โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา

ตถา โลกุตฺตรวิปากาปิ อตฺตโน กุสลา วิย ตํตํมคฺคผลตฺตา จตุพฺพิธา, ฌานงฺคโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา วีสติวิธาว โหนฺติฯ วินิจฺฉโย เจตฺถ กุสเล วุตฺตนโยวฯ เกวลํ สงฺคหวาเร โสตาปตฺติมคฺคผลํ สกทาคามิมคฺคผลํ อนาคามิมคฺคผลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อญฺญินฺทฺริยํ, อรหตฺตผลสฺส จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยฏฺฐาเน คเหตฺวา อฏฺฐินฺทฺริยตา, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิโพธิปกฺขิยธมฺมา, ปฏิปทาทิเภโท จ มคฺคาคมนวเสเนว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อธิปติเภโทเปตฺถ ลพฺภติฯ โลกุตฺตรกุสลา หิ อตฺตโน ผลานํ อนนฺตรุปฺปตฺติโต, ชวนวุตฺติโต จ อธิปติํ วิธาตุํ สกฺโกนฺติ, โลกิยา ปน วิปรีตโต น สกฺโกนฺติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘วิปาเก อธิปตี นตฺถิ ฐเปตฺวา โลกุตฺตร’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 505)ฯ วิโมกฺขเภทโต ปเนเต มคฺคาคมนโต ติวิธา โหนฺติ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสนฯ มคฺคา หิ วิปสฺสนาคมนโต ‘‘สุญฺญโต อปฺปณิหิโต’’ติ ทฺเว นามานิ ลภิตฺวา สคุณารมฺมณโต ปริยาเยน อนิมิตฺตาติปิ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรผลานํ นิปฺปริยายโต ตีณิปิ นามานิ เทนฺติฯ อปรภาเค ปน ผลสมาปตฺติภูตานํ น เทนฺติฯ ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโตว มคฺเค วุตฺตนเยน ทุวิโธ นามลาโภ เวทิตพฺโพฯ เต จ น มคฺคา วิย เอกจิตฺตกฺขณิกา, มคฺควีถิยํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ สกลมฺปิ ทิวสํ อปฺปนาชวนวเสเนว นิรนฺตรํ มหคฺคตชวนานิ วิย ปวตฺตนฺตีติ อยํ วิเสโสฯ

โลกุตฺตรวิปากา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลวิปากา ปน กามาวจราว, โลภาทิสมฺปยุตฺตเหตุ อภาวโต อเหตุกา เอว จ โหนฺติฯ เต สมฺปโยคโต อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณานิ, ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, ตถา มโนวิญฺญาณธาตูติ สตฺตวิธาฯ วินิจฺฉโย ปเนส สพฺพตฺถ ตาทิสาเหตุกกุสลวิปาเกสุ วุตฺตนโย เอวฯ เกวลํ ปนานิฏฺฐารมฺมณตา, กายวิญฺญาณสฺส ทุกฺขสหคตตา, อุเปกฺขาสหคตมโนวิญฺญาณธาตุยา อุทฺธจฺจวชฺชิตากุสลปจฺจยา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ, สุคติยญฺจ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธนวเสน ปวตฺติ จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ

อกุสลวิปากา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ วิปากาพฺยากตาฯ