อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา

อพฺยากตา ปน ธมฺมา ชาติโต จตุพฺพิธา วิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสนฯ ตตฺถ วิปากาพฺยากตา ธมฺมา ชาติโต จ ทฺวิธา โหนฺติ กุสลากุสลวิปากวเสนฯ ตตฺถ กุสลวิปากา ภูมิโต จตุพฺพิธา กามรูปารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวเสนฯ ตตฺถ กามาวจรวิปากา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ อโลภาทิสหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกาฯ เต สมฺปโยควตฺถารมฺมณาทิเภทโต อฏฺฐวิธาฯ เสยฺยถิทํ – อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณํ, สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตา จาติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ หิ จตฺตาริ จกฺขุปสาทาทีสุ จตูสุ อุปาทายรูเปสุ อุปาทายรูปานํ ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส ปิจุปิณฺเฑ ปิจุปิณฺฑสฺเสวาติทุพฺพลตาย อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติฯ กายวิญฺญาณํ ปน กายินฺทฺริเย โผฏฺฐพฺพภูตตฺตยฆฏฺฏนานิฆํสสฺส อธิกรณิมตฺถเก ฐปิตปิจุปิณฺเฑ กูฏปหารสฺเสว พลวตาย ปสาทนิสฺสเยสุปิ ภูเตสุ ปฏิฆาตสมฺภวโต สุขสหคตํ โหติ, มโนธาตุ อตฺตโน คหณทุพฺพลตาย อติอิฏฺเฐปิ อุเปกฺขาสหคตาว, มโนวิญฺญาณธาตุ ปน อติอิฏฺเฐ โสมนสฺสสหคตา, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตาติ อยํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโยฯ

ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน จกฺขุวิญฺญาเณ ตาว ผสฺสปญฺจกํ, เอกคฺคตา, ชีวิตนฺติ สรูเปนาคตา สตฺต, เยวาปนกวเสน มนสิกาโร เอโก จาติ อฏฺฐ ธมฺมา โหนฺติฯ สงฺคหโต ปเนตฺถ ขนฺธายตนธาตุอาหารินฺทฺริยวเสน ปญฺเจวสงฺคหาฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห, มโน อุเปกฺขาชีวิตินฺทฺริยวเสน อินฺทฺริยสงฺคโห จ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ วิชฺชมานาปิ เวทนา ฌานงฺคตํ น คจฺฉติ, อินฺทฺริยํ ปน โหติฯ เอกคฺคตา อินฺทฺริยมคฺคงฺคพลภาวมฺปิ น คจฺฉติ อติทุพฺพลตฺตาฯ วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานํ, เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค, พลญฺจฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณสุปิฯ เกวลํ ปน สงฺคหวาเร โสตวิญฺญาณธาตุอาทิวเสน ธาตุสงฺคโห, กายวิญฺญาเณ เวทนาปริวตฺตนญฺจ วิเสโสฯ

ยถา เจตฺถ, เอวํ มโนธาตุยาปิฯ เกวลํ ปน วิตกฺกวิจารา ทฺเว เยวาปนกา จ อธิโมกฺโขติ ตโย ธมฺมา อธิกาฯ สงฺคหวาเร มโนธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห, วิตกฺกวิจารุเปกฺเขกคฺคตาหิ จตูหิ ฌานงฺคสงฺคโห จ วิเสโสฯ ปาฬิยํ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ ฌานงฺคสงฺคโห น อุทฺธโฏ, ตถาปิ สวิตกฺเกสุ นิยเมน ฌานงฺคตาสมฺภวโต คเหตพฺโพวฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ มโนวิญฺญาณธาตุทฺวเยปิฯ โสมนสฺสสหคตตาย ปเนตฺถ ปีติ อธิกา, สงฺคหวาเร จ ปญฺจงฺคชฺฌานตา, เวทนาปริวตฺตนํ, อุภยตฺถาปิ มโนวิญฺญาณธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ

วิสยาทิปฺปเภทโต ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ ยถากฺกมํ จกฺขาทิเอเกกเมว วตฺถุํ นิสฺสาย ปจฺจุปฺปนฺเน, อิฏฺเฐ จ รูปาทิเอเกการมฺมเณ เอว กิริยมโนธาตุอนนฺตรํ อาโลกากาสวายุชลปถวีสหการีนิ ปสาทกาทีนิ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจานิ สาธยมานานิ จกฺขุทฺวาราทีสุ เอเกกสฺมิํ เอว วิปจฺจนฺติฯ เอวเมเตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณกิจฺจานิ วิสุํ นิยตานิฯ ฐานํ ปน เตสํ ปญฺจนฺนมฺปิ เอกเมว, เตน เนสํ น เภโทฯ มโนธาตุ ปน หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว ปจฺจุปฺปนฺเนสุ รูปาทีสุ ปญฺจสุปิ อารมฺมเณสุ ปญฺจวิญฺญาณานนฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตติ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ ปน หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว อติอิฏฺเฐ ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจารมฺมเณ วิปากมโนธาตุอนนฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ฉสุปิ ทฺวาเรสุ ฉสุ พลวกามาวจรารมฺมเณสุ อตีตาทีสุ ชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณกิจฺจญฺจ สาธยมานา วิปจฺจติฯ เอวเมติสฺสา ทฺวารารมฺมณกิจฺจฏฺฐานานิ อนิพทฺธานิ, ตโต เตหิ เภโท โหติ, วตฺถุ ปน ตตฺเถว นิพทฺธํ, ตโต น เภโท, เอวมุเปกฺขาสหคตายปิฯ

