เมนู

ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโต มคฺโค จ สุญฺญตาทินามํ ลภติ, มคฺคาคมนโต จ ลภเตว, อิธ ปน มคฺคสฺส อธิปฺเปตตฺตา วิปสฺสนาคมนโตว เวทิตพฺพํฯ เอวํ วิโมกฺขเภทโต ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติฯ เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโยฯ

โลกุตฺตรกุสลธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ โมหวิจฺเฉทนิยา นาม

อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย

‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนาฯ

อกุสลปทตฺโถ

โลภมูลวณฺณนา

อกุสลา ปน ธมฺมา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราว, สมฺปโยคโต ปน มูลวเสน ติวิธา โหนฺติ โลภมูลา โทสมูลา โมหมูลาติฯ ตตฺถ โลภมูลา อฏฺฐวิธา โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติฯ

ตตฺถ อิฏฺฐารมฺมเณ โลภพหุลตาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, อสทฺธมฺมสวนอกลฺยาณมิตฺตตาทีหิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตตา จ เวทิตพฺพาฯ ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ กาเม วา ปริภุญฺชติ, ทิฏฺฐมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปฐมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํฯ

ยทา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺฐตุฏฺโฐ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺติํ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขนานุสฺสาหิเตน, ตทา ตติยํฯ ยทา สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํฯ ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺติํ อาคมฺม, อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตตา โหติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อยํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโยฯ

ธมฺมุทฺเทสโต ปน ปฐมากุสเล ตาว นิยตา ปาฬิยํ สรูเปนาคตา โสฬส, เยวาปนกวเสน จตฺตาโรติ วีสติ ธมฺมา โหนฺติฯ กถํ? ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ เอกคฺคตา ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม สรูเปนาคตา โสฬส ธมฺมา, ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโรติฯ ปทภาชนีเย ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ‘‘ผสฺสปญฺจกํ ฌานงฺคปญฺจกํ วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตวเสน อินฺทฺริยานิ ปญฺจ, มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺกปฺปวายามสมาธิวเสน มคฺคงฺคานิ จตฺตาริ, วีริยสมาธิอหิริกาโนตฺตปฺปวเสน พลานิ จตฺตาริ, โลโภ โมโหติ ทฺเว มูลานิ, อภิชฺฌา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ทฺเว กมฺมปถานิ, อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ โลกนาสทุกํ, สมโถ ปคฺคาโห อวิกฺเขโป จาติ เอวํ สรูเปนาคตานํ ทฺวตฺติํสธมฺมานํ โสฬสสุ เอว สมวโรโธ, สวิภตฺติกาวิภตฺติกเภโท จ กามาวจรปฐมกุสเล วุตฺตานุสารโต ญาตพฺโพฯ อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโยฯ

ลกฺขณาทิวิภาคโต ปน น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกฺกํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ

เตสุ อหิริกฺกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา, เสสํ หิริโอตฺตปฺปานํ วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํฯ

ลุพฺภติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน เตลญฺชนราโค วิย, สญฺโญชนียธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโนฯ ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที วิย มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ โส จิตฺตสฺส อนฺธการลกฺขโณ, อญฺญาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโน, อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ

มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํฯ ตํ อวูปสมลกฺขณํ, อนวฏฺฐานรสํ, ภนฺตตาปจฺจุปฏฺฐานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺโพฯ เสโส ปเนตฺถ สุญฺญตวารปริโยสาโน สพฺโพปิ วินิจฺฉโย กุสลาธิกาเร วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺโพฯ เกวลํ สงฺคหวาเร ปาฬิยํ อาคตวเสน ปญฺจินฺทฺริยตา, จตุรงฺคมคฺคตา, จตุพฺพิธพลตา, ทฺเวเหตุตา, สพฺพตฺถ อกุสลภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ ปฐมากุสลํ นิฏฺฐิตํฯ

ยถา จ ปฐเม, เอวํ ทุติเยปิ สสงฺขารตา, เยวาปนเกสุ ถินมิทฺธานํ สมฺภโว, นิยตตา จ วิเสโสฯ ตตฺถ ถินนตา ถินํ, มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสาหนสํสีทนตา, สตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺฐานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อุภยมฺปิ อรติตนฺทิวิชมฺภิกาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ ทุติยํฯ

ตติเย สพฺโพปิ วินิจฺฉโย ปฐมากุสเล วุตฺตนโยวฯ เกวลํ ทิฏฺฐิยา อภาโว, เยวาปนเกสุ มานสฺส สมฺภโว, อนิยตตา จ, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกมคฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ ตตฺถ มญฺญตีติ มาโนฯ โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺฐพฺโพฯ ตติยํฯ

ยถา จ ตติเย, เอวํ จตุตฺเถปิฯ ถินมิทฺธญฺเจตฺถ สสงฺขารตา จ อธิกา, เสสํ ตาทิสเมวฯ จตุตฺถํฯ

ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐเมสุ โสมนสฺสฏฺฐาเน อุเปกฺขาสมฺภโว, ปีติยา จ อภาโว, ตโต เอว สงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ สพฺพํ ปฐมทุติยตติยจตุตฺถจิตฺตสทิสเมวฯ

โลภมูลา นิฏฺฐิตาฯ

โทสมูลวณฺณนา

โทสมูลา ปน ทฺวิธา โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ เอวํ สมฺปโยคโตฯ ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปฐเม ตาว ปฐมากุสเล วุตฺเตสุ ปีติโลภทิฏฺฐิโย วชฺเชตฺวา โทสํ , เยวาปนเกสุ อนิยตานิ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ, โสมนสฺสฏฺฐาเน โทมนสฺสญฺจ ปกฺขิปิตฺวา เอกวีสติ ธมฺมา โหนฺติฯ เยวาปนกา เจตฺถ สตฺตฯ ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโสฯ โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโน, วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ อิสฺสายนา อิสฺสาฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺฐานา, สญฺโญชนนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ มจฺเฉรภาโว มจฺฉริยํฯ ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสญฺเญว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ, กฏุกญฺจุกตาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺฐานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺคหวาเร ทุกฺเขน สทฺธิํ จตุรงฺคชฺฌานตา, โทมนสฺเสน ปญฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, โทสโมหวเสน ทฺวิเหตุกตา จ เวทิตพฺพาฯ เสโส ปน สพฺโพ วินิจฺฉโย ปฐมากุสเล วุตฺตสทิโส เอวฯ ยถา จ ปฐเม, เอวํ ทุติเยปิ, สสงฺขารตา ปน ถินมิทฺเธหิ สทฺธิํ นวเยวาปนกตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ

โทสมูลา นิฏฺฐิตาฯ