เอวํ อญฺโญญฺญาเปกฺขาย อภาวตฺตมาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อนญฺเญ กุสลาทโยปิ อภาวา เอว สิยุนฺติ? สพฺพเมตํ อการณํ, กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโต, น หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปทานิ ยถา กุสลา กุสลาติ, เอวํ อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ อนุมตานิ, นาปิ กุสลา รูปํ จกฺขุมา-สทฺทา วิย อญฺญมญฺญํ อโนโลกิตตฺถภาเวน, อถ โข อนวชฺชอิฏฺฐวิปากตฺตาทิสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺส, สภาวสาธารณาทิอตฺถสามญฺญสฺส จ โชตกตฺเตน ยถากฺกมํ อนุมตานิฯ กุสล-สทฺโท หิ ธมฺม-สทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมาโน กุสลากุสลาทิสพฺพสาธารณสามญฺญตฺถทีปกํ ธมฺม-สทฺทํ อกุสลาทิโต นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสวิสิฏฺฐตฺถทีปกํ กโรติฯ เอวํ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยานมฺปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ปวตฺติยํ เอกตฺถตาย ปณฺฑิตานุมตตาย ยถาวุตฺตโทสาโรปเน การณํ วุตฺตํ, สพฺพเมตํ อการณํฯ เอวํ ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต ญาตพฺพํฯ อยํ ตาว ปทตฺถโต วินิจฺฉโยฯ

กุสลปทตฺโถ

ภูมิเภทาติ เตสุ กุสลากุสลาพฺยากเตสุ ธมฺเมสุ กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา โลกุตฺตราติฯ อยํ ภูมิเภทโต วินิจฺฉโยฯ

สมฺปโยคโตติ เอวํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธานมฺปิ เนสํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กามาวจรา ตาว สมฺปโยคโต อฏฺฐวิธา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ? โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ โสมนสฺสสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติฯ ตตฺถ อิฏฺฐารมฺมณตา, สทฺธาพาหุลฺลตา, วิสุทฺธทิฏฺฐิตา, อานิสํสทสฺสาวิตา จ เอกาทส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคการณานิ จาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพฯ

ญาณสมฺปตฺติํ ปน ปตฺเถตฺวา กตกมฺมโต, พฺรหฺมาทิอุปปตฺติโต, ปญฺญาทสกวเสน อินฺทฺริยปริปากโต, วิกฺขมฺภเนน กิเลสทูริภาวโต จ สตฺตวิธธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคการณโต จ ญาณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพาฯ อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺโต ปุพฺพปโยโค สงฺขาโร นามฯ

เตน อุปฺปนฺนํ สสงฺขารํ, ตทภาวา อสงฺขารญฺจ เวทิตพฺพํฯ เอเตสุ หิ ยถาวุตฺตโสมนสฺสญาณเหตุํ อาคมฺม ปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต, ปเรหิ จ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ ปฐมํ กุสลํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺฐตุฏฺโฐ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคิตาทิวเสน สํสีทมาโน, อตฺตโน ปฏิสงฺขาเรน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว สสงฺขารํ ทุติยํ กุสลํ โหติฯ ยทา ปน ญาติชนาทิปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกาทโย ภิกฺขุอาทิทสฺสเนน โสมนสฺสชาตา สหสา ทานวนฺทนาทีนิ กโรนฺติ, ตทา ญาณวิปฺปยุตฺตํ ตติยํ กุสลํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน ญาติอาทีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา ตเทว จตุตฺถํ สสงฺขารจิตฺตํ โหติฯ ยทา ปน โสมนสฺสเหตุโน อภาเวน วิสุํ จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ กุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อุทฺเทสโต จ ธมฺมานนฺติ เอวํ สมฺปโยคโต อฏฺฐวิเธสุ กุสเลสุ ปจฺเจกํ ธมฺมานํ อุทฺเทสโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ปฐมกุสเล ตาว ปาฬิยา สรูเปน อาคตา ติํส ธมฺมา, เยวาปนกา นวาติ เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ จิตฺเตกคฺคตา ชีวิตํ สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมญฺญตา จิตฺตกมฺมญฺญตา กายปาคุญฺญตา จิตฺตปาคุญฺญตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ อิเม สรูเปน อาคตา ติํสธมฺมาฯ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม เยวาปนกา นวาติฯ

ปทภาชนีเย ปน –

‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา…เป.… สญฺญา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปญฺญาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ อโลโภ อโทโส อโมโห อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐิ หิรี โอตฺตปฺปํ กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมญฺญตา จิตฺตกมฺมญฺญตา กายปาคุญฺญตา จิตฺตปาคุญฺญตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตา สติ สมฺปชญฺญํ สมโถ วิปสฺสนา ปคฺคาโห อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. 1) –

เอวํ สรูปโต อุทฺทิฏฺฐา ฉปญฺญาส ธมฺมา ‘‘เย วา ปน ตสฺมิํ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 1) เอวํ เยวาปนกวเสน สามญฺญโต อุทฺทิฏฺฐา, อฏฺฐกถายํ จสฺสา เตสุ เตสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ อาคเต คเหตฺวา สรูปโต นิทฺทิฏฺฐา ฉนฺทาทโย นวาติ ปญฺจสฏฺฐิ ธมฺมา อาคตาฯ ยสฺมา ปน เตสุ สรูเปน อาคตา ฌานงฺคอินฺทฺริยมคฺคงฺคพลมูลาทีนํ วเสน เอกสฺเสว พหุกิจฺจตาทสฺสนตฺถํ ปุนปฺปุนํ คเหตฺวา ปริยาเยน ฉปญฺญาสวิเธน เทสิตาปิ อคหิตคฺคหเณน ยถาวุตฺตา สมติํเสว ธมฺมา โหนฺติ, เต ปน สวิภตฺติกา อวิภตฺติกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ผสฺสาทโย อฏฺฐารส เอกกตฺตา อวิภตฺติกาฯ เวทนาทโย ทฺวาทส ธมฺมา อฏฺฐติํสปฺปเภเทน ยถาโยคํ วิภตฺตตฺตา สวิภตฺติกา, เยวาปนกา ปน อวิภตฺติกา เอวฯ ตสฺมา เต สพฺเพปิ นิปฺปริยาเยน เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมาว โหนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

ผสฺสาทิปญฺจกํ ปญฺจฌานงฺคานินฺทฺริยฏฺฐกํ;

มคฺคงฺคปญฺจกํ สตฺตพลํ มูลตฺติกมฺปิ จฯ

กมฺมปถตฺติกญฺเจว , โลกปาลทุกํ ตถา;

ปสฺสทฺธิอาที ฉ ทุกา, ตีณิ ปิฏฺฐิทุกานิติฯ

สตฺตรสหิ ราสีหิ, ฉปญฺญาเสว ปาฬิยํ;

วุตฺตา สภาวโต ติํส, ธมฺมา อคหิตคฺคเหฯ

ผสฺโส ชีวิตสญฺญา จ, เจตนา จารปีติโย;

ฉ ทุกา กายปสฺสทฺธิ-ปมุขาฏฺฐารเสกกาฯ

จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา จ, หิริโอตฺตปฺปิยมฺปิ จ;

อโลโภ จ อโทโส จ, สตฺต ทฺวิธา วิภาวิตาฯ

เวทนา ติวิธา วีริยํ, สติ จ จตุธา มตา;

ฉทฺธา เอกคฺคตา ปญฺญา, สตฺตธาว วิภาวิตาฯ

วิรตี อปฺปมญฺญาโย, มนกฺกาโร ฉนฺทมชฺฌตฺตา;

ธิโมกฺโข เยวาปนกา, นเวเต ปฐเม มเนฯ

ปญฺจสฏฺฐิวิเธเนว, ปริยาเยน เทสิตา;

นวาธิกา จ เตตฺติํส, ธมฺมาว ปรมตฺถโตติฯ

เอตฺถ จ สรูเปน อาคตา ติํส ธมฺมา, เยวาปนเกสุ จตฺตาโร จาติ จตุตฺติํส ธมฺมา เอกกฺขเณ นิยตา ลพฺภนฺติ, เสสา ปน กรุณาทโย ปญฺจ กรุณาปุพฺพภาคมุทิตาปุพฺพภาควเสน, กายทุจฺจริตวจีทุจฺจริตมิจฺฉาชีเวหิ วิรมณวเสน จ จิตฺตสฺส ปวตฺติกาเลสุ เอว อุปฺปชฺชิตฺวา อญฺญถานุปฺปชฺชนโต อนิยตาฯ เต จ ยสฺมา ทุกฺขิตสุขิตสตฺตวเสน, กายทุจฺจริตาทิตฺตยวเสน จ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยตฺตา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา กรุณาปุพฺพภาคาทิวเสน ปวตฺเตสุ ปญฺจสุ จิตฺตกฺขเณสุ นิยตา จตุตฺติํส, กรุณาทีสุ เอกนฺติ ปญฺจติํส ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เกวลํ ปน ทานาทิวเสน ปวตฺติยํ นิยตา จตุตฺติํเสว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโยฯ

ลกฺขณาทิวิภาคโตติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรน ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ, สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลาทิทสฺสเน เขฬุปฺปาทาทินา ญาตพฺพาฯ เอกเทเสน ปน อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตมารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโสฯ ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, ผลฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐาเนน ปเนส เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน นาม โหติฯ

ตชฺชาสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนติ วุจฺจติฯ เวทนาธิฏฺฐานภาวโต ปเนส นิจฺจมฺมา คาวี วิย ทฏฺฐพฺโพฯ ลกฺขณาทีสุ จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาโว วา สามญฺญํ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, อุปฏฺฐานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ นาม, อาสนฺนการณํ ปทฏฺฐานํ นามฯ เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ ลกฺขณาทีนํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

เวทยตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา, สภาวเภทโต ปเนสา ปญฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติฯ ตตฺถ อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํฯ อนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํฯ อิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ วา, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํ, อิฏฺฐาการทสฺสนปทฏฺฐานํฯ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อนิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ วา, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺฐานํฯ มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา อุเปกฺขา, สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา, สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, นิปฺปีติกจิตฺตปทฏฺฐานาฯ เอตฺถ จ สุขํ, ทุกฺขญฺจ เอกนฺตมพฺยากตํ, โทมนสฺสเมกนฺตมกุสลํ, โสมนสฺสุเปกฺขา ปน สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตาฯ อิธ ปน กุสลา โสมนสฺสเวทนา อธิปฺเปตาฯ

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ

สา สญฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิญฺญาณรสา, ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา วา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริเสสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยฯ

เจเตตีติ เจตนา, สทฺธิํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สา เจตนาภาวลกฺขณา, อายูหนรสา, สา จ กุสลากุสเลสุ เอว โหติฯ อิตเรสุ ปน ตํสทิสตาย สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยฯ อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ ปนายํ สมฺปยุตฺเตสุ อุสฺสาหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหติฯ

อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิญฺญาณํฯ วิตฺถารโต ปนสฺส วจนตฺโถ จิตฺตทุเก อาวิ ภวิสฺสติฯ ตเทตํ วิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, นิรนฺตรปฺปวตฺติโต สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ

วิตกฺเกติ อูเหติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา โสติ วิตกฺโกฯ สฺวายมารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรติ, วิจรณมตฺตเมว วา โสติ วิจาโรฯ สฺวายมารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อภินิโรปนานุมชฺชนวเสน ปเนสํ ยถากฺกมํ โอฬาริกสุขุมตาย ฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, ฆณฺฏานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโรฯ

วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก อากาเส อุปฺปติตุกามปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, สนฺตวุตฺติ วิจาโร อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปสารณํ วิยฯ โส ปน เนสํ วิเสโส ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติฯ อุโภปิ ปเนเต สมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺฐานาฯ

ปิณยตีติ ปีติฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา, โสมนสฺสสหคตจิตฺตปทฏฺฐานาฯ

วีรานํ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, วิวิเธน วา อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํฯ ตญฺจ อุสฺสาหลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. 4.113) วจนโต สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วาฯ อิทํ ปน กุสลปกฺเข ปทฏฺฐานํ, อกุสลาทิปกฺเข ปน สาธารณวเสน ยถา ตถา วา ทุกฺขวิโนทนกามตาปทฏฺฐานํ, สมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺฐานํ วาฯ ตํ สมารทฺธํ สพฺพาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอโก อคฺโค วิสโย อสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, จิตฺตสฺส เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา, สมาธิสฺเสตํ นามํฯ สา อวิสารณลกฺขณา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรสา นหานียจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺฐานา, ญาณปจฺจุปฏฺฐานา วา, สุขปทฏฺฐานา, อกุสลาทิสาธารณวเสน ปเนตฺถาปิ ปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา ญาตพฺพานิฯ นิวาเต ทีปจฺจีนํ ฐิติ วิย เจตโส ฐิตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อารมฺมณํ ภินฺทิตฺวา อนุปวิสนฺตา วิย กุสลปกฺเข จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ เอกคฺคตา ปญฺญาติ, เตเนว สทฺธา ‘‘โอกปฺปนา’’ติ วุตฺตา, สติ จ ‘‘อปิลาปนา’’ติ, เอกคฺคตา ‘‘อวฏฺฐิตี’’ติ, ปญฺญา ‘‘ปริโยคาหนา’’ติ จ วุตฺตาฯ อกุสลปกฺเข จ ตโย ตณฺหา ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติฯ เตน เต เอว ‘‘โอฆา’’ติ วุตฺตาฯ ตถาปิ เนสํ ลกฺขณาทิโต นานตฺตมฺปิ สิทฺธเมวฯ อกุสลปกฺเข ปน เอกคฺคตา อุทฺธจฺจสมาคตตฺตา ‘‘โอคาหนา’’ติ น วุตฺตาฯ อกุสลธมฺมา หิ เอกวิสเย สมฺปิณฺฑนกิจฺเจน สมาธินา ยุตฺตาปิ อุทกสิตฺตรชุฏฺฐานํ วิย ตงฺขณญฺเญว วิกิรณสภาวา โหนฺติฯ เตเนว เหตฺถ อุปจารปฺปนาปฺปตฺติ น โหติ, กุสลธมฺมา ปน ยสฺมา อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา อาสิญฺจิตฺวา อาโกฏนมชฺชนาทีนิ กตฺวา อุปลิตฺตฏฺฐานํ วิย สกลมฺปิ ทิวสํ นิจฺจลปวตฺตนสมตฺถาติ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตาปิ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ โอคาหนาติ วุตฺตาติ คเหตพฺพํฯ

ชีวนฺติ เตน, ชีวนมตฺตํ วา ตนฺติ ชีวิตํ, ตํ สหชาตานุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสญฺเญว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํฯ อตฺตโน ฐิติกฺขเณ เอว เจตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, น ภงฺคกฺขเณฯ สยํ ภิชฺชมานตฺตา สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตํ วา เอสาติ สทฺธาฯ สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตารกวีรปุริโส วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺฐานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา, สทฺธมฺมสวนาทิโสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา วา, หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติฯ สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา, ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา, กายาทิสติปฏฺฐานปทฏฺฐานา วาฯ

อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺฐิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชนากาเรน ปาปกานํ อกรณรสา หิรี, อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํฯ อสุจิมกฺขิตสฺส, อคฺคิสนฺตตฺตสฺส จ อโยคุฬสฺส คเหตุํ อวิสหนํ วิย เอเตสํ ยถากฺกมํ ชิคุจฺฉนสนฺตาสากาเรหิ ปาปากรณํ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตากาเรเนว จ ปาปโต สํโกจนปจฺจุปฏฺฐานานิ เอตานิ, อตฺตปรคารวปทฏฺฐานานิ กุลวธูเวสิยา ภาโว วิย, โลกปาลกานิ จาติ ทฏฺฐพฺพานิฯ อุภินฺนมฺปิ ปเนสํ สมุฏฺฐานํ อธิปติ สภาโว ลกฺขเณน จาติ มาติกํ ฐเปตฺวา ยถากฺกมํ อชฺฌตฺตพหิทฺธาสมุฏฺฐานตา, อตฺตโลกาธิปติตา, ลชฺชาภยสภาวสณฺฐิตตา, สปฺปติสฺสววชฺชภยทสฺสาวิตาลกฺขณตา จ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 พลราสิวณฺณนา) วิตฺถารโต วิภตฺตา, อตฺถิเกหิ ตํ ตตฺเถว คเหตพฺพํฯ

น ลุพฺภติ เอเตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภฯ อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ, อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺฐาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิยฯ

อโทโส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิยฯ

อโมโห ยถาสภาวปฺปฏิเวธลกฺขโณ, อกฺขลิตปฺปฏิเวธลกฺขโณ วา กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฺปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส อนุทฺธโฏ ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อปิจ อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุฯ ตีหิปิ เจเตหิ ยถาปฏิปาฏิยา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญา โหนฺติ, ตถา อธิกอูนวิปรีตคฺคหณานํ อภาโว, ตถา ปิยวิปฺปโยคอปฺปิยสมฺปโยคอิจฺฉิตาลาภทุกฺขานํ, ชาติชรามรณทุกฺขานํ, เปตนิรยติรจฺฉานคติทุกฺขานญฺจ อภาโว, ตถา โภคมิตฺตอตฺตสมฺปตฺติปจฺจยภาโว, ตถา กามสุขปริจฺจาคอตฺตกิลมถปริจฺจาคมชฺฌิมปฏิปตฺตีนํ สมฺภโว, ตถา อสุภอปฺปมาณธาตุสญฺญานํ, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสญฺญานํ, ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหารานญฺจ สมฺภโว โหตีติ เอวมาทีหิ นเยหิ เตสํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ อโมโห นาม ปญฺญา, สา ปชานนลกฺขณาฯ วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณํฯ สญฺญา สญฺชานนลกฺขณาฯ กิํ ปเนตาสํ สญฺญาวิญฺญาณปญฺญานํ นานตฺตนฺติ? สญฺชานนวิชานนปชานนเมวฯ เอตาสํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว สญฺญาย ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา ปุน สญฺญุปฺปาทกมตฺเตน อากาเรน สญฺชานนมตฺตเมว โหติ, อชาตพุทฺธิทารกสฺส วิย จิตฺตวฏฺฏาทิภาวมตฺตากาเรน กหาปณาทิทสฺสนํ, น ตโต อุทฺธํฯ วิญฺญาณสฺส ปน ยถาวุตฺเตน จ ตโต วิสิฏฺเฐน จ อนิจฺจาทินา อากาเรน ชานนํ โหติ, คามิกปุริสสฺส วิย ยถาวุตฺเตน เจว อุปโภคารหตาทินา จ อากาเรน กหาปณาทิทสฺสนํ, น ตโต อุทฺธํฯ

ปญฺญาย ปน เตหิ จ ยถาวุตฺเตหิ นานปฺปกาเรหิ จ มคฺคปาตุภาวาทิเหตูหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ ปชานนํ โหติ, เหรญฺญิกสฺส วิย ยถาวุตฺเตหิ เจว เฉกกูฏอทฺธสาราทิสพฺเพหิ อากาเรหิ จ กหาปณาทิทสฺสนํฯ ปญฺญาย หิ อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิฯ เอวํ สญฺชานนวิชานนปชานนากาเรหิ เอตาสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วิตกฺกวีริยาทิสหชาตปจฺจยวิรหโต รูปาทีสุ สญฺญากิจฺจโต อธิกวิชานนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, พลปริณายกานิ วิย เสนงฺคานิ ปญฺญานุวตฺตกาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติอาทิ (วิภ. 766)ฯ

กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิฯ จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิฯ กาโยติ ปเนตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ อุโภปิ ปเนตา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถนิมฺมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานญฺจ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายลหุภาโว กายลหุตาฯ จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตาฯ เอวํ อุปริปิ ปทตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา กายลหุตา, จิตฺตลหุตา จ, เตสํ ครุภาวนิมฺมทฺทนรสา, เตสํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา, เตสํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา กายมุทุตา, จิตฺตมุทุตา จ, เตสํ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, เตสํ ถทฺธภาวกรทิฏฺฐิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณา กายกมฺมญฺญตา, จิตฺตกมฺมญฺญตา จ, เตสํ อกมฺมญฺญภาวนิมฺมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, เตสํ อกมฺมญฺญภาวกราวเสสนีวรณปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายจิตฺตานํ อเคลญฺญภาวลกฺขณา กายปาคุญฺญตา, จิตฺตปาคุญฺญตา จ, เตสํ เคลญฺญนิมฺมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา, เตสํ เคลญฺญกรอสฺสทฺธิยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา กายุชุกตา, จิตฺตุชุกตา จ, เตสํ กุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานา, เตสํ กุฏิลภาวกรมายาสาเฐยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺเพเปเต ปสฺสทฺธิอาทโย ธมฺมา กายจิตฺตปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

กิํ ปเนตฺถ ปสฺสทฺธาทโย ธมฺมา อุทฺธจฺจาทิํ วิโนเทตุํ น สกฺโกนฺติ, เยน อิเม ปสฺสทฺธาทโย ธมฺมา น วิสุํ วิภตฺตาติ? โน น สกฺโกนฺติ, อิเม ปน สหิตา เอว สกฺโกนฺติ, อิตรถา เตสํ อุปฺปตฺติยา เอว อสมฺภวโตฯ ยถา วา ปสฺสทฺธาทีสุ วิชฺชมาเนสุ โมหาหิริกาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาเวน อโมหหิริอาทโย โหนฺติ, เอวเมเตปิ อุทฺธจฺจาทิอุชุปฏิปกฺขภาเวน อิจฺฉิตพฺพาติ คเหตพฺพาฯ ยสฺมา เจตฺถ ทฺวีหิ ทฺวีหิ เอว ยถาสกํ ปฏิปกฺขา หริตพฺพา, ตสฺมา เต เอเต เอว ทฺวิธา วิภตฺตา, น อโมหาทโยติ ญาตพฺพาฯ

เยวาปนเกสุ ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํ, ตสฺมา โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺฐานํฯ อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ อยญฺจ ยสฺมา วิรชฺชิตพฺพาทีสุปิ เนกฺขมฺมาทินา สห โลภวิสทิเสน กตฺตุกามตากาเรน ปวตฺตติ, ตสฺมา อเสขานมฺปิ อุปฺปชฺชติฯ โลโภ ปน สุภสุขาทิวิปลฺลาสปุพฺพเกน อภิสงฺคากาเรเนว ปวตฺตตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เอวํ เมตฺตากรุณาทีนมฺปิ โลภาทีหิ วิเสโส ยถานุรูปํ ญาตพฺโพฯ

อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโขฯ โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน, สนฺนิฏฺฐาตพฺพธมฺมปทฏฺฐาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ นนุ จ สทฺธาปิ อธิโมกฺโขติ วุจฺจติฯ ตถา หิ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติ? สจฺจํ, สา จ โข สมฺปสาทนภาเวน อธิโมกฺโข, อยํ ปน ยถา ตถา วา นิจฺฉยภาเวนาติ น โกจิ วิโรโธฯ

กิริยา กาโร, มนสฺมิํ กาโร มนสิกาโร, ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร, สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร, ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก อิธ มนสิกาโรฯ โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, อารมฺมณปทฏฺฐาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนฯ อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ เอตฺถ จายํ มนสิกาโร สมนฺนาหารมตฺตากาเรน อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตานํ ปโยชโก, เจตนา เจโตกิริยาภาเวน, วิตกฺโก ปน สงฺกปฺปากาเรน, อุปนิชฺฌายนากาเรน จ อภินิโรปโกฯ

เตเนว เหตฺถ ปทภาชนีเย ‘‘ตกฺโก สงฺกปฺโปติ จ, ฌานงฺค’’นฺติ จ วุจฺจตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สมปฺปวตฺตสมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺฐานาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเณน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กิรติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ จ, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติ กรุณาฯ สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหิํสาปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตาฯ สา ปโมทลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตุเปกฺขา น วุตฺตาติ? ปุพฺเพ คหิตตฺตาฯ อโทโส เอว หิ สตฺเตสุ หิตผรณวเสน ปวตฺติยํ เมตฺตาฯ ตตฺรมชฺฌตฺตตา เอว จ อิฏฺฐานิฏฺฐสตฺเตสุ มชฺฌตฺตากาเรน ปวตฺติยํ อุเปกฺขาฯ เต จ ธมฺมา นิยตา, เกวลํ ปน เนสํ สตฺเตสุ เมตฺตุเปกฺขาภาเวน ปวตฺติ อนิยตาติฯ กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, ตโต สํโกจนรสา, เตสํ อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺฐานา, ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขภาวภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ ลกฺขณาทิโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

สงฺคหาติ เอวํ เย อิเม อิมสฺมิํ กามาวจรปฐมกุสเล วิภตฺตา เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา, สพฺเพเต ขนฺธโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ ตตฺถ ราสฏฺเฐน โสมนสฺสเวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตถา สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, อวเสสา ผสฺสาทโย ฉตฺติํส ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพาฯ

นนุ จ ยทิ ราสฏฺเฐน ขนฺโธ, ผสฺสาทีนํ ตาว อเนกตฺตา สงฺขารกฺขนฺธตา ยุตฺตา, กถํ ปน เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธตาติ? อุปจารโตฯ ปจฺเจกํ หิ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ เวทนาสญฺญาวิญฺญาเณสุ นิรุฬฺโหปิ ขนฺธ-สทฺโท ตเทกเทเสสุ เอเกกเวทนาทีสุปิ สมุทาโยปจาเรน โวหรียตีติ ตเทกเทเสปิ ตพฺโพหาโร, ยถา รุกฺขสฺส สาขาย ฉิชฺชมานาย ‘‘รุกฺโข ฉิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิยาติฯ เอวํ ขนฺธโต จตุพฺพิธา โหนฺติฯ

เต ปุน อายตนโต ทุวิธา โหนฺติ – มนายตนํ ธมฺมายตนนฺติฯ สญฺชาติสโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน เหตฺถ จิตฺตํ มนายตนํ, เสสา ปน อฏฺฐติํส ธมฺมา ธมฺมายตนนฺติฯ เอวํ อายตนโต ทุวิธา โหนฺติฯ เต ปุน ธาตุวเสน ทุวิธา มโนวิญฺญาณธาตุ ธมฺมธาตูติฯ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน เหตฺถ จิตฺตํ มโนวิญฺญาณธาตุ, เสสา ธมฺมธาตูติฯ เอวํ ธาตุวเสน ทุวิธาฯ

ตถา อาหารานาหารวเสนฯ ตตฺถ ผสฺโส เจตนา จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา วิเสสปจฺจยตฺเตน ยถากฺกมํ ‘‘ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนาหาโร วิญฺญาณาหาโร’’ติ วุจฺจนฺติ, อวเสสา น อาหาราติฯ

กิํ ปเนเต ปจฺจยา น โหนฺติ, เย น อาหาราติ วุจฺเจยฺยุนฺติ? โน น โหนฺติ, วิเสสปจฺจยา ปน น โหนฺติ, ผสฺสาทโย ปน เตสํ ธมฺมานํ วิเสสปจฺจยา โหนฺติ, วิเสสโต เวทนาทโย จ อาหรนฺติฯ ผสฺสาหาโร หิ ติสฺโส เวทนาโย อาหรติ, มโนสญฺเจตนาหาโร ตโย ภเว, วิญฺญาณาหาโร ปฏิสนฺธินามรูปํฯ นนุ จ โส วิปาโก, อิทํ ปน กุสลวิญฺญาณนฺติ? กิญฺจาปิ เอวํ, ตํสริกฺขตาย ปน วิญฺญาณาหาโรตฺเวว วุตฺตํฯ ยสฺมา วา อิเม ‘‘อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.15) วจนโต กพฬีการาหาโร วิย รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน นามกายสฺส อาหารปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา อิเมว ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ อาหารานาหารวเสน ทุวิธาฯ

ตถา อินฺทฺริยานินฺทฺริยโตฯ ตตฺถ สทฺธา วีริยํ สติ เอกคฺคตา อโมโห จิตฺตํ โสมนสฺสเวทนา ชีวิตนฺติ อิเม อฏฺฐ ธมฺมา อธิปติยฏฺเฐน ยถากฺกมํ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ วุจฺจนฺติ, อวเสสา น ‘‘อินฺทฺริยานี’’ติฯ เอวํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยโต ทุวิธาฯ

ตถา ฌานงฺคาฌานงฺควเสนฯ ตตฺถ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ โสมนสฺสํ เอกคฺคตาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อฌานงฺคานี’’ติฯ เอวํ ฌานงฺคาฌานงฺควเสน ทุวิธาฯ

ตถา มคฺคงฺคามคฺคงฺควเสนฯ ตตฺถ อโมโห วิตกฺโก วิรติตฺตยํ วีริยํ สติ เอกคฺคตาติ อิเม อฏฺฐ ธมฺมา นิยฺยานฏฺเฐน, วิโมกฺขฏฺเฐน จ ยถากฺกมํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธี’’ติ นาเมน ‘‘มคฺคงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อมคฺคงฺคานี’’ติฯ

ปาฬิยํ ปน โลกิยจิตฺเต วิรตีนํ อนิยตตฺตา, เยวาปนกตฺตา จ ตา วชฺเชตฺวา ‘‘ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. 58, 121) วุจฺจติฯ เอวํ มคฺคงฺคามคฺคงฺควเสน ทุวิธาฯ

ตถา พลาพลวเสนฯ ตตฺถ สทฺธาวีริยํ สติ สมาธิ ปญฺญา หิรี โอตฺตปฺปนฺติ อิเม สตฺต ธมฺมา อกมฺปิยฏฺเฐน พลานีติ วุจฺจนฺติ, อิตเร อพลานีติฯ เอวํ พลาพลวเสน ทุวิธาฯ

ตถา เหตุนเหตุวเสนฯ ตตฺถ อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ตโย ธมฺมา มูลฏฺเฐน เหตูติ วุจฺจนฺติ, อิตเร นเหตูติฯ เอวํ เหตุนเหตุวเสน ทุวิธาฯ เอวํ ผสฺสาผสฺสเวทนาเวทนา สญฺญาสญฺญาจิตฺตาจิตฺตาทิวเสนปิ วุตฺตนยานุสาเรน ยถาโยคํ สงฺคหวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปทภาชนียสงฺคหวาเร (ธ. ส. 103 อาทโย), ตทฏฺฐกถายญฺจ (ธ. ส. อฏฺฐ. 58-120) คเหตพฺโพฯ เอวํ สงฺคหโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

สุญฺญโต เจวาติ เอวํ ขนฺธาทีหิ สงฺคหิเตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ตพฺพินิมุตฺโต การกเวทกาทิสภาโว อตฺตา วา สสฺสโต วา ภาโว น อุปลพฺภติฯ สุญฺญา เต ธมฺมา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, เกวลํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา, สลกฺขณธารณโต ธมฺมมตฺตา, นิจฺจสุขาทิสารวิรหโต อสารา, ปวตฺตกนิยามกาภาวโต อปริณายกา อนิจฺจา, ทุกฺขา, อนตฺตา, อนตฺตนิยา จ หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปทภาชนียสุญฺญตวาเร, ตทฏฺฐกถายญฺจ คเหตพฺโพติฯ เอวํ สุญฺญโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

นิฏฺฐิตา ปฐมกุสลสฺส อตฺถวณฺณนาฯ

ทุติยาทีสุปิ ปฐมกุสเล วุตฺตนเยน ธมฺมุทฺเทสาทินา สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ น เกวลญฺจ เอตฺเถว, อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสานํ ปทานํ, ธมฺมานญฺจ อตฺโถ, สพฺโพ จ วินิจฺฉโย เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิโต ปรํ ปน อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ทุติยจิตฺเต ตาว สสงฺขารภาวมตฺตเมว ปฐมจิตฺตโต วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ ทุติยกุสลํฯ

ตติเยปิ ธมฺมุทฺเทเส อโมหาภาวา อินฺทฺริยมคฺคงฺคพลมูลสงฺคเหสุ ปญฺญินฺทฺริยสมฺมาทิฏฺฐิมคฺคงฺคปญฺญาพลอโมหมูลานํ ปริหานิยา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ภาโวว วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ ตถา จตุตฺเถ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโสฯ ตติยจตุตฺถานิฯ

ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐเมสุ ปน สุขโสมนสฺสฏฺฐาเนสุ อุเปกฺขาภาโว, ปีติยา จ อภาโวฯ เตเนว ฌานงฺคสงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตาว วิเสโส, เสสํ ปฐมทุติยตติยจตุตฺถจิตฺตสทิสเมวฯ อุเปกฺขาสหคเตสุ เจตฺถ จตูสุ กรุณามุทิตา น อุปฺปชฺชนฺตีติ เกจิ วทนฺติ, ปริกมฺมภูตานํ ปเนตฺถ ตาสํ อุปฺปตฺติยา มหาอฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตตฺตา อุปจารปฺปตฺตา ปน อุปฺปชฺชนฺติ, น อิตราติ คเหตพฺพํฯ ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมานิฯ

วิสยาทิปฺปเภทโตติ เอวํ ธมฺมุทฺเทสาทินา วิภตฺตานิ อฏฺฐ กามาวจรกุสลานิ อารมฺมณวิภาคโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธานิ โหนฺติ รูปารมฺมณํ…เป.… ธมฺมารมฺมณนฺติฯ ตตฺถ นีลาทิเภทภินฺนา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺติกพาหิรโอฬาริกสุขุมาทิเภทภินฺนา จ วณฺณธาตุ รูปารมฺมณํ นามฯ เอวํ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ ยถานุรูปํ เภโท เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ โผฏฺฐพฺพนฺติ อาโปธาตุวชฺชิตภูตตฺตยํ, ธมฺมารมฺมณนฺติ ปญฺจารมฺมณานิ วชฺเชตฺวา อวเสสา รูปารูปปญฺญตฺติโย เวทิตพฺพา, เสสํ ตาทิสเมวฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณาทีนมาปาถคตานิ เอตานารมฺมณานิ รูปารมฺมณาทิโวหารํ ลภนฺติ, อนาปาถคตานิ ปน อตีตานาคตทูรสุขุมาทิเภทภินฺนานิ ธมฺมารมฺมณาเนวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ทิพฺพจกฺขาทีนํ รูปารมฺมณตาทิวจนโตฯ

อนาปาถคตา เอว หิ ตานิ ทิพฺพจกฺขุอาทีนํ อารมฺมณํ, น จ ตานิ ธมฺมารมฺมณานิฯ รูปาทโย หิ ปญฺจ ปจฺเจกํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เอกสฺมิํ ขเณ อาปาถมาคนฺตฺวา ตํตํทฺวาริกชวนานํ, ตทนนฺตเร มโนทฺวาริกานญฺจ อปรภาเค จ ทิฏฺฐสุตาทิวเสนานุสฺสรนฺตสฺส สุทฺธมโนทฺวาริกานญฺจ อารมฺมณานิ โหนฺติฯ ตถา หิ นานาวณฺณวิจิตฺตเจติยาทิทสฺสนํ กโรนฺตสฺส, ธมฺมํ สุณนฺตสฺส, เภริสทฺทาทีหิ วา ปูชาทิํ กโรนฺตสฺส จ คนฺธมาลาทีนิ ฆายิตฺวา, ขาทนียโภชนียาทิญฺจ สายิตฺวา, สุขสมฺผสฺสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ จ ผุสิตฺวา มนาปภาวํ ญตฺวา เตหิ เจติยปูชํ กโรนฺตสฺส, ตตฺถ ตตฺถ อกุสลํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺส, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขเณ คยฺหมานานิ รูปาทิปญฺจารมฺมณานิ สาขาย อกฺกมนํ, ปถวิยํ ฉายาผรณญฺจ เอกกฺขเณ กุรุมานํ รุกฺขคฺเค นิลียมานํ ปกฺขิโน สรีรํ วิย ยถาสกํ ปสาทญฺจ ฆฏฺเฏตฺวา ตสฺมิํเยว ขเณ ภวงฺคจลนปจฺจยภาเวน มโนทฺวาเรปิ อาปาถมาคนฺตฺวา ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทิโวฏฺฐพฺพนปริโยสานานํ, วีถิจิตฺตานํ, ตทนนฺตรานญฺจ กุสลากุสลาทิชวนานํ อารมฺมณํ หุตฺวา ตทนนฺตราสุ มโนทฺวารวีถีสุ จ อปรภาเค ตถารูปํ ปจฺจยํ อาคมฺม อตฺตนา ปูชาทิกรณกาเลสุ, ทิฏฺฐสุตฆายิตสายิตผุฏฺฐวเสนานุสฺสรนฺตสฺส, ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานานิ วิย มโนทฺวาเร จ อารมฺมณานิ โหนฺติฯ