เกวลํ ปเนสา ทฺวารวินิมุตฺตาปิ หุตฺวา สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิรชจฺจุมฺมตฺตกาทีนํ ปฏิสนฺธิกาเล ปุริมจุติจิตฺตานนฺตรํ กมฺมพเลโนปฏฺฐิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อญฺญตรํ อตีตาทิเภทํ ฉพฺพิธมฺปิ กามาวจรารมฺมณมารพฺภ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ, ตทนนฺตรโต ปฏฺฐาย ยาวตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจ, วุตฺตนเยน สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธยมานา อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ

เอตฺถ จ วธพนฺธาทิวสปฺปวตฺเต อนิฏฺฐารมฺมเณ ขนฺติปฏิสงฺขานาทิวเสน กุสลุปฺปตฺติโต ตนฺนิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิอาทิวิญฺญาณานํ กมฺมนิมิตฺตญฺเจ อารมฺมณํ โหติ, อนิฏฺเฐเนว เตน ภวิตพฺพํฯ เอวํ อิฏฺฐวิสเย อุปฺปนฺนานํ กุสลวิปากานํ อนิฏฺฐารมฺมเณสุ อนุปฺปตฺติโต กมฺมคตินิมิตฺตเมว เตสํ อารมฺมณํ โหตีติ วิญฺญายติฯ วิจาเรตฺวา ยถา อวิโรโธ โหติ, ตถา คเหตพฺพํฯ เอวํ อิฏฺฐวิสเย อุปฺปนฺนกุสลโต นิพฺพตฺตานมฺปิ ปฏิสนฺธิอาทิวิญฺญาณานํ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตาย อวิโรโธ ญาตพฺโพฯ อตีตาทิเภทโต ปน อฏฺฐนฺนมฺปิ ปจฺเจกมนนฺตรตา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน คเหตพฺพาฯ

อเหตุกกุสลวิปากา นิฏฺฐิตาฯ

สเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา

อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา, เต สมฺปโยคโต กามาวจรกุสลา วิย อฏฺฐวิธาฯ โสมนสฺสญาณาทิสมฺปโยโค ปเนตฺถ อาคมนาทิโต เวทิตพฺโพฯ ติเหตุกํ หิ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ โสฬส วิปากานิ เทติ, ทุเหตุกํ ปน กุสลํ ทุเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ ติเหตุกรหิตานิ ทฺวาทส วิปากานิ เทติฯ อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาโว ปเนตฺถ ปจฺจยวิเสสโตปิ โหติฯ พลวปจฺจเยนาปิ หิ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ โหติ, ทุพฺพเลนาปิ อิตรํฯ เกจิ ปน อสงฺขาริเกน สสงฺขารวิปากานํ, สสงฺขาริเกน จ อสงฺขาริกานํ อุปฺปตฺติํ น อิจฺฉนฺติฯ ยสฺมา ปเนตานิ ปฏิสนฺธิทายกโต อญฺเญนาปิ กมฺเมน ปวตฺเต อกุสลวิปากานิ ปวตฺตนฺติ, ปฏฺฐาเน จ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ปุคฺคลสฺส สุคติยํ ปวตฺเต สเหตุกานิปิ วิปากานิ ปวตฺตนฺติฯ ทุคฺคติยํ, ปน รูปาวจรภูมิยญฺจ อเหตุกาเนว ปวตฺตนฺติฯ เตสุปิ อติอิฏฺเฐ อารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตานีติ เอวํ อาคมนาทิโต สมฺปโยคเภโท เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ยาว สุญฺญตวารปริโยสานา กามาวจรกุสลสทิโสว สพฺโพ วินิจฺฉโย, เกวลญฺเจตฺถ เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา น สนฺติ สตฺตารมฺมณตฺตาฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากาฯ วิรติโยเปตฺถ โลกิเยสุ เอกนฺตกุสลสภาวตฺตา น สนฺติฯ ‘‘ปญฺจสิกฺขาปทา กุสลา เอวา’’ติ (วิภ. 715 อาทโย) หิ วุตฺตํฯ ผสฺสาทโย เจตฺถ วิปากตฺตา อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหสนฺตา, กุสลา ปน มุขํ วิย สอุสฺสาหาฯ สงฺคหวาเร จ ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ, อยํ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

วิสยาทิปฺปเภทโต ปน ยฺวายํ กุสเลสุ กมฺมทฺวารปุญฺญกิริยาธิปตีหิ เภโท วุตฺโต, โส อิธ นตฺถิ อวิญฺญตฺติชนกโต, อวิปากธมฺมโต, ตถา อปฺปวตฺติโต จฯ