เอวํ อญฺโญญฺญาเปกฺขาย อภาวตฺตมาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อนญฺเญ กุสลาทโยปิ อภาวา เอว สิยุนฺติ? สพฺพเมตํ อการณํ, กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโต, น หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปทานิ ยถา กุสลา กุสลาติ, เอวํ อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ อนุมตานิ, นาปิ กุสลา รูปํ จกฺขุมา-สทฺทา วิย อญฺญมญฺญํ อโนโลกิตตฺถภาเวน, อถ โข อนวชฺชอิฏฺฐวิปากตฺตาทิสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺส, สภาวสาธารณาทิอตฺถสามญฺญสฺส จ โชตกตฺเตน ยถากฺกมํ อนุมตานิฯ กุสล-สทฺโท หิ ธมฺม-สทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมาโน กุสลากุสลาทิสพฺพสาธารณสามญฺญตฺถทีปกํ ธมฺม-สทฺทํ อกุสลาทิโต นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสวิสิฏฺฐตฺถทีปกํ กโรติฯ เอวํ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยานมฺปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ปวตฺติยํ เอกตฺถตาย ปณฺฑิตานุมตตาย ยถาวุตฺตโทสาโรปเน การณํ วุตฺตํ, สพฺพเมตํ อการณํฯ เอวํ ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต ญาตพฺพํฯ อยํ ตาว ปทตฺถโต วินิจฺฉโยฯ

กุสลปทตฺโถ

ภูมิเภทาติ เตสุ กุสลากุสลาพฺยากเตสุ ธมฺเมสุ กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา โลกุตฺตราติฯ อยํ ภูมิเภทโต วินิจฺฉโยฯ

สมฺปโยคโตติ เอวํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธานมฺปิ เนสํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กามาวจรา ตาว สมฺปโยคโต อฏฺฐวิธา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ? โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ โสมนสฺสสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติฯ ตตฺถ อิฏฺฐารมฺมณตา, สทฺธาพาหุลฺลตา, วิสุทฺธทิฏฺฐิตา, อานิสํสทสฺสาวิตา จ เอกาทส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคการณานิ จาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพฯ