สเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา

อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา, เต สมฺปโยคโต กามาวจรกุสลา วิย อฏฺฐวิธาฯ โสมนสฺสญาณาทิสมฺปโยโค ปเนตฺถ อาคมนาทิโต เวทิตพฺโพฯ ติเหตุกํ หิ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ โสฬส วิปากานิ เทติ, ทุเหตุกํ ปน กุสลํ ทุเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ ติเหตุกรหิตานิ ทฺวาทส วิปากานิ เทติฯ อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาโว ปเนตฺถ ปจฺจยวิเสสโตปิ โหติฯ พลวปจฺจเยนาปิ หิ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ โหติ, ทุพฺพเลนาปิ อิตรํฯ เกจิ ปน อสงฺขาริเกน สสงฺขารวิปากานํ, สสงฺขาริเกน จ อสงฺขาริกานํ อุปฺปตฺติํ น อิจฺฉนฺติฯ ยสฺมา ปเนตานิ ปฏิสนฺธิทายกโต อญฺเญนาปิ กมฺเมน ปวตฺเต อกุสลวิปากานิ ปวตฺตนฺติ, ปฏฺฐาเน จ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ปุคฺคลสฺส สุคติยํ ปวตฺเต สเหตุกานิปิ วิปากานิ ปวตฺตนฺติฯ ทุคฺคติยํ, ปน รูปาวจรภูมิยญฺจ อเหตุกาเนว ปวตฺตนฺติฯ เตสุปิ อติอิฏฺเฐ อารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตานีติ เอวํ อาคมนาทิโต สมฺปโยคเภโท เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ยาว สุญฺญตวารปริโยสานา กามาวจรกุสลสทิโสว สพฺโพ วินิจฺฉโย, เกวลญฺเจตฺถ เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา น สนฺติ สตฺตารมฺมณตฺตาฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากาฯ วิรติโยเปตฺถ โลกิเยสุ เอกนฺตกุสลสภาวตฺตา น สนฺติฯ ‘‘ปญฺจสิกฺขาปทา กุสลา เอวา’’ติ (วิภ. 715 อาทโย) หิ วุตฺตํฯ ผสฺสาทโย เจตฺถ วิปากตฺตา อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหสนฺตา, กุสลา ปน มุขํ วิย สอุสฺสาหาฯ สงฺคหวาเร จ ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ, อยํ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

วิสยาทิปฺปเภทโต ปน ยฺวายํ กุสเลสุ กมฺมทฺวารปุญฺญกิริยาธิปตีหิ เภโท วุตฺโต, โส อิธ นตฺถิ อวิญฺญตฺติชนกโต, อวิปากธมฺมโต, ตถา อปฺปวตฺติโต จฯ