อถาปิ ปญฺจหิ ทฺวาเรหิ อคหิตปุพฺพานิ พุทฺธรูปาทีนิ, ทิพฺพรูปาทีนิ จ ปญฺจารมฺมณานิ สวนวเสน สลฺลกฺเขตฺวา ชวนกฺขเณ วา อปรภาเค สุตวเสเนว อนุสฺสริตฺวา วา ปสาทํ, กมฺมผลสทฺธาทิํ, โลภาทิญฺจ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติฯ อภิญฺญานํ ปน สุทฺธมโนทฺวาเร เอว, ตสฺมา เอวํ ปญฺจทฺวาเร, มโนทฺวาเร, สุทฺธมโนทฺวาเร จ อาปาถคตานิ อตีตาทิเภทภินฺนานิ สพฺพานิปิ ปญฺจารมฺมณานิ กทาจิปิ ธมฺมารมฺมณํ น โหนฺติ, ตทิตรา นามรูปปญฺญตฺติโย ธมฺมารมฺมณนฺติ คเหตพฺพํฯ นนุ เจตานิ อิฏฺฐกนฺตมนาปานิ อารมฺมณานิ โลภสฺส วตฺถุ, กถเมตฺถ กุสลํ อุปฺปชฺชตีติ? นิยมาทิการณโตฯ จิตฺตํ หิ ‘‘กุสลเมว มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุพฺเพ นิยมิตวเสน สพฺพตฺถ อกุสลปฺปวตฺติํ นิวตฺเตตฺวา กุสเล ปริณามนวเสน จ อภิณฺหํ อาเสวิตกุสลสมุทาจารวเสน จ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิอุปนิสฺสยวเสน จ โยนิโสอาภุชิตวเสน จาติ อิเมหิ การเณหิ กุสลํ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ เอวมิเมสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธานิ โหนฺติฯ อารมฺมณววตฺถานกถาฯ

เอวํ อารมฺมณเภทภินฺเนสุ รูปารมฺมณํ ตาว กุสลํ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน ทสวิธํ โหติฯ ตตฺถ เอเกกํ ปน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ ติวิธํฯ ตตฺถ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตํ วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํฯ ตตฺถ กายทฺวารนฺติ กายวิญฺญตฺติฯ วจีทฺวารนฺติ วจีวิญฺญตฺติฯ ตาสํ วิภาโค รูปวิภตฺติยํ อาวิ ภวิสฺสติฯ มโนทฺวารนฺติ สพฺพํ เจตนาสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วุจฺจติ, วิเสสโต กุสลากุสลํฯ

ตํ หิ สหชาตานํ เจตนานํ, กายงฺควาจงฺคโจปนํ อสมฺปาปุณิตฺวา ปวตฺตานํ สุทฺธมโนกมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานโต ทฺวารนฺติ วุจฺจติ, อิเมสุ ปน ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา เจตนา กายกมฺมาทโย นามฯ อปิจ ปาณาติปาตาทโย, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทโย จ กายกมฺมํ นาม, มุสาวาทาทโย, มุสาวาทาเวรมณิอาทโย จ วจีกมฺมํ นาม, อภิชฺฌาทโย, อนภิชฺฌาทโย จ มโนกมฺมํ นามฯ

กุสลปกฺเข ปน ทานาทิทสปุญฺญกิริยวตฺถูนิ จ ยถารหํ กายวจีมโนกมฺมานิ โหนฺติฯ เอวํ เยภุยฺยวุตฺติโต เจส กายกมฺมาทิภาโว วุตฺโต ปาณาติปาตาทีนมฺปิ วจีทฺวาราทีสุ ปวตฺติโต เกสญฺจิ ปุริสานํ วนจรกาทิภาโว วิย, ทฺวารานญฺจ กายกมฺมทฺวาราทิภาโว เกสญฺจิ คามานํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิยฯ อกุสเล ตาว เอตฺถ ปาณาติปาตาทิกายกมฺมํ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ ยถารหํ สมุฏฺฐาติ, โน มโนทฺวาเรฯ ตถา มุสาวาทาทิวจีกมฺมํฯ ปาณาติปาตาทินิปฺผาทนตฺถํ หิ มโนทฺวาเร เอว จินฺเตนฺตสฺส เจตนาพฺยาปาทาทีสุ กมฺมปถปฺปตฺเตสุ วา กมฺมปถํ อปฺปตฺเตสุ วา มโนกมฺเมสุ เอว ปวิสนโต กายกมฺมาทิภาวํ น ปาปุณาติฯ นนุ วิชฺชามเยนาปิ เกวลํ มโนกมฺเมน ปาณาติปาตาทิํ กโรนฺตีติ? น อโลณโภชนทพฺภสยนมนฺตปริชปฺปนาทิกายวจีปโยคํ วินา ตสฺสาสิชฺฌนโตฯ อภิชฺฌาทิมโนกมฺมํ ปน ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาติฯ อภิชฺฌาย หิ กาเยน ปรภณฺฑคฺคาหาทีนํ, พฺยาปาเทน ทณฺฑปรามสนาทีนํ, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ติตฺถิยวนฺทนาทีนํ กรณกาเล, วาจาย ปรสมฺปตฺติปตฺถนาย ‘‘หญฺญนฺตุ พชฺฌนฺตู’’ติ อนตฺถปตฺถนาย จ ติตฺถิยตฺถุติตทตฺถทีปนาทีนญฺจ ยถากฺกมํ ปวตฺติกาเล จ ตสฺส มโนกมฺมสฺส กายวาจาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

กามาวจรกุสลํ ปน ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิกํ กายวจีมโนกมฺมํ ปจฺเจกํ ทฺวารตฺตเยปิ ปวตฺตติฯ

ตตฺถ ปาณาติปาตาทีหิ สมฺผปฺปลาปปริโยสาเนหิ สตฺตหิ วิรมนฺตสฺส ตาว หตฺถมุทฺทาย, วจีเภเทน จ สมาทิยนกาเล, มนสา วิรมณกาเล จ เตสํ กายวจีกมฺมานํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อนภิชฺฌาทีหิ สหคเตน เจตสา ตชฺชสฺส กายปโยคสฺส, ‘‘ปรวิตฺตุปกรณํ จิรฏฺฐิติกํ โหตุ, สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ, โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา วจีปโยคสฺส, เกวลํ มโนปโยคสฺส จ กรณกาเล มโนกมฺมสฺส ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ ปญฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนานิ ชวนานิ กายวจีกมฺมานิ น โหนฺติ, มโนกมฺมานิ เอวฯ ตานิ จ น กมฺมปถปฺปตฺตานิ, เกวลํ กุสลาทีนิ โหนฺติฯ มโนทฺวาเร ปฏุตรปฺปวตฺตานิ เอว หิ กมฺมปถปฺปตฺตานิ มโนกมฺมานิ โหนฺติ, รูปารูปชวนานิ ปน เอกนฺตํ ภาวนามยํ มโนกมฺมเมว มโนทฺวาเร เอว จ ปวตฺตนฺติฯ

กิญฺจาปิ อภิญฺญาญาณานิ วิญฺญตฺติทฺวยชนกานิ, ตถาปิ กายวจีกมฺมโวหารํ น ลภนฺติ, โลกุตฺตรกุสลํ ปน กายวจีทฺวาเรสุ อนุปฺปชฺชมานมฺปิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ สมุจฺเฉทปฺปหานการีนํ วิรตีนํ วเสน กายวจีกมฺมมฺปิ โหติ, ตทิตรมคฺคงฺควเสน มโนกมฺมมฺปีติ เอกกฺขเณ ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ, ตญฺจ ภาวนามยํ, ทฺวารํ ปนสฺส มโนทฺวารเมวฯ ยถา จ ปาณาติปาตาเวรมณิยาทีนํ วเสน กุสลสฺส ทฺวารตฺตเย ปวตฺติ วุตฺตา, เอวํ ทสปุญฺญกิริยวตฺถูนมฺปิ วเสน วตฺตพฺพาฯ อฏฺฐกถาสุ ปน น วิจาริตา, ตถาปิ นยโต เอวํ เวทิตพฺพาฯ

เตสุ ทานํ กายกมฺมเมว, วจีกมฺมมฺปิ วาฯ ปตฺตานุปฺปทานํ, อพฺภนุโมทนํ, เทสนา วจีกมฺมเมวฯ สีลํ อปจิติสหคตํ, เวยฺยาวจฺจสหคตญฺจ กายกมฺมมฺปิ อตฺถิ, วจีกมฺมมฺปิ อตฺถิฯ ตตฺถ สีลสฺส กายวจีกมฺมภาโว สิทฺโธ เอวฯ

อปจิติยา ปน ปุปฺผปูชาทินา, วนฺทนาทินา วา ปวตฺติกาเล กายกมฺมภาโว, ถุติมยปูชาทินา ปวตฺติกาเล วจีกมฺมภาโว จ เวทิตพฺโพฯ เวยฺยาวจฺจสฺสาปิ สหตฺถา กรณกาเล กายกมฺมภาโว, คิลานาทีนํ จตุปจฺจยสมาทาปนาทิวเสน, ครูหิ อาณตฺตสทฺเทน อาโรจนปกฺโกสนาทิวเสน วจีกมฺมภาโว จ เวทิตพฺโพฯ ภาวนา, สวนํ, ทิฏฺฐิชุกมฺมญฺจ มโนกมฺมเมว, อพฺภนุโมทนมฺปีติ เกจิฯ สวนมฺปิ หิ โสตทฺวารานุสาเรน มโนทฺวาเร เอว ธมฺมตฺถสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺติกาเล มโนกมฺมเมวฯ

ตตฺถ ทานํ อปจิติ เวยฺยาวจฺจํ ปตฺตานุปฺปทานํ เทสนาติ อิมานิ ปญฺจ กายวจีทฺวาเรสุ เอว ปวตฺตนฺติ, น มโนทฺวาเรฯ เอตฺถ จ ปตฺตานุปฺปทานเทสนานํ กายวิกาเรน ปตฺติํ เทนฺตสฺส, ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จ กายทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ สีลํ ภาวนา อพฺภนุโมทนํ สวนํ ทิฏฺฐิชุกมฺมนฺติ อิมานิ ปน ปญฺจ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนฺติ, ‘‘น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ เจตฺถ มนสาว ทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส, อพฺภนุโมทนฺตสฺส จ วเสน สีลพฺภนุโมทนานํ มโนทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ยํ ปน อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘ทานมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพเจตนาวเสน มโนทฺวาเร ปวตฺตํ คเหตฺวา ปริยายโต วุตฺตํ, นิปฺปริยายโต กายวจีทฺวารปฺปวตฺตา สนฺนิฏฺฐานเจตนาวฯ เตเนว หิ ตตฺเถว วุตฺตํ ‘‘วินยปริยายํ ปตฺวา หิ ‘ทสฺสามิ กริสฺสามี’ติ วาจา ภินฺนา โหตีติฯ อิมินา ลกฺขเณน ทานํ นาม โหติ, อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา ปน วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ มนสา จินฺติตกาลโต ปฏฺฐาย กุสลํ โหติฯ อปรภาเค กาเยน วา วาจาย วา กตฺตพฺพํ กริสฺสตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1)ฯ

อิตรถา ‘‘ทสฺสามี’’ติ จินฺติตมตฺเตนาปิ ทานํ นาม ภเวยฺย, ตถา จ ตาทิสํ วตฺถุํ ยถาจินฺติตนิยาเมน อเทนฺตสฺส ธุรนิกฺเขเป อทินฺนาทานมฺปิ สิยาฯ เอวํ มนสา ปาณาติปาตาทโยปิ สิยุํ, ตญฺจ น ยุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ อถ วา ‘‘สพฺพํ สาปเตยฺยํ ทินฺนญฺเญว หรตู’’ติ ปริจฺจชนสมฺภวโต ทานสฺส มโนทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ ทานสีลาทิกายกมฺมานํ กายทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมํ กายกมฺมเมว, ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมวฯ วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมํ กายกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํฯ มโนทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํฯ เทสนาพฺภนุโมทนาทีนํ วจีกมฺมานํ วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมมฺปิ วจีกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ วจีทฺวารเมวฯ กายทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ วจีกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํฯ มโนทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ วจีกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํฯ ภาวนาทิมโนกมฺมานํ มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมมฺปิ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมวฯ กายทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ มโนกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํฯ วจีทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ มโนกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํฯ เอวํ ปาณาติปาตาทีนํ, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนญฺจ วุตฺตานุสาเรน กมฺมววตฺถานํ, ทฺวารววตฺถานญฺจ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อสงฺกรโต ญาตพฺพํฯ

ทฺวารกมฺมววตฺถานกถา นิฏฺฐิตาฯ

อิทานิ ยสฺมา ทสวิธานิ เจตานิ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ตีสุ เอวํ สงฺคยฺหนฺติ ทานมเย สีลมเย ภาวนามเยติฯ ปตฺตานุปฺปทานํ หิ ทานมเย สงฺคยฺหติ, ‘‘อพฺภนุโมทนมฺปี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 156-159 ปุญฺญกิริยวตฺถาทิกถา) อฏฺฐกถายํฯ อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ สีลมเยฯ

เทสนาสวนทิฏฺฐิชุกมฺมานิ ภาวนามเย, ตสฺมา รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ทานสีลภาวนาวเสน ทฺวารตฺตยปฺปวตฺติํ โยเชตฺวา ทสฺเสสฺสามฯ ตทนุสาเรเนว อิตเรสํ วเสนาปิ สกฺกา ญาตุนฺติฯ กุสลํ หิ วณฺณารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชมานํ ทานสีลภาวนาวเสเนว ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ยทา หิ นีลปีตาทิวณฺณวิจิตฺตํ ปุปฺผวตฺถาทิเทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา ‘‘วณฺณทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณวเสน อาภุชิตฺวา เจติยาทีสุ สหตฺเถน ปูเชติ, ตทา รูปารมฺมณํ ทานมยํ กายทฺวาเร ปวตฺตติ, ตญฺจ ปุพฺพเจตนา สนฺนิฏฺฐานเจตนา อปรเจตนาติ ติวิธํ โหติฯ เอวํ อุปริปิ สพฺพวาเรสุ ติวิธตา เวทิตพฺพาฯ ยทา ปน ตเทว ยถาวุตฺตวตฺถุํ วาจาย อาณาเปตฺวา ปุตฺตทาราทีหิ ทาเปติ, ตทารูปารมฺมณํ ทานมยํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติฯ ยทา ปน ตเทว วิชฺชมานกวตฺถุํ ‘‘ทสฺสามี’’ติ จินฺเตติ, ปจฺจาสีสติ, ยถาธิปฺปายํ นิปฺผาเทสฺสติ, ตทา ปุพฺพเจตนาวเสน ปริยายโต ทานมยํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ นามฯ เอวํ รูปารมฺมณํ ทานมยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติฯ

ยทา ปน วุตฺตปฺปการวณฺณํ เทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา ‘‘เอวํ มนาปวณฺณานํ ปริจฺจชนํ นาม มยฺหํ กุลวํสาคตวตฺตเมต’’นฺติ สหตฺถา ปูเชติ, ตาทิสวณฺณวนฺตํ วา ปรปริคฺคหิตาทิโภคสมฺปตฺติํ ปริจฺจชิตฺวา สีลํ รกฺขติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ กายทฺวาเร จ ปวตฺตติฯ ยทา ปน วุตฺตปฺปการวณฺณํ เทยฺยธมฺมํ กุลวํสาทิวเสน วาจาย อาณาเปตฺวา ปเรหิ ทาเปติ, ตาทิสํ วา ปรปริคฺคหิตาทิํ วาจาย อปเนตฺวา สีลํ รกฺขติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติฯ ยทา ปน ตาทิสํ วิชฺชมานกวตฺถุํ กุลวํสาทิวเสน ‘‘ทสฺสามี’’ติ, ตาทิสํ ปรปริคฺคหิตาทิกํ อนามสิตฺวา ‘‘สีลํ รกฺขิสฺสามี’’ติ วา จินฺเตติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติฯ เอวํ รูปารมฺมณํ สีลมยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติฯ

ยทา ปน วุตฺตปฺปการํ วณฺณวนฺตํ ทตฺวา ตเทว วณฺณํ, สพฺพํ วา รูปายตนํ จงฺกมนฺโต อนิจฺจาทิโต วิปสฺสติ, ตทา รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ กายทฺวาเร ปวตฺตติฯ ตเทว วจีเภทํ กตฺวา สมฺมสนฺตสฺส รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติฯ ตเทว กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติฯ เอวํ รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติฯ อิติ รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ติวิธปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน นวสุ กมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺติวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อิมินาว นเยน รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสนาปิ ติํสาย กมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺติวิภาโค โยเชตฺวา ญาตพฺโพฯ ยถา จ รูปารมฺมณสฺส, เอวํ สทฺทารมฺมณาทีนมฺปิ ปญฺจนฺนํ กุสลานํ ปุญฺญกิริยวตฺถุทฺวาเรหิ วิภาโค, โยชนานโย จ ยถานุรูปํ ญาตพฺโพฯ

อปิจ สทฺทํ นาม กนฺทมูลํ วิย หตฺเถน คเหตฺวา ทาตุํ น สกฺกาฯ ยทา ปน ‘‘สทฺททานํ เม’’ติ อาภุชิตฺวา เภริอาทิตูริเย ติณฺณํ รตนานํ เทติ, เตหิ อุปหารํ วา กโรติ, ธมฺมกถิกาทีนํ สรเภสชฺชาทิํ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภญฺญธมฺมกถาทิํ วา กโรติ, ตทา กุสลํ สทฺทารมฺมณํ โหติฯ เอวํ คนฺธาทิวตฺถุปริจฺจาเคปิ คนฺธาทิอารมฺมณํฯ ธมฺมารมฺมณํ ปน โอชาชีวิตินฺทฺริยตทายตฺตานํ วเสน ญาตพฺพํฯ ยทา หิ โอชวนฺตานิ อนฺนปานสปฺปินวนีตาทีนิ ‘‘โอชทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ เทติ, คิลานานํ เภสชฺชํ วา เวชฺชํ วา อุปเนตฺวา, ปาโณปโรธกํ อาวุธชาลกุมินาทิํ วินาเสตฺวา วา, วชฺฌปฺปตฺเต ปาณิโน โมเจตฺวา วา ‘‘ชีวิตทานํ เม ภวิสฺสติ ชีวิตายตฺตวุตฺติตาย, ปญฺจปสาทโสฬสสุขุมรูปจิตฺตเจตสิกานํ วเสน ปสาทาทิทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ จ มนสิ กโรติ, ตทา กุสลํ ธมฺมารมฺมณํ โหติฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

อยํ นานาวตฺถูสุ ฐิตารมฺมณานํ โยชนาฯ เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ ฉารมฺมณํ ลพฺภเตวฯ ปิณฺฑปาตสฺมิํ หิ มนาโป วณฺโณ, ขาทนกาเล มุรุมุรายนสทฺโท, คนฺโธ, รโส, โผฏฺฐพฺพํ, โอชา, ตทายตฺตา วา ชีวิตปสาทาทโย, ตพฺพิสยานิ จ วิญฺญาณาทีนีติ ฉารมฺมณมฺปิ เวทิตพฺพํฯ เอวํ จีวราทีสุ เจว วตฺถาทีสุ จ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ เอตฺถปิ ทานสีลภาวนามยตา, กายวจีมโนกมฺมภาโว จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา จ กุสลานํ, เอวํ อกุสลานมฺปิ อารมฺมณกมฺมทฺวารววตฺถานํ, อปุญฺญกิริยวตฺถูสุ โยชนานโย จ วุตฺตานุสาเรน ยถาโยคํ ญาตพฺโพฯ

เอวํ อารมฺมณโต, ปุญฺญกิริยวตฺถุโต, กมฺมโต, ทฺวารโต จ อเนกสหสฺสปฺปเภเทสุ เจเตสุ กุสเลสุ อุปฑฺฒานิ ปน ญาณสมฺปยุตฺตานิ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธานิ, ญาณวิปฺปยุตฺตานิ ปน อุปฑฺฒานิ วีมํสาธิปติวชฺชิตาธิปติตฺตยวเสน ปจฺเจกํ ติวิธานิ, ตทุภยานิ ปุน หีนตฺติกวเสน ปจฺเจกํ ติวิธานิ, ตานิ ปุน อปริมาเณสุ ปน จกฺกวาเฬสุ ปจฺเจกํ อปริมาเณสุ สตฺเตสุ เอเกกสฺมิํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโอฬาริกสุขุมตาทีหิ อนนฺเตหิ ปกาเรหิ อุปฺปชฺชนโต อนนฺตาปริมาณานิ โหนฺติฯ ตานิ สพฺพานิ สมฺพุทฺโธ อนนฺเตน พุทฺธญาเณน มหาตุลาย ตุลยมาโน วิย, มหาตุมฺเพ ปกฺขิปิตฺวา มินยมาโน วิย สพฺพาการโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา มหากรุณาย กามาวจรฏฺเฐน สริกฺขตาย เอกตฺตํ อุปเนตฺวา, ปุน โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตฏฺเฐน, ญาณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตฏฺเฐน, อสงฺขาริกสสงฺขาริกฏฺเฐน จ โกฏฺฐาเส กตฺวา เทเสสิ, ยถา ตํ โลกวิทู สตฺถา เทวมนุสฺสานนฺติฯ

อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อาทิโต ปฏฺฐาย ธมฺมสงฺคณิยา (ธ. ส. 1), ตทฏฺฐกถาย จ อฏฺฐสาลินิยา (ธ. ส. อฏฺฐ. 1) สพฺพาการโต ญาตพฺโพติฯ เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

กามาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรธมฺมา ปน กุสลา ฌานงฺคสมฺปโยคเภทโต ปญฺจวิธา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อติกฺกนฺตวิตกฺกํ วิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อติกฺกนฺตวิจารํ ปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ วิรตฺตปีติกํ สุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปญฺจมชฺฌานิกนฺติฯ เอวํ สมฺปโยคเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปฐมชฺฌาเน ตาว กามาวจรปฐมกุสเล วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา วิรติตฺตยํ เสสา ฉตฺติํส ธมฺมา โหนฺติฯ ตตฺถ ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, กรุณา, มุทิตา จาติ ฉ เยวาปนกาฯ เสสํ สุญฺญตวารปริโยสานํ สพฺพํ กามาวจรปฐมกุสเล วุตฺตสทิสเมวฯ เกวลํ หิ วิรตีนํ อภาโว, สงฺคหวาเร ปญฺจมคฺคงฺคภาโว, ภูมนฺตรวเสน รูปาวจรภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ ปฐมชฺฌานํฯ

ตถา ทุติยชฺฌาเนปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิตกฺกาภาโว, สงฺคหวาเร จตุกฺกชฺฌานงฺคมคฺคงฺคภาโว จ วิเสโส, เสสํ ปฐมสทิสเมวฯ ทุติยํฯ

ตถา ตติยชฺฌาเนปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิจาราภาโว, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ ทุติยสทิสเมวฯ ตติยํฯ

ตถา จตุตฺเถ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส ปีติยา อภาโว, โกฏฺฐาสวาเร ทุวงฺคิกชฺฌานภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตติยสทิสเมวฯ จตุตฺถํฯ

ตถา ปญฺจเม เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส กรุณามุทิตาทีนํ อภาโว, โสมนสฺสฏฺฐาเน อุเปกฺขาภาโว, โกฏฺฐาสวาเร ฌานินฺทฺริเยสุ อุเปกฺขาฌานงฺคภาโว, อุเปกฺขินฺทฺริยภาโว จ วิเสโส, เสสํ จตุตฺถสมเมวฯ ปญฺจมํฯ

ปทภาชนีเย ปน วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ทุติยํ, ปีติยา จ วิราคา ตติยํ, โสมนสฺสสฺส จ อตฺถงฺคมา จตุตฺถนฺติ จตุกฺกนโยปิ อาคโต, โส ติกฺขปญฺญานํ เอกปฺปหาเรเนว วิตกฺกวิจารสมติกฺกมสมฺภวโต วุตฺโตฯ ตตฺถ ทุติยาทีนํ สพฺพโส ปญฺจกนเย ตติยาทิสมตฺตา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ตตฺเถว อนฺโตคธภาโว จาติฯ จตุกฺกนโยฯ

วิสยาทิปฺปเภทโต ปน วินิจฺฉยํ ปญฺจกนเยเนว วกฺขาม, ตทนุสารโต เอว จตุกฺกนยวเสนาปิ สกฺกา ญาตุนฺติฯ เอวํ อุปริ โลกุตฺตเรปิฯ ปญฺจวิธาปิ เจเต รูปาวจรกุสลธมฺมา กสิณารมฺมณเภทโต ปจฺเจกํ อฏฺฐวิธา โหนฺติ ปถวีกสิณํ อาโปเตโชวาโยนีลปีตโลหิโตทาตกสิณญฺจาติ, อาโลกากาสกสิเณหิ สทฺธิํ ทสวิธา โหนฺติฯ ปทภาชนีเย (ธ. ส. 202) ปน อาโลกกสิณสฺส โอทาตกสิเณน สงฺคหิตตฺตา อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํ, อากาสกสิณสฺส ปน อุคฺฆาฏนาสมฺภวโต อนารุปฺปชฺฌานิกตฺตาฯ

ตํ หิ ปุนปฺปุนํ อุคฺฆาฏิยมานมฺปิ อากาสเมว โหติ, ตสฺมา ตตฺถุปฺปนฺนํ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานํ ภววิเสสาย, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย จ สํวตฺตติ, อภิญฺญาย, วิปสฺสนาย จ ปาทกมฺปิ โหติ, อนารุปฺปตฺตา ปน นิโรธปาทกํ น โหติฯ เสสานิ ปน นว กสิณานิ นิโรธปาทกานิปีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อานาปานชฺฌานสฺสาปิ ปเนตฺถ วาโยกสิเณ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพติฯ กสิณกถาฯ

เอวํ กสิณวเสน อฏฺฐวิธา เจเต อภิภายตนวเสน ปน ปจฺเจกํ อฏฺฐวิธา โหนฺติฯ ภควตา หิ –

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ, ตานิ อภิภุยฺย…เป.… อปฺปมาณานิฯ ตานิ อภิภุยฺย …เป.… ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ…เป.… อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ สุวิสุทฺธํ นีลํ ปีตํ โลหิตํ โอทาต’’นฺติ (ธ. ส. 211 อาทโย) –

อฏฺฐ อภิภายตนานิ เทสิตานิ, ตานิ จ กสิเณสฺเวว อภิภวิตฺวา สมาปชฺชนวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต, อนารมฺมณวิเสสโตฯ ตตฺถ หิ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป กสิณวเสน ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโตวฯ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺฐ กสิณรูปานิ ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ปสฺสติฯ ปริตฺตานีติ ขุทฺทกปริมาณานิ, ตานิ อภิภุยฺย ปสฺสนฺโต จ สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺพํ เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก ‘‘กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนว อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา ตํ ฌานํ ‘‘อภิภายตน’’นฺติ วุจฺจติฯ อปฺปมาณานีติ มหนฺตานิฯ ตานิ อภิภุยฺยาติ มหคฺฆโส เอกํ ภตฺตปาติํ ลภิตฺวา วิย ญาณุตฺตโร อปฺปมาณํ ลภิตฺวา ‘‘เอตํ วา โหตุ อญฺญํ วา, กิเมตฺถ สมาปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติฯ

สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานิ ฯ ปริสุทฺธานิ หิ นีลาทีนิ, อปริสุทฺธานิ จ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ อิธ อธิปฺเปตานิ, เอตานิปิ ‘‘สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตอปฺปมาณวเสเนว อภิภายตนานี’’ติ อาคมฏฺฐกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฏ. 2.173; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.249; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.8.65) วณฺณิตานิฯ วณฺณาโภคสฺส หิ อตฺถิตาย ปุริมานิ อภิภายตนานิ วณฺณาโภครหิตสหิตตาย เอตฺถ เกวลโต วิเสสสพฺภาวา จตุธา วุตฺตานิ, นีลาทีนิ ปน จตฺตาริ สุวิสุทฺธวณฺณวเสน สุขาโรหตาย ญาณุตฺตริโก อภิภวิตฺวา อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา อารมฺมณวิเสสาภาเวปิ ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ วเสน ปจฺเจกํ อฏฺฐวิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อภิภายตนกถาฯ

ตานิ ปุน ยถา จ อภิภายตนวเสน, เอวํ วิโมกฺขวเสนาปิ ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺติฯ ภควตา หิ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตี’’ติ (ธ. ส. 240 อาทโย; ที. นิ. 3.339, 358; อ. นิ. 8.66) ตโย วิโมกฺขา เทสิตาฯ เต จ กสิเณสฺเวว อธิมุจฺจนวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต, ภาวนารมฺมณวิเสสโต กิมิทํ อธิมุจฺจนํ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุจฺจนํ, อารมฺมเณสุ จ สุฏฺฐุ อภิรติ, ปิตุ มาตุ องฺเก วิสฺสฏฺฐงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ นาม, ตทสฺส อตฺถีติ รูปีฯ

อชฺฌตฺตมฺปิ หิ เกสาทีสุ นีลํ, เมทาทีสุ ปีตํ, มํสาทีสุ โลหิตํ, ทนฺตาทีสุ โอทาตญฺจ วณฺณกสิณวเสน อาภุชิตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส รูปชฺฌานานิ, กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา จ อรูปชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺเตว ฯ รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ, อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฺปฏิลาโภ ทสฺสิโตฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโน, อิมินา พหิทฺธา ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตาฯ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทิวณฺณกสิเณสุ ‘‘สุภ’’นฺติ อธิมุตฺติวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตาฯ เอวํ อารมฺมณวิเสสาภาเวปิ อธิมุตฺติวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต อิเมสํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ วิโมกฺขกถาฯ

ยถา จ วิโมกฺขโต, เอวํ ปฏิปทาเภทโต ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญํ, สุขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, สุขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญนฺติฯ ตตฺถ ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา ฌานภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ สา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหนตาย อสุขเสวนา โหติ, เอกจฺจสฺส ตทภาวโต สุขาฯ อุปจารโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อปฺปนา, ตาว ปวตฺตา ปญฺญา ‘‘อภิญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ สา เอกจฺจสฺส ทนฺธา อสีฆปฺปวตฺตินี, เอกจฺจสฺส ขิปฺปาฯ อสปฺปายเสวิโน ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ทนฺธา จ อภิญฺญา, สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา โหติ ขิปฺปา จ อภิญฺญาฯ ปุพฺพาปรกาเลสุ สปฺปายาสปฺปายเสวนวเสน โวมิสฺสตา จ เวทิตพฺพาฯ ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิปทา ทุกฺขา, สมฺปาเทนฺตสฺส สุขา ปฏิปทาฯ อปฺปนาโกสลฺลํ อสมฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธาภิญฺญา, สมฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปาฯ กิเลสินฺทฺริยานํ วา ติกฺขมุทุตาย ปฐมา, วิปริยาเยน จตุตฺถา, โวมิสฺสตาย มชฺฌิมา ทฺเวติ เวทิตพฺพาฯ

ตณฺหาวิชฺชาภิภวนานภิภวนวเสน วา สมถวิปสฺสนาสุ กตาธิการากตาธิการตาวเสน วาปิ เอตาสํ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ปฐมชฺฌานาทิอาคมนวเสนาปิ ทุติยาทีนํ ปฏิปทาภิญฺญาเภโท โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปฏิปทาวเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปทากถาฯ

ยถา จ ปฏิปทาหิ, เอวํ อารมฺมณเภทโตปิ ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺติ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติฯ ตตฺถ ยํ อปฺปคุณํ, อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํฯ ยํ ปน อวฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺตํ, ตํ ปริตฺตํ อารมฺมณํ อสฺสาติ ปริตฺตารมฺมณํฯ วิปริยายโต อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณํฯ ตทุภยโวมิสฺสตาย มชฺเฌ อิตรทฺวยํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อารมฺมณกถาฯ

ยถา จ ปฏิปทารมฺมเณหิ, เอวํ อธิปตีนํ วเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธตา, หีนตฺติกวเสน ปุน ติวิธตา จ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาฯ

ทสกสิณมูลวิภาคกถา นิฏฺฐิตาฯ

ยถา กสิณมูเลสุ, เอวํ พฺรหฺมวิหารมูเลสุปิ ยถาโยคํ วิภาโค เวทิตพฺโพ – เมตฺตากรุณามุทิตาวเสน หิ อาทิโต จตฺตาริ ฌานานิ ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺติ เมตฺตาสหคตํ, กรุณาสหคตํ, มุทิตาสหคตนฺติฯ ปญฺจมชฺฌานํ ปน อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารวเสน เอกวิธํ อุเปกฺขาสหคตนฺติฯ ปุริเมสุ หิ ตีสุ ปญฺจมชฺฌานํ นุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโต, โสมนสฺสสมุฏฺฐิตานํ พฺยาปาทวิหิํสารตีนํ ยถากฺกมํ นิสฺสรณตฺตา, ปจฺฉิเม จ ติกจตุกฺกชฺฌานํ นุปฺปชฺชติฯ

กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโต, ตสฺสา จ ปฏิฆานุนยนิสฺสรณโต มชฺฌตฺตากาเรน ปวตฺติโต, ตานิ ปุน ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกเภเทหิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ จ อปฺปสตฺตารมฺมณวเสน ปริตฺตารมฺมณตา, พหุสตฺตารมฺมณวเสน อปฺปมาณารมฺมณตา จ เอกสฺมิํ สตฺเต อปฺปนํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน เอกาวาสเอกวีถิคามาทิคตสตฺเตสุ ปาปนวเสน วฑฺฒนา จ เวทิตพฺพาฯ ธมฺมุทฺเทเส ปเนตฺถ กรุณาสหคเต มุทิตาวิรหิตา ปญฺจติํส ธมฺมา, เตสุ ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, กรุณา จาติ ปญฺเจว เยวาปนกา, กรุณา จ นิยตาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ มุทิตาสหคเตปิฯ เกวลํ กรุณาวิรหิตา มุทิตา นิยตา ปวตฺตาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ อวเสสพฺรหฺมวิหารทฺวเย, ปน กสิณาสุภาทีสุ จ สพฺพตฺถ กรุณามุทิตาวิรหิตา จ จตุตฺติํส ธมฺมา, ตตฺถ จ ฉนฺทาทโย จตฺตาโรว เยวาปนกา เวทิตพฺพาติฯ พฺรหฺมวิหารมูลวิภาคกถาฯ

อสุภเภทโต ปน ปฐมชฺฌานเมเวกํ ทสวิธํ โหติ อุทฺธุมาตกสญฺญาสหคตํ วินีลกวิปุพฺพกวิจฺฉิทฺทกวิกฺขายิตกวิกฺขิตฺตกหตวิกฺขิตฺตกโลหิตกปุฬวกอฏฺฐิกสญฺญาสหคตนฺติ, ทสวิเธปิ เจตสฺมิํ อสุเภ ปฏิกูลตฺตา, ทุพฺพลตฺตา จ วิตกฺกพเลเนว ฌานํ ติฏฺฐติ, น วินา วิตกฺเกน สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา วิย, ตสฺมา ปฐมชฺฌานเมเวตฺถ อุปฺปชฺชติ, สมถวิปสฺสนาทิอานิสํสทสฺสาวิตาย, ปเนตฺถ นีวรณปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ พหุเวตนลาภทสฺสเนน ปุปฺผฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิ วิย, อุปสนฺตพฺยาธิทุกฺขสฺส จ โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ ปน ทสวิธมฺปิ ปฐมชฺฌานํ ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกวเสน ปจฺเจกํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ อสุภารมฺมณสฺส อวฑฺฒนียตาย ขุทฺทเก อุทฺธุมาตกาทิฏฺฐาเน อุปฺปนฺนํ นิมิตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, มหนฺเต อปฺปมาณารมฺมณํ เวทิตพฺพํฯ

เอเตสุ ปน ทสสุ อสุเภสุ สามญฺญโต ทฺวตฺติํสาการวเสน, นวสิวถิกปพฺพวเสน จ ปวตฺตา กายคตาสติ สงฺคหิตา, วณฺณกสิเณสุ จ เกสาทีนํ โกฏฺฐาสานํ นีลาทิวณฺณารมฺมณา, จตุกฺกปญฺจกชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา กายคตาสติ จ สงฺคหิตาฯ ปทภาชนีเย วิสุํ น วุตฺตา, ตสฺมา เตสํ วเสนาปิ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ อสุภมูลวิภาคกถาฯ

เอวํ อารมฺมณาทิเภทโต จ ภินฺนานํ รูปาวจรกุสลธมฺมานํ กาลเทสาทิเภเทน อนนฺตตา, ภควตา จ เอกตฺตํ อุปเนตฺวา เทสิตภาโว, วิตฺถารนยาติเทโส จ กามาวจรกุสเล วุตฺตานุสาเรน ยถานุรูปํ ญาตพฺโพฯ อิโต ปรํ อรูปาวจราทีสุปิ วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

รูปาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

อรูปาวจรา ปน กุสลธมฺมา สมฺปโยคโต น ภินฺนา, สพฺเพปิ อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตาว, ธมฺมุทฺเทสาทิโตปิ สพฺพโส รูปาวจรปญฺจมชฺฌานสทิสาฯ อรูปาวจรภาโว เอว เหตฺถ วิเสโสฯ วิสยาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน อารมฺมณโต เต จตุพฺพิธา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – อากาสานญฺจายตนํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติฯ ตตฺถ หิ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ ปวตฺตํ ปฐมํ, ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ ปวตฺตํ ทุติยํ, ตสฺส ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อภาเว ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปวตฺตํ ตติยํ, ตสฺมิํ ตติเย ‘‘สนฺตเมตํ ปณีตเมต’’นฺติ ปวตฺตํ จตุตฺถํฯ ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมํ สนฺตสนฺตตรสนฺตตมนฺติ จ เวทิตพฺพํฯ

นนุ รูปาวจเรสุ วิตกฺกาทิองฺคสมติกฺกมโต อุปรูปริฌานานํ สนฺตตราทิภาโว วุตฺโต, องฺคาติกฺกมรหิเตสุ ปน อารุปฺเปสุ กถนฺติ? อารมฺมณาติกฺกมโตฯ เอเตสุ หิ กสิณรูปสมติกฺกมโต ปฐมํ ฌานํ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานโต สนฺตํ, ตโตปิ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาติกฺกมโต ทุติยํ, ตโตปิ อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณาติกฺกมโต ตติยํ, ตโตปิ อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณสฺส สมติกฺกมโต จตุตฺถนฺติฯ เอวํ องฺคสมตฺเตปิ ถูลถูลาติกฺกเมน สุขุมสุขุมารมฺมณตาย อุปรูปริชฺฌานานํ สนฺตตราทิภาโว เวทิตพฺโพ สมายามวิตฺถารานมฺปิ วตฺถานํ สุตฺตสุขุมตราทิภาโว วิยฯ นนุ อภาวารมฺมณตาย ตติยารุปฺปํ สนฺตปณีตโต มนสิ กโรนฺตสฺส จตุตฺถารุปฺปสฺส กถํ ตตฺถ นิกนฺติปริยาทานํ, กถํ จ สมติกฺกโม วา โหตีติ? อสมาปชฺชิตุกามตาย, สา จ อตฺตโน สนฺตปณีตตายฯ ยถา หิ ราชา ทนฺตการาทิสิปฺปิกานํ อติสุขุมมนาปสิปฺปํ ทิสฺวา ‘‘เฉกา วติเม อาจริยา’’ติ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสนฺโตปิ น ตํ สิปฺปิกภาวํ ปตฺเถติ, ตํ สมติกฺกมฺม ราชภาเว เอว ติฏฺฐติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานมฺเปเตสํ ปุน ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกเภเทหิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปจฺเจกํ เภโท เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิกนฺติ ปริยาทานทุกฺขตาย ปฐมารุปฺปสฺส, ปฐมารุปฺปาทินิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย ทุติยารุปฺปาทีนญฺจ ทุกฺขปฏิปทตา, ปริยาทิณฺณนิกนฺติกสฺส ตทปฺปนาปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญตา, วิปริยาเยน อิตรา จ เวทิตพฺพาฯ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสมูลกานํ ปน จตุนฺนํ ปริตฺตารมฺมณตา, วิปริยายานํ อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพาฯ รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ อธิปติสหิตาว อุปฺปชฺชนฺติ, น วินา อธิปตีหิฯ

กามาวจรา ตุ อธิปติรหิตาปิ อุปฺปชฺชนฺติ , เต จ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ ทฺเวปิ ลพฺภนฺติฯ รูปารูปาวจรา ปน สหชาตาธิปติเมว, เนตรํฯ ตตฺถ จ ฉนฺทาธิปตินา สหชาตา ธมฺมา ฉนฺทาธิปเตยฺยา, ฉนฺโท ปน อธิปติ เอว, น ฉนฺทาธิปเตยฺโยฯ อิตเร ปน อธิปเตยฺยาว, นาธิปตโย อญฺญสฺส อตฺตนา สหชาตสฺส ฉนฺทสฺส, อิตเรสญฺจ อธิปติยตฺถสฺส อภาวาฯ เอกสฺมิํ หิ จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทีสุ จตูสุปิ วิชฺชมาเนสุ ยถาปจฺจยํ สหชาตาธิปติ เอโกว ลพฺภติฯ เอวํ วีริยาธิปติยาทีสุปิ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย ญาตพฺโพฯ

อรูปาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรา ปน กุสลา มคฺคสมฺปโยคเภทโต จตุพฺพิธาฯ เสยฺยถิทํ – โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตํ สกทาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ อนาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตนฺติฯ นนุ จตูสุปิ เจเตสุ มคฺคสมฺปโยโค สมาโน อฏฺฐนฺนมฺปิ มคฺคงฺคานํ สพฺพตฺถ อุปฺปตฺติโต กถํ ตตฺถ เภโทติ? อนุสยปฺปหานสงฺขาตสฺส มคฺคกิจฺจสฺส เภทโตฯ อนุสเย มาเรนฺโต คจฺฉตีติ หิ มคฺโคฯ มคฺคา หิ ยถาสกํ อนุสเย ปชหนฺติ เอว, นิมิตฺตา วุฏฺฐหนฺติ, ปวตฺตญฺจ ฉินฺทนฺติ นามาติ วุจฺจนฺติฯ นิมิตฺตนฺติ จ ปญฺจกฺขนฺธา, ปวตฺตนฺติปิ เต เอวฯ ตํ ทุวิธํ อุปาทินฺนกํ, อนุปาทินฺนกญฺจฯ

ตตฺถปิ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐานุสยํ, วิจิกิจฺฉานุสยํ, ตเทกฏฺเฐ จ กิเลเส, ตํสหชาตานิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตญฺจาติ ปญฺจากุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ อปายภวโต เจว สุคติภวโต จ ฐเปตฺวา สตฺต ภเว ตทวเสสโต วุฏฺฐาติ ฯ ตตฺถ ยเทตํ ปฐมมคฺคานุปฺปตฺติยํ อุปฺปชฺชมานารหํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตปญฺจจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ, ตํ รูปกฺขนฺโธ, ตานิ ปญฺจ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย อิตเร ตโย ขนฺธาฯ อิเม อนุปาทินฺนปญฺจกฺขนฺธา อนุปาทินฺนนิมิตฺตํ, อนุปาทินฺนปฺปวตฺตํ นามฯ ตโต ปฐมมคฺโค วุฏฺฐาติ, ตํ ฉินฺทติ นามฯ ยเทตํ อปายภเว, สุคติยญฺจ ฐเปตฺวา สตฺต ภเว ตทวเสเส จ ปฐมมคฺคานุปฺปตฺติยํ อายติํ อุปฺปชฺชมานารหํ กมฺมชกฺขนฺธปญฺจกํ, ตํ อุปาทินฺนนิมิตฺตํ, อุปาทินฺนปฺปวตฺตํ นามฯ ตโต ปฐมมคฺโค วุฏฺฐาติ, ตญฺจ ฉินฺทติ นามฯ ตโตว ปฐมมคฺโค อนุสยํ ปชหนฺโตว นิมิตฺตา วุฏฺฐหติ, ปวตฺตญฺจ ฉินฺทติ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ อิตรมคฺเคสุปิ อุปาทินฺนานุปาทินฺนนิมิตฺตปฺปวตฺตํ วุฏฺฐานํ ฉินฺทนํ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ

สกทาคามิมคฺโค ปน โอฬาริกกามราคานุสยํ, ปฏิฆานุสยํ, ตเทกฏฺเฐ จ กิเลเส, ตํสหชาตานิ จ ตถา ปวตฺตานิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ, ทฺเว จ โทมนสฺสสหคตานีติ ฉ อกุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ กามสุคติโต ฐเปตฺวา เอกภวํ ตทวเสสโต วุฏฺฐาติ, ปตนุภูตาว ตํสมงฺคิโน กามราคพฺยาปาทา อธิมตฺตา, เต จ กทาจิ วิรฬาว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อนาคามิมคฺโคปิ ตาเนว ตนุสหคตกามราคปฺปฏิฆานุสยวเสน อุปฺปนฺนานิ ฉ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ กามภวโต วุฏฺฐาติฯ

อรหตฺตมคฺโค ปน รูปราคอรูปราคมานาวิชฺชานุสเย, อุทฺธจฺจํ, ตเทกฏฺเฐ สพฺเพ กิเลเส จ ตํสหชาตานิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ปญฺจากุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ รูปารูปโต, สพฺพภวโตปิ วุฏฺฐาติฯ เสสํ ปฐมมคฺเค วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺพํฯ เอวํ อนุสยปฺปหานสงฺขาตกิจฺจเภทโต จตุนฺนํ มคฺคานํ เภโท เวทิตพฺโพฯ

ตเทวํ มคฺคสมฺปโยคเภทโต จตุพฺพิธํ, ปุน ฌานงฺคสมฺปโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปญฺจวิธา โหนฺติฯ กถํ? ปฐมมคฺคสมฺปยุตฺตํ ตาว วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมชฺฌานิกํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานิกํ, ปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานิกํ, สุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปญฺจมชฺฌานิกญฺจาติ ปญฺจวิธํ โหติฯ เอวํ ทุติยมคฺคาทิสมฺปยุตฺตา จาติ วีสติวิธา โหนฺติ, เอตฺถ จ จตุกฺกนยวเสน โสฬสวิธตาปิ โยเชตพฺพาฯ กิํ ปเนตฺถ เอวํ ฌานงฺคโยคเภทสฺส นิยามกํ การณนฺติ? สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ ตสฺมิํ หิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาภูเต โสมนสฺสสหคเต อริยมคฺคา ปญฺจมชฺฌานิกา น อุปฺปชฺชนฺติ, โสมนสฺสสหคตา จตุกฺกชฺฌานิกาว อุปฺปชฺชนฺติ, อุเปกฺขาสหคเต จ จตุกฺกชฺฌานิกา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุเปกฺขาสหคตา ปญฺจมชฺฌานิกาว อุปฺปชฺชนฺติฯ

นนุ เจตฺถ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตตฺตา จตุกฺกปญฺจมชฺฌานิกานํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาวสฺส นิยามกเหตุ, วิตกฺกาทิองฺคสมติกฺกมโต ปน เนสํ ทุติยาทิชฺฌานภาวสฺส นิยามเกน อญฺเญน ภวิตพฺพํฯ น หิ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ วิตกฺกาทิวิกลํ อุปฺปชฺชติฯ เยน ตํ นิยามกํ ภเวยฺย, กิํ ตํ นิยามกการณนฺติ? ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วาฯ รูปารูปาวจเรสุ หิ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตุฏฺฐาย เย เกจิ ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา เย มคฺเค อุปฺปาเทติ, เต สพฺเพ ตํตํฌานสทิสาว โหนฺติฯ

ยํ ยํ วา ปน ฌานํ, ตํสมฺปยุตฺเต จ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา เย เย มคฺเค อุปฺปาเทติ, เต จ ตํตํฌานสทิสาว โหนฺติ ภูมิวณฺณสทิสวณฺณา โคธา วิยฯ ตตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺคาปิ, สมาปตฺติลาภินา ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อสมฺมสิตฺวาว อุปฺปาทิตมคฺคาปิ ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ตํ วา สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคาปิ สพฺเพ เอกสทิสา ปฐมชฺฌานิกาว โหนฺติฯ น หิ โลกุตฺตรมคฺโค อปฺปนํ อปฺปตฺโต นาม อตฺถิฯ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา วา ตตฺถ คเต ธมฺเม สมฺมสิตฺวา วา อุปฺปาทิตมคฺคา ยถากฺกมํ จตุรงฺคิกา, ติวงฺคิกา, ทุวงฺคิกา จ โหนฺติฯ ปญฺจมชฺฌานํ, ปน อารุปฺปชฺฌานานิ จ ปาทกํ กตฺวา วา ตตฺถ คเต ธมฺเม สมฺมสิตฺวา วา อุปฺปาทิตมคฺคา อุเปกฺเขกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกาว โหนฺติฯ เอเตสญฺจ ปญฺจนฺนํ ฌานิกานมฺปิ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ โหติ อุเปกฺขาสหคตาปิ, วุฏฺฐานคามินี ปน วิปสฺสนา จตุกฺกชฺฌานิกานํ โสมนสฺสสหคตา โหติฯ ปญฺจมชฺฌานิกานํ ปน อุเปกฺขาสหคตาวาติ ตเทว ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา นิยามกการณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโยฯ

ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปฐมชฺฌานิเกสุ ตาว จตูสุ กามาวจรปฐมกุสเล วุตฺตธมฺเมสุ ฐเปตฺวา กรุณามุทิตา สตฺตติํส ธมฺมา โหนฺติฯ วิรติโย ปเนตฺถ นิยตา, ปาฬิยญฺจ (ธ. ส. 277) รูเปน นิทฺทิฏฺฐา, ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโร เยวาปนกาติ เวทิตพฺพาฯ

สงฺคหวาเร ปน โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปุพฺเพ สงฺคหิตาวเสสานํ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคานํ วเสน อติเรกา จตฺตาโร สงฺคหา เวทิตพฺพาฯ

ปฐมชฺฌานิกมคฺคสมฺปยุตฺเตสุ หิ ธมฺเมสุ สติ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานํ, สา วิสยเภเทน จตุพฺพิธา, อิตเร อสฺสติปฏฺฐานาติ สพฺเพว เต ทฺวิธา โหนฺติฯ ตถา วีริยํ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานํ, ตํ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิธํ, อิตเร อสมฺมปฺปธานาติฯ ตถา ฉนฺโท วีริยํ จิตฺตํ อโมโหติ จตฺตาโร ธมฺมา อิชฺฌนกฏฺเฐน ยถากฺกมํ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยจิตฺตวีมํสิทฺธิปาโท’’ติ นาเมน ‘‘อิทฺธิปาทา’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อนิทฺธิปาทา’’ติฯ ตถา สติ อโมโห วีริยํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สมาธิ ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม สตฺต ธมฺมา พุชฺฌนฏฺเฐน ยถากฺกมํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร อโพชฺฌงฺคาติ เอวํ จตฺตาโร สงฺคหาฯ

เสสํ สพฺพํ ลกฺขณาทิโต ปฏฺฐาย สุญฺญตวารปริโยสานํ กามาวจรปฐมกุสเล วุตฺตสทิสเมว , เกวลํ ปน มคฺคงฺคสงฺคเห ‘‘อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. 337) ปทภาชนีเย สรูเปเนว นิทฺทิฏฺฐํ, อินฺทฺริยสงฺคเห ปญฺญินฺทฺริยฏฺฐาเน ปฐมมคฺคสฺส อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ คเหตฺวา อิตรมคฺคานํ อญฺญินฺทฺริยํ คเหตฺวาว อฏฺฐินฺทฺริยนฺติ อฏฺฐินฺทฺริยตา, สพฺพตฺถ โลกุตฺตรตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ ปฐมชฺฌานิกา จตฺตาโร มคฺคาฯ

ตถา ทุติยชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิตกฺกาภาโว, สงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตา, สตฺตงฺคมคฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ปฐมชฺฌานิกสทิสเมวฯ ทุติยชฺฌานิกมคฺคาฯ

ตถา ตติยชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิจาราภาโว, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ ทุติยชฺฌานิกสทิสเมวฯ ตติยชฺฌานิกมคฺคาฯ

ตถา จตุตฺถชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส ปีติยา อภาโว, โกฏฺฐาสวาเร ทุวงฺคิกชฺฌานตา, ฉฬงฺคิกโพชฺฌงฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ตติยชฺฌานิกสทิสเมวฯ จตุตฺถชฺฌานิกมคฺคาฯ

ตถา ปญฺจมชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ สพฺพตฺถ เวทนาปริวตฺตนเมว วิเสโส, เสสํ จตุตฺถชฺฌานิกสทิสเมวฯ ปญฺจมชฺฌานิกมคฺคาฯ เอวํ ธมฺมุทฺเทสาทิโต วินิจฺฉโยฯ

วิสยาทิปฺปเภทโต ปน สพฺเพปิ โลกุตฺตรกุสลา อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณาว, ตสฺมา น ตโต เนสํ เภโท, ปฏิปทาทิเภทโต ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปจฺเจกํ เภโท เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ โย นามรูปปริคฺคหโต ปฏฺฐาย กิลมนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ทุกฺเขน กสิเรน กิเลเส วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติฯ โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส, โส วิปสฺสนาปริวาสํ วาเสนฺโต จิเรน มคฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิญฺญา โหติฯ อิมินา นเยน อิตรา ติสฺโสปิ ปฏิปทาภิญฺญาโย เวทิตพฺพาฯ ยถา จ ปฏิปทาทิเภทโต, เอวํ วิโมกฺขเภทโตปิ ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติ – สุญฺญตวิโมกฺโข อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติฯ

ตตฺถ สุญฺญตนฺติ, อปฺปณิหิตนฺติ จ โลกุตฺตรมคฺคสฺส นามํฯ โส หิ อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภติฯ กถํ? อิธ ภิกฺขุ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานิโก อาทิโต ปฏฺฐาย ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต วิจรติ, สจสฺส วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา เตภูมเก สงฺขาเร อนตฺตโต วิปสฺสติ, อยํ อตฺตสุญฺญตาทสฺสนฏฺเฐน สุญฺญตา นาม โหติฯ

สเจ ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อยํ ตณฺหาปณิธิรหิตฏฺเฐน อปฺปณิหิตา นาม โหติ, ตา อุโภปิ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺส ยถากฺกมํ สุญฺญตมคฺโค อปฺปณิหิตมคฺโคติ นามํ เทนฺติฯ เอวํ อาคมนโต นามลาโภ เวทิตพฺโพฯ นนุ สุตฺตนฺเตสุ สเจ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อนิจฺจโต ปสฺสติ, ตสฺสา วเสน มคฺโค อนิมิตฺตวิโมกฺโข โหตีติ กตฺวา ตโย วิโมกฺขา กถิตาติ? สจฺจํ, อปิ จ โข ปริยายโต กถิตา, นิปฺปริยายโต ปน สยมฺปิ สนิมิตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทฺเว เอว วิโมกฺขา โหนฺตีติฯ ติสฺโสปิ หิ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ, สุขนิมิตฺตญฺจ อุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺตโวหารํ ลภนฺติ, ติสฺโสปิ นิมิตฺตภูเตสุ ขนฺเธสุ จรณโต สนิมิตฺตาว, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยสฺมา ปน มคฺโค สยํ ราคาทีหิ สุญฺโญ, ราคาทินิมิตฺตปณิธิรหิโต จ, ตสฺมา สคุเณเนว สุญฺญตนามํ, อปฺปณิหิตนามญฺจ ลภติฯ เอวมสฺส สคุณโต นามลาโภ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ, สงฺขาเรหิ จ สุญฺญตฺตา, ราคาทินิมิตฺตปณิธิรหิตตฺตา จ ‘‘สุญฺญตํ, อนิมิตฺตํ, อปฺปณิหิต’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ‘‘สุญฺญโต, อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโต’’ติ จ นามํ ลภติฯ เอวํ อารมฺมณโต นามลาโภ เวทิตพฺโพฯ

เตสุ อิธ อาคมนโตว มคฺโค นามํ ลภติ, น สคุณโต, นาปิ อารมฺมณโต, สคุณารมฺมณโต นามลาภสฺส สุตฺตนฺเตสุ ปริยายเทสิตตฺตาฯ เตเนว เหตฺถ มคฺคานํ สคุณารมฺมณโตปิ อนิมิตฺตวิโมกฺขตํ อคฺคเหตฺวา สุญฺญตอปฺปณิหิตวิโมกฺขตาว อาคมนโต วุตฺตา, ตญฺจาคมนํ ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ, มคฺคาคมนญฺจฯ

ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโต มคฺโค จ สุญฺญตาทินามํ ลภติ, มคฺคาคมนโต จ ลภเตว, อิธ ปน มคฺคสฺส อธิปฺเปตตฺตา วิปสฺสนาคมนโตว เวทิตพฺพํฯ เอวํ วิโมกฺขเภทโต ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติฯ เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโยฯ

โลกุตฺตรกุสลธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ โมหวิจฺเฉทนิยา นาม

อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย

‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนาฯ

อกุสลปทตฺโถ

โลภมูลวณฺณนา

อกุสลา ปน ธมฺมา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราว, สมฺปโยคโต ปน มูลวเสน ติวิธา โหนฺติ โลภมูลา โทสมูลา โมหมูลาติฯ ตตฺถ โลภมูลา อฏฺฐวิธา โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติฯ

ตตฺถ อิฏฺฐารมฺมเณ โลภพหุลตาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, อสทฺธมฺมสวนอกลฺยาณมิตฺตตาทีหิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตตา จ เวทิตพฺพาฯ ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ กาเม วา ปริภุญฺชติ, ทิฏฺฐมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปฐมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํฯ