตฺตา จา’’ติ การณญฺจ ยถากฺกมํ วทนฺติฯ

เต จ วตฺตพฺพา – โก ปเนวมาห ‘‘สหการิสภาเวเหว อินฺทฺริเยหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ, ‘‘รูปาทโย วา เตชาทีนํ คุณา’’ติฯ อวินิพฺโภเคสุ หิ ภูเตสุ ‘‘อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ’’ติ น ลพฺภา วตฺตุนฺติฯ อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต อิจฺฉิตพฺพเมตํ ‘รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’’’ติ, เต วตฺตพฺพา อิจฺเฉยฺยาม, ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวิอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถฯ ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยถ ตเมเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํฯ ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อญฺญมญฺญํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโยปีติ คเหตพฺพเมตํฯ กิํ ปเนสํ วิเสสการณํ นตฺถีติ? โน นตฺถิฯ กิํ ปน ตนฺติ? กมฺมเมว เนสํ อสาธารณํ การณํ ชนกตณฺหาชนิตานํ ภูตานํ วิเสสโตฯ ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว นุปฺปชฺชติฯ สมานานํ หิ ภูตานํ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณาฯ เอวํ กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ เจเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเยว วิสเย วิญฺญาณเหตุตฺตาฯ ฆานชิวฺหากายา ปน สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา นิสฺสยวเสน เจว สยญฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเน เอว วิสเย วิญฺญาณเหตุตฺตาฯ

เกจิ ปน ‘‘จกฺขุโสตานิปิ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกาเนว, ทูเร ฐิเตสุปิ จนฺทรูปาทีสุ สีฆยายินยนรํสิสญฺโญเคน, สทฺทานญฺจ ปรมฺปรายาคนฺตฺวา โสตพิเล ฆฏฺฏเนน วิญฺญาณุปฺปตฺติโตฯ

เตเนว หิ กุฏฺฏาทิอนฺตริเตสุ, วิจฺฉิทฺทปพฺพตเลณาทิคเตสุ จ รูปสทฺเทสุ วิญฺญาณํ น อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺติฯ เตสมฺปิ หิ จกฺขุโน ทูราสนฺเนสุ จนฺทรุกฺขาทีสุ อนุปลกฺขิตกาลเภเทน รํสิสมาโยชนสามตฺถิยํ, สทฺทานมฺปิ ทูราสนฺนานํ อวิทิตตาเภทํ อาคนฺตฺวา โสตพิลฆฏฺฏนสามตฺถิยํ วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภูตํ อุปคนฺตพฺพํฯ ตโต ปรํ ตตฺเถว ฐิตานญฺเญว วิญฺญาณุปฺปาทนสามตฺถิโยปคมนํฯ กุฏฺฏเลณาทิอนฺตริตานญฺจ รูปสทฺทานํ สหการิปจฺจยวิรหโต อนาปาถคมนํฯ อิตรถา เตสมฺปิ ตาทิเสสุ อินฺทฺริยสญฺโญคํ น ธาวิตพฺพํฯ คมนนิวารณมฺปิ อุปฺปตฺตินิวารณเมว, ตเถว สหการิปจฺจยวิรหโต ยาทิเสว เตสํ อินฺทฺริยสญฺโญโค โหติ, ตาทิเส วิญฺญาณุปฺปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํฯ

จกฺขุ ตาว ทูเร ฐิตานํ จนฺทาทีนมฺปิ คหณโต อสมฺปตฺตคฺคาหกํ โหตุ, โสตํ ปน ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานํ, วตฺถํ โธวนฺตานญฺจ ทูรโตว ปญฺญายมานกายวิการาทินา สทฺธิํ สทฺทํ คเหตุํ อสมตฺถตาย กถํ สณิกํ ววตฺถาปยมานํ ตํ อสมฺปตฺตคฺคาหกํ โหตีติ? ตตฺถาปิ จ กุฐาริวตฺถาทีนํ ปฐมนิปาตสทฺทานํ มนฺทตาย ยถา หตฺถฉิชฺชมานสาขาปลาสจลนาทิสมุฏฺฐิตมนฺทสทฺทานํ ปรมฺปรายาคมนํ นตฺถิ, ตถา อนาปาถคมนมฺปิ, ปจฺฉา ปน ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวตาย อุปฺปนฺนมหาสทฺทานํ อาคมนํ วิย ตตฺเถว ฐิตานญฺเญว อาปาถคมนํ โหติ, อิตรถา ทูราสนฺนาทิววตฺถานานิ น สิยุํ คนฺธาทีนํ วิย, ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนเวตานิ, ฆานาทีนิ จ สมฺปตฺตโคจรานีติ เวทิตพฺพานิฯ

อหิสุํสุมารปกฺขิกุกฺกุรสิงฺคาลสทิสานิ เจตานิฯ

ยถา หิ อหิ นาม พหิสิตฺตสมฺมฏฺฐฏฺฐาเน นาภิรมติ, ตํ วิหาย ติณปณฺณคหนวมฺมิกาทิวิสมชฺฌาสโยว โหติ, เอวํ จกฺขุปิ สมฺมฏฺฐภิตฺติอาทิํ วิหาย อิตฺถิปุริสปุปฺผลตาจิตฺตาทิวิสมชฺฌาสยํ โหติฯ ยถา จ สุํสุมาโรปิ พหิ จรณํ วิหาย อุทเก พิลชฺฌาสโย โหติ, เอวํ โสตมฺปิ วาตปานจฺฉิทฺทาทิพิลชฺฌาสยํ โหติฯ ยถา หิ คิชฺฌาทิปกฺขีปิ ภูมิรุกฺขาทิํ วิหาย อากาเส ปกฺขนฺทนชฺฌาสโย โหติ, เอวํ ฆานมฺปิ อุทฺธคฺคํ หุตฺวา คนฺธปเวสกวาตากฑฺฒนตฺถํ อากาสชฺฌาสยํ โหติฯ ยถา กุกฺกุโร พหิคามจารํ วิหาย อามิสคเวสี คามชฺฌาสโย มหานสาทินินฺนจิตฺโต โหติ, เอวํ ชิวฺหาปิ อาปชฺฌาสยา โหติฯ ยถา จ สิงฺคาโล พหิสุสานจารํ วิหาย มํสคเวสี สุสานชฺฌาสโย โหติ, เอวํ กาโยปิ อนุปาทินฺนํ สุขสมฺผสฺสสยนาทิํ ลภิตฺวาปิ อุปาทินฺนชฺฌาสโย โหติฯ อญฺญํ หิ อุปาทินฺนกํ อลภมานา สตฺตา อตฺตโน ชณฺณุกานิ อุรนฺตรํ ปเวเสตฺวา หตฺถตเล สีสํ กตฺวาปิ นิปชฺชนฺติฯ อาโลกวิวรวายุชลปถวิปจฺจยานิ เจตานิ วิญฺญาณุปฺปาทกานิฯ เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ปสาทานํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปเทสนิสฺสยโคจรชฺฌาสยปฺปจฺจยเภเทน ววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ

จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, จตุมหาภูตปทฏฺฐานํ, ยถา เจตสฺส, เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปาทารูปานํ ปทฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ, วิเสสํ ปน วกฺขามฯ ตยิทํ รูปํ นีลปีตโลหิโตทาตกาฬมญฺชิฏฺฐสามฉายาตปอาโลกนฺธการาทิวเสน อเนกวิธํฯ เกจิ ปน ‘‘อนฺธกาโร นาม อาโลกาภาวมตฺโต เอว, ตโต เอว ตตฺถ คตรูปานิ น ทิสฺสนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ

ยถา หิ นีลเมฆมณิอาทีนํ ฉายา อาโลกวิสทิสา วณฺณายตนภูตา โหติ, เอวํ ภิตฺติจฺฉทนภูมิปพฺพตาทิจฺฉายา จ ฆนีภูตา ฆฏรูปาทิจฺฉาทนโต อาโลกวิสทิโส อนฺธกาโรติ ทฏฺฐพฺโพ, โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท, โสตวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ โส คีตเภริสทฺทาทิวเสน อเนกวิโธฯ ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ โส มูลคนฺธสารคนฺธาทิวเสน อเนกวิโธ ฯ ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ โส มูลรสตจรสาทีนํ วเสน อเนกวิโธฯ

อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ อุภินฺนมฺเปสํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทีนํ การณภาโว น สรสโต อตฺถิ เกนจิ ปจฺจเยน เนสํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏฺฐาเน อนาคตตฺตา, อตฺตโน ปน ชนกปจฺจยภูตอาคมนโตวฯ อิตฺถิปุริสานํ ปฏินิยตลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปภาวานุคุณรูปานมฺปิ นิยเมน อุปฺปชฺชนโต, ลิงฺคนิมิตฺตาทิโวหารานญฺจ ตปฺปธานโต ปจฺจยภาโว, อินฺทฺริยภาโว จ ปริยายโต วุตฺโตฯ เตเนว หิ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยาภาเวปิ ปุริสลิงฺคนิมิตฺตาทิพฺยญฺชนํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยาภาเวปิ อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตาทิพฺยญฺชนญฺจ ปุริมกมฺมโต เอว อุปฺปชฺชติฯ ยทิ หิ เนสํ ตํตํอินฺทฺริเยเนว ปฏินิยตพฺยญฺชนานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ทุติยพฺยญฺชนสฺส อภาโว อาปชฺชติฯ น หิ เตสํ ภาวทฺวยํ อตฺถิฯ ยทิ สิยา, สพฺพทาปิ พฺยญฺชนทฺวยสฺส ภาวปฺปสงฺโค สิยาฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส หิ อิตฺถินฺทฺริยเมว วิชฺชติ, น อิตรํฯ ตสฺส ปน ยทา อิตฺถิยํ ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยญฺชนํ ปาตุภวติ, อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติฯ ตถา อิตรสฺส อิตรํฯ

ยสฺมา ปเนสํ เอกเมว อินฺทฺริยํ นิยตํ , ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติฯ ยถา เตสํ อุภโตพฺยญฺชนกานํ กมฺมสหายํ ราคจิตฺตเมว พฺยญฺชนการณํ, น ภาโว, เอวํ ปกติตฺถิปุริสานมฺปิ ภาวทฺวยชนกกมฺมาทิปจฺจโย เอว ตํตํลิงฺคนิมิตฺตาทิการณนฺติ คเหตพฺพํฯ อุภยมฺปิ เจตํ ปฐมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺฐาติ, ตโต อปรภาเค ปฏิสนฺธิยเมว, สพฺเพสํ ปน ปวตฺเต เอว ปริวตฺตติฯ อิเมสุ จ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนํ, ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺฐาติฯ อิตฺถิลิงฺคํ ปน อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลากุสเลน อนฺตรธายติ, อิตรํ พลวกุสเลน ปติฏฺฐาติฯ เอวํ อุภยมฺปิ สุคติยํ อกุสเลเนว อนฺตรธายติ, กุสเลเนว ปติฏฺฐาติฯ กายปฺปสาโท วิย จ สกลสรีรพฺยาปกเมว, น จ กายปฺปสาทาทีนํ ฐิโตกาเส ติฏฺฐติฯ

ยทิ เอวํ น สพฺพตฺถ กายภาวินฺทฺริยานีติ? เนวํ ปรมตฺถโต สพฺพตฺถ, วินิพฺภุชิตฺวา ปเนสํ โอกาสเภทํ ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา รูปรสาทีนํ วิยฯ น หิ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิฯ ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว คหณํ คจฺเฉยฺยฯ เอวํ กายภาวินฺทฺริยานิ ปรมตฺถโต น สพฺพตฺถ, น จ สพฺพตฺถ นตฺถิ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณาทิววตฺถานโตปิ เจสํ อสมฺมิสฺสตา เทสโต น วิเวกาภาเวปิฯ น เกวลญฺจ อิมาเนว, สพฺพานิปิ รูปานิ อสมฺมิสฺสาเนว โหนฺติฯ ยถา หิ ปญฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏิํ กตฺวา ทีเป ชลิเต กิญฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกํ ชาลา อญฺญมญฺญํ อสมฺมิสฺสาวฯ เอวํ กายภาวินฺทฺริยาทีนิ เอกสฺมิํ ฐาเน สโมสฏานิปิ ภินฺนฏฺฐาเนสุ เหฏฺฐุปริยาทิวเสน นตฺถิ, ตานิปิ อสมฺมิสฺสาเนว โหนฺติฯ

สหชรูปานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํฯ อตฺถิกฺขเณ เอว เจตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, น ภงฺคกฺขเณ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาตี วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสญฺเญว ธาตูนํ ธารณรสํ, อุพฺพหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ อิทํ ปน หทยวตฺถุ ยเทตํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฏฺฐปิตรตฺตปทุมมกุลสณฺฐานํ พหิ มฏฺฐํ, อนฺโต โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ, ปญฺญวนฺตานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺญานํ มกุฬิตํ, หทยมํสยมกํ ปริกฺขิปิตฺวา วกฺกยกนกิโลมกปิหกาทโย ติฏฺฐนฺติฯ ตสฺส สสมฺภารหทยมํสสฺส อนฺโต ปุนฺนาคฏฺฐิปติฏฺฐานมตฺเต อาวาฏเก สณฺฐิตํ อทฺธปสตมตฺตโลหิตํ สณฺฐาติฯ ตญฺจ ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวนอุทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ, พุทฺธิจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ นิทฺโธตชาติมณิ วิย ชุติมนฺตํ โหติ, พฺยาเปตฺวา สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ภูเตหิ กตูปการํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทิปริวุตํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนญฺเจว ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ วตฺถุภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

อภิกฺกมาทิปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุยา สหชรูปกายสนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ปจฺจยาการวิการลกฺขณา กายวิญฺญตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา , จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุปทฏฺฐานาฯ

วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยาการวิการลกฺขณา วจีวิญฺญตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุปทฏฺฐานาฯ อุโภเปตา กายวิปฺผนฺทนวจีโฆเสหิ สยํ วิญฺเญยฺยตฺตา, อธิปฺปายวิญฺญาปนโต จ ‘‘กายวจีวิญฺญตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ จกฺขุโสตปถสฺมิํ หิ ฐตฺวา เกนจิ หตฺถวิการสีสุกฺขิปนาทิกายวิกาเร, สทฺเท วา กเต ตถาปวตฺตรูปสทฺทายตนานิ จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยานิ, น ตานิ วิญฺญตฺติโย, จิตฺตสมุฏฺฐิตกลาปคตาย ปน วาโยธาตุยา สหชาตรูปกายสนฺธารณจลนาทีนํ ปจฺจยภูโต วิกาโร กายวิญฺญตฺติ, ตถา จิตฺตสมุฏฺฐิตปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต อาการวิกาโร วจีวิญฺญตฺติฯ น จ ตา จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา, ตา ปน มโนทฺวาริกชวเนหิ ตาลปณฺณาทิสญฺญาย อุทปานาทีนิ วิย ยถาคหิตกายวิการวจีโฆสานุสาเรน ติรจฺฉานานมฺปิ วิญฺเญยฺยา, ตทนุสาเรเนว ‘‘อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ, วทติ จา’’ติ อธิปฺปาโย จ วิญฺเญยฺโย โหติ, ตสฺมา สยํ วิญฺเญยฺยโต, อธิปฺปายวิญฺญาปนโต จ ‘‘วิญฺญตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ จ มโนทฺวาริกชวนวีถิยํ สตฺตสุ กามาวจรชวเนสุ กายวิญฺญตฺติชนเกสุ ปุริเมหิ ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺฐิตวาโยธาตุโย อุปตฺถมฺภนสนฺธารณกิจฺจเมว กาตุํ สกฺโกนฺติ, อภิกฺกมาทิํ ปน นิปฺผาเทตุํ น สกฺโกนฺติฯ

สตฺตมชวนสมุฏฺฐิตา ปน เหฏฺฐา ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺฐิตวาโยธาตุโยปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพภารํ สกฏํ สตฺตมยุคยุตฺตโคโณ วิย อิตรฉยุคยุตฺตโคโณปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา รูปกายสฺส อภิกฺกมปฏิกฺกมาทิํ กาเรตุํ สกฺโกติ, เอวํ วจีวิญฺญตฺติชนเกปิ สตฺตมชวเนหิ สมุฏฺฐิตาย ปถวีธาตุยาปิ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน ปุริมชวนสมุฏฺฐิตาย อุปตฺถมฺภกตฺตํ, สตฺตมชวนสมุฏฺฐิตาย จลนปจฺจยตฺตญฺจ นตฺถิ เตสํ วาโยธาตุกิจฺจตฺตา, ปุริมสหคตา ปน ปจฺฉิมา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสมตฺถา โหติ, เสสํ ตาทิสเมวฯ จิตฺตสมุฏฺฐิตกาเย ปน วาโยธาตุยา จลนฺเต ตทุปตฺถมฺภิตเตสมุฏฺฐานิกานมฺปิ จลนโต สกลกายสฺส อภิกฺกมาทโย โหนฺติ อุทเก คจฺฉนฺเต ตตฺถ ปติตติณปณฺณานิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐานา, อสมฺผุฏฺฐภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐานา, ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ, อโธ, ติริย’’นฺติ จ โหติฯ

อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺสลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺฐานา, ลหุรูปปทฏฺฐานาฯ อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺสมุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานา, มุทุรูปปทฏฺฐานาฯ สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณา รูปสฺสกมฺมญฺญตา, อกมฺมญฺญตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมญฺญตารูปปทฏฺฐานาฯ เอตา ปน ติสฺโสปิ อญฺญมญฺญํ น วิชหนฺติ, ครุถทฺธอกมฺมญฺญรูปปฏิปกฺขภาเวน จ สมุฏฺฐิตานํ อุตุจิตฺตาหารชานํ ลหุมุทุกมฺมญฺญภูตานํ รูปานํ วิการตาย จ ปริยายโต ครุถทฺธากมฺมญฺญภาววิโนทนกิจฺจา วุตฺตา, น ปน สภาวโต สยํ อวิชฺชมานตฺตาฯ

อาจยลกฺขโณ รูปสฺสอุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺฐาโนฯ

ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺสสนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา, อนุปฺปพนฺธกรูปปทฏฺฐานา ฯ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํฯ สมฺปิณฺฑิตานํ หิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ ปฐมุปฺปตฺติ อุปจโย นาม, อุปรูปรุปฺปตฺติ สนฺตติ นามฯ เตเนว ตาสํ ปทภาชนีเย ‘‘โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. 642) วุตฺตํ, อาการนานตฺตโต ปน วิสุํ อุทฺทิฏฺฐาฯ

รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺสชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺฐานาฯ ขเณ ขเณ ภิชฺชมานาปิ เจสา อุปาทินฺเนสุ ขณฺฑทนฺตาทิโต, อนุปาทินฺเนสุ รุกฺขลตาทีสุ วณฺณวิการาทิโต จ อนฺตรนฺตรา จ สุวิญฺเญยฺยวิการตฺตา ‘‘ปากฏชรา, สวีจิชรา’’ติ จ วุจฺจติ, มณิกนกจนฺทสูริยาทีสุ ทุวิญฺเญยฺยตฺตา, นิรนฺตรตฺตา จ ‘‘อปากฏชรา, อวีจิชรา’’ติ วุจฺจติฯ อีทิเสสุ หิ กปฺปวินาสาทิกาเล วิการโต ชรา ปญฺญาเยยฺยฯ สพฺพทาปิ ปน อปญฺญายมานวิการตฺตา อรูปธมฺเมสุ ชรา ปฏิจฺฉนฺนชรา นามฯ น จ ตตฺถ วณฺณวิการาทโย ชรา เตสํ จกฺขุวิญฺเญยฺยโตฯ น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา, มโนวิญฺเญยฺยา ปน โหติฯ ยถา โอเฆน ปริภินฺนภูมิอาทิทสฺสเนน อทิฏฺโฐปิ โอโฆ สุวิญฺเญยฺโย โหติ, เอวํ วิการทสฺสเนน ชราติ คเหตพฺพํฯ

