ตโต อปเร ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติอาทโย สตฺต ทุกา อญฺญมญฺญํ อสมฺพนฺธา เกวลํ ทุกสามญฺเญน อุจฺจินิตฺวา โคจฺฉกนฺตเร ฐปิตตฺตา, อญฺเญหิ จ อนฺตรทุเกหิ จูฬกตฺตา ‘‘จูฬนฺตรทุกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ตโต ปรํ อาสวทุกาทีนํ ฉนฺนํ ทุกานํ วเสน อาสวโคจฺฉโก นามฯ ตโต สํโยชนทุกาทีนํ ฉนฺนํ วเสน สํโยชนโคจฺฉโก นามฯ ตถา คนฺถโอฆโยคนีวรณทุกาทีนํ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วเสน คนฺถโอฆโยคนีวรณโคจฺฉกา นามฯ ปรามาสทุกาทีนํ ปญฺจนฺนํ วเสน ปรามาสโคจฺฉโก นามฯ ตโต ปรํ สารมฺมณทุกาทโย จตุทฺทส ทุกา มหนฺตรทุกา นามฯ ตโต ปรํ อุปาทานทุกาทโย ฉ ทุกา อุปาทานโคจฺฉโก นามฯ ตโต กิเลสทุกาทโย อฏฺฐทุกา กิเลสโคจฺฉโก นามฯ ตโต ปรํ ทสฺสเนนปหาตพฺพทุกาทโย อฏฺฐารส ทุกา อภิธมฺมมาติกาย ปริโยสาเน ฐปิตตฺตา ปิฏฺฐิทุกา นามฯ วิชฺชาภาคิยทุกาทโย ปน ทฺวาจตฺตาลีส ทุกา สุตฺตนฺติกทุกา นามฯ เอวเมติสฺสา ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาย ตาว อยํ อตฺถวณฺณนา ภวิสฺสติฯ

กุสลตฺติกวณฺณนา

ยสฺมา ปเนตฺถ ติกมาติกา อาทิ, ตตฺถาปิ กุสลตฺติโก อาทิ, ตสฺมา กุสลตฺติกสฺส ตาว –

อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;

อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโตฯ

สงฺคหา สุญฺญโต เจว, วิสยาทิปฺปเภทโต;

ยถานุรูปํ สพฺพตฺถ, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ อตฺถโต ตาว กุสลา ธมฺมาติ เอตฺถ กุสลสทฺโท อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติฯ

อยํ หิ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.246; 2.20.129) อาโรคฺเย ทิสฺสติฯ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล ? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.361) อนวชฺเชฯ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.87) เฉเกฯ ‘‘กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 431) สุขวิปาเกฯ สฺวายมิธ อาโรคฺเยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วตฺตติฯ ยเถว หิ รูปกาเย นิพฺยาธิตาย อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วุตฺตํ, เอวํ อรูปธมฺเมปิ กิเลสพฺยาธิโน อภาเวน อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ เวทิตพฺพํฯ กิเลสวชฺชสฺส ปน อภาวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํฯ

ธมฺม-สทฺโท ปนายํ ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติฯ อยํ หิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.102) ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) เหตุมฺหิฯ ‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน’’ติอาทีสุ (เถรคา. 304) คุเณฯ ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373) นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ, สฺวายมิธาปิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายเมว วฏฺฏติฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ – กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพา ปริวตฺเตตพฺพาติ กุสลาฯ อถ วา โกสลฺลํ วุจฺจติ ปญฺญา, ตโต โกสลฺลโต สมฺภูตตฺตา กุสลาฯ

อิทํ ปน อนนฺตเร วุตฺตญฺจาติ นิพฺพจนทฺวยํ กิญฺจาปิ นิปฺปริยายโต ญาณสมฺปยุตฺตานเมว ยุชฺชติ, รุฬฺหีวเสน ปน ตํสทิสตาย ญาณวิปฺปยุตฺตานมฺปีติ คเหตพฺพํฯ ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลาฯ อตฺตโน ปน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา, ธารียนฺติ วา ปจฺจเยหิ, ธารียนฺติ วา ยถาสภาวโต อาธารียนฺตีติปิ ธมฺมาฯ น กุสลา อกุสลา, มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิย กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถฯ น พฺยากตาติ อพฺยากตา, กุสลากุสลภาเวน อกถิตาติ อตฺโถฯ เตสุ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา กุสลา, สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณา อกุสลา, อวิปากลกฺขณา อพฺยากตาฯ

กิํ ปเนตานิ กุสลาติ วา ธมฺมาติ วาติอาทีนิ เอกตฺถานิ, อุทาหุ นานตฺถานีติ? กิญฺเจตฺถ ยทิ ตาว เอกตฺถานิ, ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ ‘‘กุสลา กุสลา’’ติ วุตฺตสทิสํ โหติฯ อถ นานตฺถานิ, ติกทุกานํ ฉกฺกจตุกฺกภาโว อาปชฺชติ, ปทานญฺจ อสมฺพนฺโธ ‘‘กุสลา รูปํ จกฺขุมา’’ติอาทีนํ วิยฯ อถาปิ ยทิ เอตานิ เอกตฺถานิ, กุสลากุสลาพฺยากตปทานํ ติณฺณมฺปิ ธมฺมานํ ธมฺมสภาเวน เอกตฺตา กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติฯ อถ ‘‘กุสลปทโต อกุสลาทิปทสฺส อญฺญตฺตํ สิยา’’ติ วทถ, น เอตานิ เอกตฺถานิฯ ตทา ธมฺโม นาม ภาโวฯ ภาวโต จ อญฺโญ อภาโวติฯ

เอวํ อญฺโญญฺญาเปกฺขาย อภาวตฺตมาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อนญฺเญ กุสลาทโยปิ อภาวา เอว สิยุนฺติ? สพฺพเมตํ อการณํ, กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโต, น หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปทานิ ยถา กุสลา กุสลาติ, เอวํ อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ อนุมตานิ, นาปิ กุสลา รูปํ จกฺขุมา-สทฺทา วิย อญฺญมญฺญํ อโนโลกิตตฺถภาเวน, อถ โข อนวชฺชอิฏฺฐวิปากตฺตาทิสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺส, สภาวสาธารณาทิอตฺถสามญฺญสฺส จ โชตกตฺเตน ยถากฺกมํ อนุมตานิฯ กุสล-สทฺโท หิ ธมฺม-สทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมาโน กุสลากุสลาทิสพฺพสาธารณสามญฺญตฺถทีปกํ ธมฺม-สทฺทํ อกุสลาทิโต นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสวิสิฏฺฐตฺถทีปกํ กโรติฯ เอวํ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยานมฺปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ปวตฺติยํ เอกตฺถตาย ปณฺฑิตานุมตตาย ยถาวุตฺตโทสาโรปเน การณํ วุตฺตํ, สพฺพเมตํ อการณํฯ เอวํ ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต ญาตพฺพํฯ อยํ ตาว ปทตฺถโต วินิจฺฉโยฯ

กุสลปทตฺโถ

ภูมิเภทาติ เตสุ กุสลากุสลาพฺยากเตสุ ธมฺเมสุ กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา โลกุตฺตราติฯ อยํ ภูมิเภทโต วินิจฺฉโยฯ

สมฺปโยคโตติ เอวํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธานมฺปิ เนสํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กามาวจรา ตาว สมฺปโยคโต อฏฺฐวิธา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ? โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ โสมนสฺสสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติฯ ตตฺถ อิฏฺฐารมฺมณตา, สทฺธาพาหุลฺลตา, วิสุทฺธทิฏฺฐิตา, อานิสํสทสฺสาวิตา จ เอกาทส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคการณานิ จาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพฯ