โทสมูลวณฺณนา

โทสมูลา ปน ทฺวิธา โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ เอวํ สมฺปโยคโตฯ ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปฐเม ตาว ปฐมากุสเล วุตฺเตสุ ปีติโลภทิฏฺฐิโย วชฺเชตฺวา โทสํ , เยวาปนเกสุ อนิยตานิ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ, โสมนสฺสฏฺฐาเน โทมนสฺสญฺจ ปกฺขิปิตฺวา เอกวีสติ ธมฺมา โหนฺติฯ เยวาปนกา เจตฺถ สตฺตฯ ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโสฯ โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโน, วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ อิสฺสายนา อิสฺสาฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺฐานา, สญฺโญชนนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ มจฺเฉรภาโว มจฺฉริยํฯ ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสญฺเญว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ, กฏุกญฺจุกตาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺฐานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺคหวาเร ทุกฺเขน สทฺธิํ จตุรงฺคชฺฌานตา, โทมนสฺเสน ปญฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, โทสโมหวเสน ทฺวิเหตุกตา จ เวทิตพฺพาฯ เสโส ปน สพฺโพ วินิจฺฉโย ปฐมากุสเล วุตฺตสทิโส เอวฯ ยถา จ ปฐเม, เอวํ ทุติเยปิ, สสงฺขารตา ปน ถินมิทฺเธหิ สทฺธิํ นวเยวาปนกตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ

โทสมูลา นิฏฺฐิตาฯ

โมหมูลวณฺณนา

โมหมูลาปิ ทฺวิธา อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, ตถา อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติฯ ตตฺถ ปฐเม ธมฺมุทฺเทสโต ตาว ผสฺสปญฺจกํ วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ เอกคฺคตา ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา จุทฺทส , อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ เยวาปนกา ทฺเว จาติ โสฬส ธมฺมา โหนฺติ, เอกคฺคตา เจตฺถ จิตฺตฏฺฐิติมตฺตา, อินฺทฺริยมคฺคพลภาวํ น สมฺปาปุณาติฯ ตโต เอว สงฺคหวาเร สมาธิํ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาย สทฺธิํ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ, ทฺเว มคฺคงฺคานิ, ตีณิ พลานิ โหนฺติฯ โมโห ปเนตฺถ เอโกว เหตุฯ เสโส ปเนตฺถ สพฺโพ วินิจฺฉโย วุตฺตนโย เอวฯ

ตตฺถ วิคตา จิกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉาฯ สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา, อเนกํสภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานา, ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา จ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต, เอวํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตปิฯ เกวลํ วิจิกิจฺฉาย อภาโว, อธิโมกฺขสฺส จ ภาโว, ตโต เอว พลวตรสมาธิตา, เตเนว สงฺคหวาเร สมาธินา สทฺธิํ ปญฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, จตุพฺพลตา จ โหติฯ อุทฺธจฺจญฺเจตฺถ สรูเปเนว นิทฺทิฏฺฐํ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกวเสนาติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ อิมานิ ปน ทฺเว จิตฺตานิ นานาวิสเย, เอกวิสเย จ อสณฺฐหนโต ปวฏฺฏนกานิฯ อุทฺธจฺจสหคตํ หิ ลทฺธาธิโมกฺขตาย ลทฺธปติฏฺฐํ เอการมฺมเณเยว ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาย ปวฏฺฏติ จตุรสฺสมณิ วิย, อิตรํ นานารมฺมเณสุ วฏฺฏมณิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุทฺธจฺจสหคตญฺจ ฐเปตฺวา เสสา เอกาทส ปฏิสนฺธิํ ชเนนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

วิสยาทิปฺปเภทโต ปเนเต ทฺวาทสปิ วตฺถารมฺมณวเสน ตาว ฉพฺพิธา โหนฺติฯ เตสุ โลภโมหมูลา ปน ทส ปญฺจทฺวาเร หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว, มโนทฺวาเร นิสฺสาย วา อนิสฺสาย วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ฉพฺพิธาฯ ตถา โทสมูลา นิสฺสาเยว ปน ปวตฺตนฺติฯ