อเหตุกกิริยาวณฺณนา

กิริยาพฺยากตา ปน กามรูปารูปาวจรวเสน ติวิธาฯ ตตฺถ กามาวจรกิริยา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ สหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกาฯ ตา สมฺปโยคาทิโต ติวิธา อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตาติฯ กิริยาติ กรณมตฺตํ, กิจฺจมตฺตนฺติ อตฺโถฯ สพฺเพสุเยว หิ กิริยจิตฺเตสุ ยํ อาวชฺชนกิจฺจทฺวยํ, ตํ อชวนวุตฺติโต โมฆปุปฺผํ วิยฯ ยํ ชวนวุตฺติกํ, ตํ นิรานุสยสนฺตานปฺปวตฺติโต ฉินฺนมูลรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติฯ ตํตํอาวชฺชนชวนกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน กิจฺจมตฺตตํ อุปาทาย ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มโนธาตุยา วิปากมโนธาตุยํ วุตฺตนเยน สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปน ปญฺจทฺวาเร อิฏฺเฐสุ วา อนิฏฺเฐสุ วา ปญฺจารมฺมเณสุ ปญฺจปสาเท ฆฏฺฏิเตสุ อุปฺปนฺนภวงฺคุปจฺเฉทานนฺตรํ ตเมว ปญฺจารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยวาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตตีติ อยํ วิเสโสฯ

มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยมฺปิ ยถากฺกมํ กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยสทิสํ, วีริยํ ปเนตฺถ อธิกํ, วีริยูปตฺถมฺโภว สมาธิ พลวา โหติฯ ตโต เอเวตฺถ สงฺคหวาเร วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ วเสน อินฺทฺริยสงฺคโห โหติ, อิธาปิ พลสงฺคโห นตฺเถวฯ ยํ ปเนตฺถ ปทภาชนีเย สมาธิวีริยานํ นิทฺเทเส ‘‘สมาธิพลํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. 570-572) พลเววจนํ วุตฺตํ, ตํ อิตราเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ อิเมสํ พลวตรตาทสฺสนตฺถํ ปริยายโต วุตฺตํฯ ตโต เอว หิ สงฺคหวาเร ‘‘ทฺเว พลานิ โหนฺตี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุเกสุ นิปฺปริยายโต พลํ นตฺถิ เอวาติ คเหตพฺพํฯ