ปริเภทลกฺขณา รูปสฺสอนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺฐานาฯ น เกวลญฺเจตานิ อุปจยาทิจตูหิ คหิตานิ ชาติชรามรณานิ รูปธมฺมานเมว , อรูปธมฺมานมฺปิ โหนฺติเยวฯ เอตานิ จ อิเมสํ สตฺตานํ อรญฺญปฺปเวสกปวิฏฺฐปริปาตกปติตฆาตกโจเรหิ ยถากฺกมํ สทิสานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโนฯ อยํ ลกฺขณาทิโต วินิจฺฉโยฯ

สงฺคหโต ปน สพฺพมฺเปตํ รูปํ ขนฺธโต เอกวิธํ รูปกฺขนฺโธว โหติ, ตถา อเหตุกํ สปฺปจฺจยํ สงฺขตํ โลกิยํ สาสวํ สญฺโญชนียํ โอฆนียํ โยคนียํ นีวรณียํ ปรามฏฺฐํ สํกิเลสิกํ อนารมฺมณํ อปฺปหาตพฺพนฺติอาทินา จ เอกวิธํ, ตํ ปุน ภูโตปาทายวเสน ทุวิธํ, ตถา นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนาทิวเสน จฯ ตตฺถ ปถวีอาทีนิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ภูตรูปํ นาม, เสสํ อุปาทารูปํ นามฯ ปถวีอาทโย สตฺตรส, กพฬีกาโร อาหาโร เจติ อฏฺฐารสวิธมฺปิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา นิปฺผนฺนรูปํ นาม, อิตรํ อนิปฺผนฺนรูปํ นามฯ จกฺขาทโย ปญฺจ ปสาทา, ภาวทฺวยํ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อฏฺฐวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ นาม, อิตรํ อนินฺทฺริยํฯ ตานิ อินฺทฺริยานิ เจว หทยญฺจาติ นววิธมฺปิ อุปาทินฺนํ, อิตรํ อนุปาทินฺนํ, ปญฺจ ปสาทา, จตฺตาโร รูปสทฺทคนฺธรสา, อาโปธาตุวิวชฺชิตภูตตฺตยญฺจาติ ทฺวาทสวิธมฺปิ โอฬาริกรูปํ, สนฺติเกรูปํ, สปฺปฏิฆรูปญฺจ, เสสํ สุขุมรูปํ, ทูเรรูปํ, อปฺปฏิฆรูปญฺจฯ ปสาทา, หทยญฺจ วตฺถุรูปํ, อิตรํ อวตฺถุรูปํฯ ปสาทา, วิญฺญตฺติทฺวยญฺจ ทฺวารรูปํ, อิตรํ อทฺวารํฯ ปสาทา อชฺฌตฺติกรูปํ, โคจรคฺคาหิกรูปญฺจ, อิตรํ พาหิรํ, อโคจรคฺคาหิกรูปญฺจฯ จตฺตาริ ภูตรูปานิ, รูปคนฺธรสโอชา จาติ อิทํ สุทฺธฏฺฐกํ อวินิพฺโภครูปํ นาม, อิตรํ วินิพฺโภครูปํฯ

จกฺขุ นจกฺขูติ เอวมาทิวเสน จ ทุวิธํ โหติฯ ปุน ตํ สนิทสฺสนตฺติกวเสน ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสโมฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สพฺพมฺปิ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ ตถา กมฺมชาทิตฺติกวเสนฯ

ตตฺถ นววิธํ อุปาทินฺนรูปํ, สุทฺธฏฺฐกํ, อากาโส จ กมฺมชํ นาม, วิญฺญตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยญฺจ สทฺโท จ อกมฺมชํ นาม, อุปจยาทิจตุพฺพิธํ ลกฺขณรูปํ อชํ นามฯ สุทฺธฏฺฐกํ, อากาโส, วิญฺญตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยํ, สทฺโท จ จิตฺตชํ นาม, ตทวเสสํ ลกฺขณรูปวิรหิตํ อจิตฺตชํ นาม, ลกฺขณรูปํ อชํ นามฯ สุทฺธฏฺฐกํ, อากาโส, ลหุตาทิตฺตยญฺจ อาหารชํ นาม, เสสํ ลกฺขณวชฺชิตํ อนาหารชํ นาม, ลกฺขณํ อชํ นามฯ สุทฺธฏฺฐกํ, อากาโส, ลหุตาทิตฺตยํ, สทฺโท จ อุตุชํ นาม, เสสํ ลกฺขณวิรหิตํ อนุตุชํ นาม, ลกฺขณํ อชํ นามฯ ลกฺขณานิ หิ ชายมานชียมานปริภิชฺชมานธมฺมานํ สภาวตาย กุโตจิ ชาติโวหารํ น ลภนฺติ เภสมฺปิ ชาติอาทิปฺปสงฺคโตฯ น หิ ‘‘ชาติ ชายติ, ชรา ชีรติ, มรณํ มียตี’’ติ โวหริตุํ ยุตฺตํ อนวฏฺฐานโตฯ ตทวเสสานํ ปน อากาสวิญฺญตฺตาทิอนิปฺผนฺนานํ ยทิปิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตาย น กุโตจิ อุปฺปตฺติ อตฺถิ, ตถาปิ ตถา ตถา ปวตฺตรูปํ อุปาทาย เนสํ วิชฺชมานโวหารสฺเสว เหตุสมุปฺปนฺนโวหารสฺสาปิ วิโรธาภาวโต สเหตุกตา วุตฺตาฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘รูปายตนํ…เป.… รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตติ กพฬีกาโร อาหาโรฯ อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1202) ชาติยาปิ กุโตจิ ชาตตฺตํ วุตฺตํ, ตํ รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวลกฺขเณ ทิฏฺฐตฺตา รูปุปฺปตฺติกฺขเณ วิชฺชมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ชรามรณานํ ปน รูปุปฺปตฺติกฺขเณ อภาวโต น วุตฺตํฯ ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20) อิทํ ปน ชรามรณสีเสน ตถาปวตฺตวิญฺญาณนามรูปาทีนเมว คหิตตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ, ตํ อุปาทา, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ, ตํ อตฺถิ อุปาทา, อตฺถิ โน อุปาทาติ เอวมาทินา นเยนาปิ ติวิธํ โหติฯ

ปุน ตํ สพฺพํ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปายตนํ ทิฏฺฐํ นาม, สทฺโท สุตํ นาม, คนฺธรสโผฏฺฐพฺพานิ ปตฺวาว คเหตพฺพโต มุตํ นาม, เสสํ มนสา วิญฺญาตพฺพโต วิญฺญาตํ นามฯ ตถา รูปรูปจตุกฺกาทิวเสน จตุพฺพิธํ, ตตฺถ อฏฺฐารสวิธํ นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ นาม, อากาโส ปริจฺเฉทรูปํ นาม, วิญฺญตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยญฺจ วิการรูปํ นาม, อุปจยาทิจตุพฺพิธํ ลกฺขณรูปํ นามฯ ตถา หทยวตฺถุ วตฺถุ, น ทฺวารํ นาม, วิญฺญตฺติทฺวยํ ทฺวารํ, น วตฺถุ นาม, จกฺขาทโย ปญฺจ ปสาทา วตฺถุ เจว ทฺวารญฺจ นาม, เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารํ นามาติ เอวมาทินา นเยน จตุพฺพิธํฯ

ตํ ปุน เอกชาทิวเสน ปญฺจวิธํฯ นววิธํ หิ อุปาทินฺนรูปํ กมฺเมเนว, วิญฺญตฺติทฺวยญฺจ จิตฺเตเนว อุปฺปชฺชนโต เอกชํ นาม, สทฺโท อุตุจิตฺเตหิ อุปฺปชฺชนโต ทฺวิชํ นาม, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปฺปชฺชนโต ติชํ นาม, สุทฺธฏฺฐกํ, อากาโส จ จตูหิปิ อุปฺปชฺชนโต จตุชฺชํ นาม, ลกฺขณานิ อชํ นามฯ เอวมาทินา ปญฺจวิธํ โหติฯ

ตํ ปุน จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนอินฺทฺริยวิญฺเญยฺยวเสน ฉพฺพิธํฯ สตฺตวิญฺญาณธาตุวิญฺเญยฺยวเสน สตฺตวิธํฯ ตเทว มโนวิญฺญาณธาตุวิญฺเญยฺยํ ภูโตปาทายวเสน ทฺวิธา กตฺวา อฏฺฐวิธํ โหติฯ ตตฺถ หิ อาโปธาตุ มโนวิญฺญาเณเนว วิญฺเญยฺยํ ภูตรูปํ นาม, อิตรํ ปสาทสหิตสุขุมรูปํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺโยปาทายรูปํ นามฯ ตเทว ปุน มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺโยปาทายรูปํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยวเสน ทฺวิธา กตฺวา นววิธํ โหติฯ ตํ ปุน ปสาทวิสยอาโปธาตุภาวหทยชีวิตปริจฺเฉทวิการลกฺขณอาหารวเสน ทสวิธํ โหติฯ

ตเทว ปุน จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ อายตนโต เอกาทสวิธํ โหติ, ตถา ธาตุวเสนฯ ตตฺถ อาโปธาตุวิวชฺชิตภูตตฺตยํ โผฏฺฐพฺพายตนํ โผฏฺฐพฺพธาตุ ‘‘กายวิญฺเญยฺยํ, กายวิญฺญาณวิญฺเญยฺย’’นฺติ จ วุจฺจติ, สุขุมรูปํ ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตูติ, ตเทว ปสาทสหิตํ ‘‘มโนวิญฺเญยฺยํ, มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุวิวชฺชิตานญฺเญว ภูตานํ โผฏฺฐพฺพตา วุตฺตา, นนุ อาโปธาตุปิ สีตวเสน ผุสิตฺวา เวทิตพฺพาติ? น สีตสฺสาปิ เตโชธาตุตฺตาฯ อุณฺหเมว หิ สีตนฺติ พฺยปทิสฺสติฯ กฐินากฐินตํ อุปาทาย รุกฺขาทิวิรฬจฺฉายา วิย, ตํ วา อุปาทาย สนฺทจฺฉายาทิ, อญฺญถา กสฺเสตํ สีตตฺตํ สภาวํ สิยาฯ ‘‘อาโปธาตุยา’’ อิติ เจฯ ยทิ เอวํ อุณฺโหทกาทีสุ อาปตฺตํ น สิยา อาโปเตชานญฺจ สหปวตฺตานํ วิรุทฺธลกฺขณตฺตา, น จ สา เตโชสนฺนิธาเน สีตตฺตํ วิหาย ติฏฺฐติฯ น หิ สภาวา เกนจิ สหภาเวน ตํสภาวํ ชหนฺติ อภาวาปตฺติโต, นาปิสฺสา สีตภาวํ มุญฺจิตฺวา อปรสภาโว อตฺถิ, เยน สหภาโว ยุชฺเชยฺยฯ ยทิ สิยา ‘‘อาโป สีตตฺต’’นฺติ, ภาวทฺวยํ สิยา อญฺโญญฺญวิลกฺขณสภาวตฺตา ภาวสฺส, อถาปิ น สีตตฺตํ, อาโปธาตุยา สรูปํ สีตคุโณ, โส จ อุณฺหสนฺนิธาเน วิคจฺฉติ, คุณีรูปเมว ติฏฺฐตีติ เจ? ตทา ตหิํ สยํ อโผฏฺฐพฺพาว อาโปธาตุ, น นิยตผสฺสวตีติ จ สิยา, โย จ สีตผสฺโส คุโณติ สุวุตฺโต, โส อมฺเหหิ เตโชธาตุวิเสโสติฯ

อยเมว วิเสโสติ เจ, นนุ สีตตฺตํ, อุณฺหตฺตญฺจ อญฺโญญฺญวิรุทฺธํ, กถํ เตโชธาตุยา สภาวํ สิยาติ? นายํ โทโส เอกกลาเป เตสํ สมฺภวาภาวโต, ภินฺนกลาเปสุ ปน ปวตฺติยํ อาโลกนฺธการนีลปีตาทีนํ วณฺณายตนตา วิย เตโชธาตุตฺตํ น วิรุชฺฌตีติฯ ยทิ อาโปธาตุยา น สีตตฺตํ สรูปํ, กิํ ปนสฺสา สรูปนฺติ? ทฺรวตาฯ ยทิ เอวํ ทฺรวตาปิ ผุสิตฺวา ญาตพฺพโต โผฏฺฐพฺพํ สิยาติ? น สีตาทิํ ผุสิตฺวา มนสาว วณฺณํ ทิสฺวา ญาตพฺพโตฯ อนฺธกาเร สยนฺตา หิ อติสีตลตาย ปตฺตาทิํ ผุสิตฺวา ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติ อาสงฺกิตา โหนฺติ, อุทกํ วา ผุสิตฺวา สปฺปาทิสญฺญิโน, ตสฺมา อโผฏฺฐพฺพเมว อาโปธาตุ, อิตรภูตตฺตยเมว โผฏฺฐพฺพนฺติ คเหตพฺพํฯ

กิํ ปเนตํ ภูตตฺตยํ เอกโต อารมฺมณํ กตฺวา กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺโกติ, น สกฺโกตีติ? น สกฺโกติฯ กสฺมา? อาภุชิตวเสน วา อุสฺสทวเสน วา เตสุ เอกเมวารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโตฯ อาภุชิตวเสน หิ โอทนถาลิยํ สิตฺถํ คเหตฺวา ถทฺธมุทุภาวํ วีมํสนฺตสฺส, อุณฺโหทกภาชเน วา หตฺถํ โอตาเรตฺวา อุณฺหภาวํ วีมํสนฺตสฺส, อุณฺหสมเย วา วาตปานํ วิวริตฺวา วาเตน สรีรํ ปหราเปนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิตรํ ภูตตฺตยมฺปิ อตฺถิ, ยถาภุชิตํ ปน ตํตํปถวีเตโชวาโยธาตุเมว ยถากฺกมํ อารพฺภ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อาภุชิตวเสน อารมฺมณํ กโรติ นามฯ อุสฺสทวเสน ปน ภุญฺชนสมเย สกฺขรํ ฑํสนฺตสฺส, มคฺเค วา อคฺคิํ อกฺกมนฺตสฺส, พลววาเตน วา กณฺณสกฺขลิยมฺปิ ปหรนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิตรภูตตฺตยมฺปิ อตฺถิ, ยถาอุสฺสทํ ปน ตํตํปถวีเตโชวาโยธาตุเมวารพฺภ ยถากฺกมํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

อคฺคิมฺหิ วา นิมุคฺคสกลสรีรสฺส ยทิปิ เอกปฺปหาเรน อคฺคินา กาโย ฆฏฺฏียติ, ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปน ฐาเน กายปฺปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ยตฺถ ยตฺถ วา ปน วิสยฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปฐมํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา อิตรฏฺฐาเนสุฯ ขณปริตฺตตาย ปน สหสา ปริวตฺติตฺวา อุปฺปชฺชนวเสน เอกปฺปหาเรน สกลสรีรํ ฑยฺหมานํ วิย ขายติฯ น หิ เอกสฺมิํ ขเณ พหูนิ วิญฺญาณานิ อุปฺปชฺชนฺติ, พฺยาเปตฺวา วา เอกํฯ เอเกกสฺมิํ ปน อวินิพฺโภเค กายทสเก เอกเมว กายวิญฺญาณํ อุสฺสทวเสน อุปฺปชฺชติ, เอวํ อิตรวตฺถูสุปิ วิญฺญาณานํ อวินิพฺโภเค ปเทเส เอเกกานเมว อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ อุสฺสทวเสน อารมฺมณํ กโรติ นามฯ

เกน ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณสงฺกนฺติ โหตีติ? อชฺฌาสยโต, วิสยาธิมตฺตโต วาฯ นานาฐาเนสุ หิ จิตฺตปฏิมาทีนิ ปสฺสิตุกามสฺส ปฐมํ เอกฏฺฐาเน ทิสฺวา ตโต อิตรฏฺฐาเนสุ จ รูปานิ ปสฺสิตุํ สรเสนาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อชฺฌาสยโต สงฺกนฺติ โหติฯ รูปารมฺมณํ ปน มหนฺตมฺปิ ปสฺสนฺตสฺส สพฺพตูริยนิคฺโฆเส อุฏฺฐิเต ตํ วา สุณนฺตสฺส มนุญฺญามนุญฺเญ อธิมตฺตคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพ อินฺทฺริเยสุ ฆฏฺฏิเต อิตริตเร จิตฺตํ สงฺกมติ, เอวํ วิสยาธิมตฺตโต สงฺกนฺติ โหตีติ อยเมตฺถ สงฺคหโต วินิจฺฉโยฯ สุญฺญโต, ปน อตีตาทิวเสน ปจฺเจกํ อนนฺตปฺปเภทโต จ วินิจฺฉโย จิตฺตวิภตฺติยํ วุตฺตนยานุสาเรน ยถานุรูปํ เวทิตพฺโพฯ

สมุฏฺฐานโต, ปเนตฺถ ภวโยนีสุ ปวตฺติกฺกมโต จ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา – จตุสมุฏฺฐานิกานิ หิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ทสกาทิกลาปวเสเนว ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ ยถาสมฺภวํ สมุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ กมฺมเชสุ ตาว วีสติยา กามาวจรกุสลากุสเลหิ กามโลเกเยว สํเสทชานํ, โอปปาติกานญฺจ ฉ วตฺถูนิ, ภาวทฺวเย อญฺญตรํ, ชีวิตญฺจาติ อฏฺฐ รูปานิ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปาตุภวนฺติฯ

ตานิ จ สุทฺธฏฺฐกํ, ชีวิตญฺจ ชีวิตนวกํ, ตเทว นวกํ จกฺขุนา สห จกฺขุทสกํ, โสเตน โสตทสกํ, ฆาเนน ฆานทสกํ, ชิวฺหาย ชิวฺหาทสกํ, กาเยน กายทสกํ, หทยวตฺถุนา วตฺถุทสกํ, ภาวญฺญตเรน ภาวทสกญฺจาติ นว กลาปา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ นปุํสกานํ ปเนตฺถ ภาวทสกํ นตฺถิ, ตถา ชจฺจนฺธาทีนํ จกฺขุโสตฆานทสกานิฯ เอวํ อณฺฑชชลาพุชานมฺปิ, เตสํ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห กายวตฺถุภาวทสกาเนว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปวตฺติกาเล ชีวิตนวกจกฺขุทสกาทีนิ ยถานุรูปํ อุปฺปชฺชนฺติฯ รูปภเว ปน ฆานทสกาทิตฺตยํ, ภาวทสกทฺวยํ, อุทรคฺคินวกญฺจ นตฺถิ, เสสานิ ปญฺจหิ รูปาวจรกุสลกมฺเมหิ ปฏิสนฺธิโต ปภุติ อุปฺปชฺชนฺติฯ อญฺญญฺญีนํ ปน ปญฺจมชฺฌานกุสเลน ชีวิตนวกเมวฯ เอวํ กามรูปาวจรกมฺมสมุฏฺฐิตา นว รูปกลาปา ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว จุติจิตฺโตปริสตฺตรสมจิตฺตสฺส ฐิติ, ตาว จิตฺตสฺส อุปฺปาทฐิติภงฺคสงฺขาเตสุ ตีสุ ขเณสุ นิรนฺตรํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปภุติ อนุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติฯ

จิตฺตชานิ ปน ปญฺจโวการภเว ทฺวิปญฺจวิญฺญาณอารุปฺปวิปากวชฺชิตปญฺจสตฺตติจิตฺเตหิ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปตฺติกฺขเณ เอว สมุฏฺฐาปิตานิ ปฐมภวงฺคมุปาทาย จุติจิตฺตปริโยสานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว สุทฺธฏฺฐกํ, ตเทว กายวิญฺญตฺติยา สห กายวิญฺญตฺตินวกํ, วจีวิญฺญตฺติสทฺเทหิ วจีวิญฺญตฺติทสกํ, ลหุตาทิตฺตเยน ลหุตาเทกาทสกํ, กายวิญฺญตฺติลหุตาทีหิ ทฺวาทสกํ, วจีวิญฺญตฺติสทฺทลหุตาทีหิ เตรสกญฺจาติ ฉ กลาปา หุตฺวา ยถาโยคํ ปวตฺตนฺติฯ

รูปชนกจิตฺเตสุ เจตฺถ โสมนสฺสสหคตกามาวจรชวนานิ อิริยาปถวิญฺญตฺติหสนสหิตํ สพฺพํ จิตฺตชรูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ, เสสกามาวจรชวนาภิญฺญาโวฏฺฐพฺพนานิ หสนวชฺชํ, อปฺปนาชวนานิ จ อิริยาปถาทิวิรหิตเมว, ยถาปวตฺตํ ปน อิริยาปถํ อวินสฺสมานํ อุปตฺถมฺเภนฺติฯ เสสานิ ปน รูปาวจรวิปากมโนธาตุตทารมฺมณานิ เอกูนวีสติ ตมฺปิ น กโรนฺติ, สุทฺธฏฺฐกํ, สทฺทนวกํ, ลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกญฺจาติ จตฺตาโร กลาเป อุปฺปาเทนฺติ, ตตฺถาปิ สพฺเพสมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, อรหนฺตานํ จุติจิตฺตานิ, อรูปภวูปปนฺนานิ จ น กิญฺจิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อารุปฺปวิปากทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ สพฺพถา น อุปฺปาเทนฺตีติฯ

อาหารชานิ ปน กามภเว เอว อชฺโฌหฏาหาเร ฐิเตน ฐิติปฺปตฺเตน โอชาสงฺขาเตน อาหาเรน สมุฏฺฐิตานิ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว สุทฺธฏฺฐกํ, ลหุตาเทกาทสกญฺจาติ ทฺเว กลาปา หุตฺวา ยาวตายุกํ ปวตฺตนฺติ, น รูปภูมิยํฯ อุตุชานิ อชฺฌตฺติกพาหิเรน เตโชธาตุสงฺขาเตน ฐิติปฺปตฺเตน อุตุนา อชฺฌตฺตสนฺตาเน สมุฏฺฐิตานิ สุทฺธฏฺฐกํ, สทฺทนวกํ, ลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกญฺจาติ จตฺตาโร กลาปา หุตฺวา ยาวตายุกํ, พหิทฺธา ปน ปถวีปพฺพตเทวพฺรหฺมวิมานาทีสุ สุทฺธฏฺฐกํ, สมุทฺทโฆสาทิสทฺทนวกญฺจาติ ทฺเว กลาปาว หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ อากาสลกฺขณานิ เจตฺถ สพฺพกลาเปสุ วิชฺชมานานิปิ กลาปสงฺคเห โวหาราภาวา น คณียนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ เจตฺถ อุตุจิตฺตาหารชานิ น โหนฺติ, น สพฺพตฺถาปิ อุปฺปตฺติกฺขเณ ชรามรณานีติ เอวํ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส ภวโยนีสุ, ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ จ ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

อปิจ ทฺวาจตฺตาลีสาย โกฏฺฐาสานํ วเสนาปิ เจตฺถ ตสฺส อชฺฌตฺตํ, มหาภูตาทิวเสน พหิทฺธา จ ปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา – อชฺฌตฺติกา หิ เกสา โลมา…เป.… กรีสํ มตฺถลุงฺคนฺติ อิเม วีสติ ปถวาธิกโกฏฺฐาสา, ปิตฺตํ…เป.… มุตฺตนฺติ อิเม ทฺวาทส อาปาธิกโกฏฺฐาสา, เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมาปริณามํ คจฺฉตีติ อิเม จตฺตาโร เตชาธิกโกฏฺฐาสา, อุทฺธํคโม อโธคโม กุจฺฉิสโย โกฏฺฐาสโย องฺคมงฺคานุสารี อสฺสาสปสฺสาโส จาติ อิเม ฉ วายุอธิกโกฏฺฐาสาติ ทฺเวจตฺตาลีส โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ เตสุ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาสา อุตุชาฯ เอวเมเตสุ เอเกกํ อุตุชฏฺฐกเมว โหติ, เสโท อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม จตฺตาโร อุตุจิตฺตชา, เตสุ เอเกกสฺมิํ ทฺเว ทฺเว อฏฺฐกา โหนฺติฯ อสิตาทิปริปาจโก เตโช กมฺมโชว, ตตฺถ ชีวิตนวกเมวฯ อสฺสาสปสฺสาโส ปน จิตฺตโชว, ตตฺถ จิตฺตชสทฺทนวกเมวฯ อิเม ทส โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เสสา ทฺวตฺติํส จตุชาฯ

ตตฺถ อฏฺฐสุ เตโชวาโยโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ ชีวิตนวกญฺเจว ตีณิ จ อุตุจิตฺตาหารชฏฺฐกานิ โหนฺติ, วาโยโกฏฺฐาเสสุ เจตฺถ อุตุจิตฺตชสทฺทนวกมฺปิ โหติ, เสเสสุ จตุวีสติยา โกฏฺฐาเสสุ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานํ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถ ทฺเว กายภาวทสกานิ, ตีณิ จ อฏฺฐกานิ, มํสมุตฺเตสุ ปน เกสาทีสุ อุตุชฏฺฐกเมว โหติฯ ตานิ จ ยถาวุตฺตทสกนวกฏฺฐกานิ สกลสรีรพฺยาปีสุ ตจมํสรุหิราทีสุ, อพฺยาปีสุ จ เกสาทีสุ โกฏฺฐาเสสุ อวินิพฺโภเค เอกสฺมิํ อณุปเทเส โหนฺตีติ ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณา, อนนฺตธาตุปจฺจยตฺตา เตสํ สรีรสฺมิํ หิ ปรมาณุเภทสญฺจุณฺณานิ อนนฺตานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ เจว สอุปาทารูปานิ จ อญฺโญญฺญปจฺจยภูตานิ อชฺฌตฺตํ ทฺวาจตฺตาลีสโกฏฺฐาสสรีราโรหปริณาหสณฺฐานาทินา, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตาทินา จ อากาเรน ยถาปจฺจยํ สมุปฺปนฺนานิฯ มายาการาทโย วิย น พาลชนปฺปโพธกานิ โหนฺติฯ

ปถวีธาตุ เจตฺถ สุขุมสญฺจุณฺณา รชภูตา เอว อาโปธาตุยา สงฺคหิตา, เตโชธาตุยา อนุปาลิตา, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา, วณฺณาทีหิ ปริวาริตา น วิกิริยมานา อชฺฌตฺตํ อิตฺถิปุริสมิคปกฺขิเทวพฺรหฺมาทิสรีรภาวํ, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตรุกฺขเทวพฺรหฺมโลกจนฺทสูริยนกฺขตฺตมณิกนกาทิภาวญฺจ อุปคจฺฉติ, ยูสคตา พนฺธนภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตาฯ อวเสสานุปาลนวิตฺถมฺภนปริปาจนปริวาริตา น ปคฺฆรติ, อปคฺฆรมานา ปีณิตภาวํ ทสฺเสติ, อุสุมตฺตคตา เตโชธาตุ เสสธาตุปติฏฺฐานสงฺคหวิตฺถมฺภนปริวาริตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติญฺจสฺส อปูติภาวญฺจ สาเธติ, วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนสมุทีรณสภาวา เสสธาตุปติฏฺฐานสงฺคหานุปาลนปริวาริตา วิตฺถมฺเภติ จาเลติ, สรีรวิมานาทีนํ คมนาทิปทวีติหรณาทีนํ ฐิติญฺจ สมฺปาเทติฯ จตสฺโสปิ เจตา สมฺภูย ปถวีอธิกตาย เกสาทิภาวํ, ปถวีปพฺพตาทิภาวญฺจ, อาปาธิกตาย ปิตฺตาทิภาวํ, สมุทฺทชลาทิภาวญฺจ, วายุอธิกตาย อุทฺธงฺคมวาตาทิภาวํ, ปถวีสนฺธารกวาตาทิภาวญฺจ, เตชาธิกตาย ปริปาจกคฺคิอาทิภาวํ, นรกคฺคิอาทิภาวญฺจ สาเธนฺติ, ยาสํ ปโกเปน โรคชรามรณญฺเจว กปฺปวินาสาทโย จ โหนฺติฯ เอวเมตาสํ จุณฺณวิจุณฺณานํ ธาตูนํ สญฺจยตฺตา ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณา กลาปา เอว อชฺฌตฺติกโกฏฺฐาสา โหนฺติ, ตถา พาหิรานิ รูปานิฯ ตานิ จ เตน เตน ปจฺจเยน ตถาตถากาเรน สมุทิตาว อุปฺปชฺชนฺติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จฯ

ยทิ ปฐมํ ธาตุโย อณุรูเปน ฐตฺวา ปจฺฉา สํยุชฺชนฺติ, ตถา ฐาเน วินิโยคาภาวโต อปเรนาปิ ปริยาเยน เจตฺถ กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, อาหารชํ อาหารปจฺจยํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, อุตุชํ อุตุปจฺจยํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, จิตฺตชํ จิตฺตปจฺจยํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ เอวํ สมุฏฺฐานเภโท เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุปาทินฺนรูปํ กมฺมชํ นาม, มํสมุตฺตเกสโลมทนฺตสิงฺฆาณิกาทิ กมฺมปจฺจยํ นาม, สมฺปตฺติกรมหาเมฆปถวีปพฺพตาทิ, จกฺกรตนเทววิมานาทิ จ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ อาหารโต สมุฏฺฐิตํ สุทฺธฏฺฐกํ อาหารชํ นาม, กพฬีกาโร อาหาโร อาหารชสฺส ชนโก หุตฺวา กมฺมชสฺส อนุปาลโก โหตีติ ตทนุปาลิตํ กมฺมชรูปํ อาหารปจฺจยํ นาม, วิสภาคาหารํ เสวิตฺวา อาตเป คจฺฉนฺตสฺส กาฬกุฏฺฐาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิทํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ กมฺมชอุตุโต สมุฏฺฐิตํ สุทฺธฏฺฐกํ อุตุชํ นาม, ตสฺมิํ อุตุ อญฺญํ อฏฺฐกํ สมุฏฺฐาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยํ นาม, ตสฺมิมฺปิ อุตุ อญฺญํ อฏฺฐกํ สมุฏฺฐาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ เอวํ อุปาทินฺนเก ติสฺโส เอว สนฺตติโย ฆฏฺเฏตุํ สกฺโกนฺติ, อนุปาทินฺนเก ปน วลาหโก อุตุชํ นาม, วุฏฺฐิธารา อุตุปจฺจยํ นาม, เทเว ปน วุฏฺเฐ ปถวี คนฺธํ มุญฺจติ, พีชานิ วิรุหนฺตีติ เอวํ ยํ อนนฺตํ สนฺตติวเสน ปวตฺตํ, เอตํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ จิตฺตโต สมุฏฺฐิตํ สุทฺธฏฺฐกาทิ จิตฺตชํ นาม, จิตฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจยภาเวน อุปตฺถมฺภิโต กาโย จิตฺตปจฺจยํ นาม, อภิญฺญาจิตฺเตน พหิทฺธา สมุฏฺฐาปิตหตฺถิอสฺสาทิกํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ ปกิณฺณกกถาฯ

รูปาพฺยากตํ นิฏฺฐิตํฯ

นิพฺพานาพฺยากตวณฺณนา

นิพฺพานาพฺยากตํ ปน ภูมิโต โลกุตฺตรเมว, ธมฺมโตปิ จ เอกเมว, เภโท นตฺถิ, ลกฺขณาทิโต ปน สนฺติลกฺขณํ นิพฺพานํ, นิวตฺติลกฺขณํ, อสงฺขตลกฺขณํ วา, อจฺจุติรสํ , อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ, อสงฺขตตาย ปนสฺส การกเหตุวิรหโต ปทฏฺฐานํ นตฺถิ, ปาปกเหตุวเสน ปเนตํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. 206) ‘‘อริยมคฺคปทฏฺฐาน’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สงฺคหโต ปน เภทาภาวา ขนฺเธสุ สงฺคหํ น คจฺฉติ, อายตนาทีสุ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหํ คจฺฉติฯ สุญฺญโต ปน อตฺตสุญฺญํ, สลกฺขณธารณโต อนตฺตกํ ธมฺมมตฺตํ, อสงฺขตตาย วา อจฺจนฺตตฺตา จ อนิจฺจตาสุญฺญํ, ทุกฺขตาสุญฺญํ, ราคาทิสุญฺญํ, นิมิตฺตสุญฺญนฺติ ปวตฺตํ สุญฺญนฺติ คเหตพฺพํฯ

เภทโต ปน สนฺติลกฺขณาทิสภาวโต เอกวิธมฺปิ การณปริยายโต สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจติ ทุวิธํ โหติฯ สรสวเสน ปน ปริกปฺปิตาการเภทโต สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ติวิธํ โหติฯ สงฺขตธมฺมเภทมุปาทาย ปฏิกฺขิปิตพฺพาการโต น จิตฺตํ, น เจตสิกํ, น รูปํ, น อตีตํ, น อนาคตํ, น ปจฺจุปฺปนฺนํ, น มคฺโค, น ผลนฺติอาทินา อนนฺตปฺปการํ โหติฯ

นิพฺพานาพฺยากตํ นิฏฺฐิตํฯ

เอวํ อิมสฺมิํ กุสลตฺติเก อวุตฺโต สภาวธมฺโม นาม นตฺถิฯ