ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[560-2]

พาตฺติํสปากจิตฺตานิ , โลกิกาเนว ยานิ หิ;

เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุฯ

ยานิ โลกิกานิ เอว พาตฺติํส ปากจิตฺตานิ โหนฺติ, เอเตสํ ปากจิตฺตานํ ปุญฺญาปุญฺญาทิสงฺขารา ภวาทีสุ โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถา เยน ปกาเรน ปจฺจยา โหนฺติ เอว, อิเมสํ วิปากจิตฺตานํ เตปิ สงฺขารา ภวาทีสุ โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ตถา เตน ปกาเรน วิภาวินา ปณฺฑิเตน วิญฺญาตพฺพาฯ

ตโย ภวา จตสฺโส จ โยนิโย กามภวรูปภวอรูปภววเสน ตโย ภวา, อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน จตสฺโส จ โยนิโย, นิรยคติติรจฺฉานคติเปตคติมนุสฺสคติเทวคติวเสน คติปญฺจกํ, สนฺธิสญฺญาย ปฏิสนฺธิสญฺญาย นานตฺตา นานาภาวโต, กายสฺสาปิ จ รูปกายสฺสาปิ จ นานตฺตา นานาภาวโต กามสุคติโย, นานา อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตา, นานตฺโต รูปกาโย เอเตสนฺติ นานตฺตกายา, นานา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตา, นานตฺตาเยว สญฺญา นานตฺตสญฺญา, สา เอเตสํ อตฺถีติ นานตฺตสญฺญี นาม, ปฐมชฺฌานภูมิ จ จตุราปายภูมิโย จ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญี นาม, ทุติยชฺฌานภูมิ เอกตฺตกายนานตฺตสญฺญี นาม, ตติยชฺฌานภูมิเวหปฺผลภูมิสุทฺธาวาสภูมิโย เอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญี นาม, เหฏฺฐา ฐิตา รูเปหิ สทฺธิํ สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติโย, ติฏฺฐนฺติ วิญฺญาณานิ เอตฺถาติ ฐิติโย, วิญฺญาณานํ ฐิติโย วิญฺญาณฏฺฐิติโย, วิญฺญาณสฺส อภาวโต อสญฺญีภูมิ น คยฺหเต, จตุตฺถารุปฺปภูมิ จ ปฏุวิญฺญาณาภาวโต น คยฺหเตฯ สตฺตาวาสวเสน อสญฺญีภูมิํ, จตุตฺถารุปฺปภูมิญฺจ ปน คเหตฺวา เต สตฺตาวาสา นว เอว โหนฺติฯ

[563-8] กาเม ปุญฺญาภิสงฺขารสญฺญิตา อฏฺฐ เจตนา ปูเรนฺติ อตฺตโน การกํ ปูเรนฺติ จ, อชฺฌาสยํ ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปุญฺญานิ, อภิสงฺขโรนฺติ วิปากํ, กมฺมชรูปญฺจาติ อภิสงฺขารา, ปุญฺญานิ เอว อภิสงฺขารา ปุญฺญาภิสงฺขารา, เตเยว สญฺญิตา ปุญฺญาภิสงฺขารสญฺญิตา, กาเม ปุญฺญาภิสงฺขารสญฺญิตา อฏฺฐ เจตนาฯ นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ อุเปกฺขายุตฺตาเหตุกมหาวิปากวเสน นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ กามสุคติยํ ปน นานา วตฺตมานเจตนาขณโต ปรํ ขณํ เอตสฺสาติ นานาขณํ, ตํ เอว นานกฺขณิกํ, ตเมว กมฺมํ นานกฺขณิกกมฺมํ, วตฺตมานเจตนาโต ปรา อตีตเจตนาติ อตฺโถฯ พลวา นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย, พลวตฺโถ เจตฺถ อุป-สทฺโท, พลวปจฺจโยติ อตฺโถ, นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยวเสน พลวปจฺจยวเสน จาติ อตฺโถฯ ทฺเวธา ทฺวีหิ ปกาเรหิ เตสํ ปฏิสนฺธิยํ ปจฺจยา ภวนฺติ, ตา อฏฺฐ กามาวจรมหากุสลเจตนา อุเปกฺขาสหิตาเหตุมโนวิญฺญาณธาตุยา วินา อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิญฺญาณธาตุํ วชฺเชตฺวา ปริตฺตปากานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนโสมนสฺสยุตฺตาเหตุกกุสลวิปากานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺติยํ ปจฺจยา โหนฺติฯ ตาเยว เจตนา ตา เอว อฏฺฐ กามาวจรมหากุสลเจตนา รูปภเว ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ กุสลวิปากจิตฺตานํ จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนโสมนสฺสยุตฺตอุเปกฺขายุตฺตสนฺตีรณานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺติยํ ปจฺจยา โหนฺติฯ

อฏฺฐนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา อฏฺฐนฺนํ ปริตฺตานํ กุสลวิปากานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนานํ, ทฺวินฺนํ สนฺตีรณานญฺจ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน ปจฺจยา น โหนฺติฯ วุตฺตปฺปการาว กาเม สุคติยํ ยถาวุตฺตปฺปการาว อฏฺฐ กามาวจรมหากุสลเจตนา กามสุคติยํ ตถา โสฬสนฺนํ กุสลวิปากานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ สตฺตนฺนํ กุสลวิปากานํ ปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นวนฺนํ กุสลวิปากจิตฺตานํ ปจฺจยา โหนฺติฯ

[569-74] รูเป ปุญฺญาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติมาปุญฺญสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา อิเม อปุญฺญาภิสงฺขารา, อิมา กุสลปฏิปกฺขา อุทฺธจฺจวชฺชา เอกาทส เจตนา กามทุคฺคติยํ เอกสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติฯ ทฺวาทส อกุสลเจตนา ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ เอว ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนานํ อกุสลวิปากานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา โน โหนฺติฯ สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อกุสลวิปากานิ สตฺตนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานํ ปจฺจยา ภวนฺติฯ กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ ทฺวาทสากุสลเจตนา กาเม สุคติยํ ตเถว จ เตสํ สตฺตนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา น โหนฺติฯ

วิญฺญาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา ตาเยว ทฺวาทสากุสลเจตนา รูปภเว เตสํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณสงฺขาตานํ วิญฺญาณานํ ตถา ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา น โหนฺติฯ โส จ กามภเวนิฏฺฐรูปาทิอุปลทฺธิยํ โส จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร กามภเว อนิฏฺฐรูปาทิอุปลทฺธิยํ อมนาปรูปาทีนิ อารมฺมณานิ อุปลทฺธิยํ เตสํ จตุนฺนํ อปุญฺญชานํ วิญฺญาณานํ ปจฺจโย โหติฯ หิ สจฺจํ ‘‘โส จ กามภเวนิฏฺฐ-รูปาทิอุปลทฺธิย’’นฺติอาทิกํ วจนํฯ อนิฏฺฐรูปาทโย นาม วิสยา พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร น วิชฺชนฺติฯ

[575-6] ตเถวาเนญฺชสงฺขาโร น อิญฺชติ น ผนฺทติ น จลตีติ อาเนญฺชํ, อาเนญฺชญฺจ ตํ สงฺขาโร จาติ อาเนญฺชสงฺขาโร, ตถา เอว อาเนญฺชสงฺขาโร อรูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจโย โหติฯ ภเวสฺเวเต ภเวสุ เอเต วุตฺตปฺปการา ปจฺจยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถา จ เยน เยน จ ปกาเรน นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, เตน ปจฺจยา ตถา เตน เตน ปกาเรน วิภาวินา วิชานนฺเตน ปณฺฑิเตน เญยฺยาฯ

[577] เอเสว จ นโย เญยฺโย, โยนิอาทีสุ โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ เอเสว จ นโย ภเวสุ มยา วุตฺโต เอว นโย ปณฺฑิเตน เญยฺโยฯ ตตฺริทํ ตตฺร ภเวสุ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตํ อิทํ วจนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อุปายมตฺตทีปนํ โหติฯ

[578-81] อวิเสเสน ปุญฺญาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ กามปุญฺญาภิสงฺขารวเสน, รูปปุญฺญาภิสงฺขารวเสน จ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อวิเสเสน สมานภาเวน ทฺวีสุ ภเวสุ กามรูปภเวสุ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา โส สงฺขาโร สพฺพปากํ ชเนติ นิพฺพตฺเตติฯ ตถา จตูสุ วิญฺเญยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ ทฺวิภเวสุ ปุญฺญาภิสงฺขาโร วิย ตถา จตูสุ อณฺฑชาทีสุ โส ปุญฺญาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เญยฺโยฯ

‘‘อณฺฑชาทีสู’’ติ วจนํ ปทุมปจฺเจกพุทฺธานํ มนุสฺสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ พหุเทวมนุสฺสานํ วเสน ทฺวีสุ คตีสุ เอว จ ตถา โส ปุญฺญาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เญยฺโยฯ ตถา นานตฺตกายาทิ-วิญฺญาณานํ ฐิตีสุปิ นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีนานตฺตกอายเอกตฺตสญฺญี เอกตฺตกายนานตฺตสญฺญี เอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญีนํ วเสน จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ โส ปุญฺญาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เญยฺโยฯ นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีนานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีเอกตฺตกายนานตฺตสญฺญีเอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญีนํ วเสน วุตฺตปฺปการสฺมิํ จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส ตถา โส ปุญฺญาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เญยฺโยฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปุญฺญาภิสงฺขาโร ภวาทีสุ ภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ ยถารหํ โสฬสนฺนํ กามกุสลปากานํ, ปญฺจนฺนํ รูปปากานญฺจาติ เอกวีสติปากานํ ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ

[582-3] กาเม อปุญฺญสงฺขาโร กามภเว อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน อณฺฑชาทีสุ โยนีสุ นิรยคติเปตคติติรจฺฉานคติวเสน ตีสุ คตีสุ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีวเสน เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีวเสน จ เอกสฺมิํ ปน สตฺตาวาเส ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ โส อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปจฺจโย โหติฯ

[584-6] ตเถวาเนญฺชสงฺขาโร ตถา เอว อาเนญฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว เอกสฺมิํ อรูปภเว เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา เจว เอกิสฺสา เทวคติยาปิ จ อากาสานญฺจายตนภูมิ วิญฺญาณญฺจายตนภูมิ อากิญฺจญฺญายตนภูมิวเสน ตีสุ เอว จิตฺตฏฺฐิตีสุ จตุนฺนํ อรูปภูมีนํ วเสน จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส จตุนฺนํ อรูปปากจิตฺตานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺโมปนิสฺสยปจฺจเยหิ โส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปจฺจโย โหติฯ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนวํ ภวาทีสุ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน ภวาทีสุ ยถา เย สงฺขารา เอสํ ปากจิตฺตานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เต สงฺขารา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน วิชานิตพฺพาฯ

[587-90] น รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ รูปธมฺมานํ, จิตฺตเจตสิกสงฺขาตานํ นามธมฺมานญฺจ สงฺกนฺติ ปน สงฺกมนํ ปน น วิชฺชติฯ สงฺกนฺติภาเว อสติ อตีตภวโต อิธ อิมสฺมิํ ภเว รูปธมฺมานํ สงฺกมนภาเว อสติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ กถํ เกน ปกาเรน สิยา ภเวยฺย? นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ อิมสฺมิํ ภเว จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ สงฺกมนํ นตฺถิ, ตโต อตีตภวโต อตีตํ เหตุํ วินา วชฺเชตฺวา อิธ อิมสฺมิํ ภเว จิตฺตสฺส ปาตุภาโว น วิชฺชติฯ สุลทฺธปจฺจยํ รูปารูปมตฺตํ สุฏฺฐุ ลทฺธปจฺจยํ รูปนามมตฺตํ ชายติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ รูปารูปมตฺตํ รูปนามมตฺตํ ชายติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ รูปารูปมตฺตํ ภวนฺตรํ อญฺญภวํ ปฏิสนฺธิํ อุเปติ อุปคจฺฉติฯ อิติ วจนํ สมญฺญาย โลกิยโวหาเรน ปวุจฺจเต, สตฺโต วา นตฺถิ, สตฺโต ชีโวติ เววจนํ, อตฺตา วาปิ น วิชฺชติฯ

[591-9] ตสฺสิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน ตสฺส สตฺตสฺส อิทํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ สุทุพฺพุธํ อติทุพฺพิชานํ ปากฏํ กตฺวา อหํ ทสฺสยิสฺสามิ, ตเมตํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ สาธุ สาธุกํ นิโพธถ, สาธุ สาธุกํ มนสิ กโรถ, วิวิเธสุ อารมฺมเณสุ โลภวเสน จิตฺตํ อนาเมตฺวา วชิรมญฺชูสาย อนคฺฆมณิรตนํ ปกฺขิปนฺโต วิย จิตฺเต ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

อตีตสฺมิํ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิอิโต ภวโต อตีตสฺมิํ ภเว อาสนฺนมรณสฺส ตสฺส สรีรสฺมิํ อาตเป ปกฺขิตฺตํ หริตํ ตาลปณฺณํ วิย สุสฺสมาเน สติ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก อินฺทฺริเย นฏฺเฐ หทยวตฺถุมตฺตสฺมิํ ฐิเต กายปฺปสาทิเก วิญฺญาเณ ตสฺมิํ ขเณ วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํฯ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วจนํ ภวงฺคมโนทฺวาราวชฺชนชวนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺพานุเสวิตนฺติ อิโต กาลา ปุพฺพกาเล เตน ปน อนุเสวิตํ อนุจิณฺณํ ปุญฺญํ กมฺมํ วา อปุญฺญํ เอว วา กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมผเลน ทฺวาเรสุ ปจฺจุปฏฺฐิตํ อาลมฺพิตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนชวนวเสน เสวิตจิตฺตํ ปวตฺตติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปวตฺตมานํ ตํ วิญฺญาณํ ตํ ชวนจิตฺตํ ลทฺธปจฺจยํ ลทฺธารมฺมณปจฺจยํฯ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนเว วิสเยติ อกุสลชวเน ชวิเต ตสฺส ชวนสฺส อวิชฺชาย อปฺปฏิจฺฉนฺนโทเส ตสฺมิํ กมฺมาทิเก อารมฺมเณ กุสลชวเน ชวิเต ตโต จิตฺตวีถิโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตาย อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนโทเส ตสฺมิํ กมฺมาทิเก อารมฺมเณฯ ตณฺหาติ อกุสลชวเนน สหโช โลโภ, อกุสลชวเน วา ชวิเต ตโต วีถิจิตฺตโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต โลโภ ตณฺหาฯ นเมตีติ อญฺญํ อารมฺมณํ อคฺคาหาเปตฺวา ทฬฺหคฺคาหวเสน ตํ เอว กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ อารมฺมณํ คณฺหาเปตีติ อตฺโถฯ สหชา สงฺขารา ปน ตสฺส จิตฺตสฺส สหชา เอกโต ชาตา เจตนา ปน ตสฺมิํ เยวารมฺมเณ ขิปนฺติ ปวตฺตนฺติฯ อิมสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนภเว เอกสนฺตติวสา ปวตฺตาย ตณฺหาย นมียมานํ ตํ วิญฺญาณํ โอริมา ตีรมฺหา รชฺชุกํ อาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกโม ปุริโส วิย เอตํ ปุริมํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุํ ชหติ ฉฑฺเฑติ, จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ

อปรํ กมฺมสมฺภูตํ นิสฺสยํ อปรํ อญฺญกมฺมโต สมฺภูตํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุํ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวาปิ วา อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ ตํ ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสํ ปวตฺตติฯ ‘‘ลภิตฺวา’’ติ วจนํ กามรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อลภิตฺวา’’ติ วจนํ อรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ ปุริมํ ‘‘ชหตี’’ติ วจเนน วุตฺตญฺเจว จิตฺตํ, จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ ‘‘อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ ปวตฺตตี’’ติ วจเนน วุตฺตญฺเจว จิตฺตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพํฯ

[600-6] ตเทตํ ตํ เอตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปุริมา ภวโต อิธ อิมสฺมิํ ปจฺฉิมภเว นาปิ อาคตํ, กมฺมาทิญฺจ เหตุํ วินา วชฺเชตฺวา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปาตุภูตํ น เจว ตํ เอตฺถ เอตสฺมิํ วจเน เอตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ปุริมา ภวโต อิธ อิมสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนภเว อนาคมเน อตีตภวเหตูหิ อตีตภเว กมฺมาทิปจฺจเยหิ เอตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส สมฺภเวฯ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา เอตฺถ เอตสฺมิํ ตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อตีตภวโต อนาคมเน อตีตภเว เหตูหิ สมฺภเว ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทิอตฺถนิทสฺสนา อุปมา ภวนฺติฯ อญฺญตฺร อญฺญสฺมิํ ปฏิโฆสาทีนํ อตฺถานํ ปวตฺติฏฺฐาเน อาคนฺตฺวา สทฺทาทิเหตุกา สทฺทาทโย ปจฺจยา โหนฺติ ยถาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมิํ ฐาเน ชเนหิ ปวตฺตาปิตา สทฺททีปมุทฺทาทโย อตฺถา ปพฺพตนฺตราทีสุ อญฺเญสุ ฐาเนสุ ปวตฺตานํ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทีนํ อตฺถานํ เหตุกา โหนฺติฯ เตสุ สทฺทาทีสุ ปจฺจเยสุ สนฺเตสุ เย เต ปฏิโฆสาทโย โหนฺติ, อสนฺเตสุ น โหนฺติ ยถา, เอวเมว จ วิญฺญาณํ อตีตภวโต ปจฺจุปฺปนฺนภววิญฺญาณวเสน ปวตฺตํ วิญฺญาณํ วิภาวินา เวทิตพฺพํฯ สนฺตานพนฺธโต สนฺตานพนฺธวเสน เอกตา อตีตภวปจฺจุปฺปนฺนภววิญฺญาณวเสน ปวตฺตสฺส วิญฺญาณสฺส เอกีภาโว นตฺถิ, นานตาปิ ตสฺส วิญฺญาณสฺส นานาภาโวปิ ปจฺเจกภาโว อปิฯ

สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺเตน ตสฺส วิญฺญาณสฺส เอกตา เอกีภาโว สิยา ภเวยฺย, ขีรสภาวโต ปคฺฆรณสภาวโต ขีรโต สมฺภูตํ ฆนสภาวํ กทาจิปิ กิสฺมิญฺจิปิ กาเล น ภเวยฺย, สพฺพทา ปคฺฆรณสภาวขีรเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อถาปิ อปโร นโยปิ สา เอกนฺตนานตา ตสฺส วิญฺญาณสฺส โส เอกนฺตนานาภาโว ยทิ ภเวยฺย, ขีรสามิโก โส ปุคฺคโล ทธิสามิ น ภเวยฺยฯ ขีรกาเล ขีรสฺส อิสฺสรภูโต สามิโก ปคฺฆรณสภาวํ ชหิตฺวา ทธิสฺส อุปฺปชฺชมานกาเล ตสฺส ทธิสฺส อิสฺสโร น ภเวยฺย, ตโต ขีรสามิโก อญฺโญ ปุคฺคโล ตสฺส ทธิสฺส อนิสฺสโร อสามิโก ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ยสฺมา การณา เอตฺถ เอตสฺมิํ ปฏิสนฺธิกฺกมวินิจฺฉเย เอกนฺตเอกตาปิ วา เอกนฺตนานตาปิ วา สมยญฺญุนา วิญฺญุนา น เจว อุปคนฺตพฺพาฯ

[607-10] เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อสงฺกนฺติปาตุภาเว สงฺกนฺติปาตุภาวรหิเต ภเว สติ อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธาทิสมตา อภิสมฺภูตา เย ขนฺธา โหนฺติ, เอเตสํ อิธ อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺตภาเว นิรุทฺธตฺตา อิธ อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺตภาเว ชเนหิ กตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส ผลเหตุโน ผลสฺส ปจฺจยภูตสฺส ปรตฺถ ปรสฺมิํ โลเก อาคมโต เจว เอวํ อญฺญสฺส สตฺตสฺส อญฺญโต กมฺมโต หิ ตโต สตฺตโต อญฺเญน สตฺเตน กตโต อญฺญโต เจว กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา ภเวยฺย, ‘‘อญฺญสฺส สตฺตสฺสา’’ติ วจเนน ติตฺถิยสตฺตสฺสปิ กมฺมํ อญฺญสฺส จ ผลํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ, ตสฺมา การณา เอตํ สพฺพํ เอว จ ตุมฺเหหิ วุตฺตวิธานํ น สุนฺทรํฯ

เอตฺถาหาติ เอตสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา โจทโก อาห – นนุ เอวํ ‘‘อสงฺกนฺติปาตุภาเว ภเว สตี’’ติอาทิกํ วจนํ นิยตีติ? วุจฺจเต – สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ เอกสฺมิํ สนฺตาเน ปวตฺตมานํ ยํ เอตํ ผลํ อญฺญสฺส สตฺตสฺส น โหติ, อญฺญโต กมฺมโต น จ โหติ, พีชานํ อภิสงฺขาโร เอตสฺสตฺถสฺส ‘‘เอกสฺมิํ สนฺตาเน’’ติอาทิกสฺส เอตสฺส อตฺถสฺส สาธโก นิปฺผาทโก โหติฯ

[611-5] เอกสฺมิํ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน อญฺญสฺส สตฺตสฺสาปิ วา น โหติ, ตํ ผลํ อญฺญโต กมฺมโต น โหติฯ พีชานํ อภิสงฺขาโร เอตสฺสตฺถสฺส ‘‘เอกสฺมิํ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิกสฺส เอตสฺส อตฺถสฺส สาธโก นิปฺผาทโก โหติ, พีชานํ อภิสงฺขาเร มธุอาทินา วตฺถุนา ชเนหิ กเต ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน ปฐมํ ลทฺธปจฺจโย ปฐมํ ลทฺธมธุอาทิปจฺจโย ตสฺส พีชสฺส ผลํ กาลนฺตเร มธุอาทินา พีชาภิสงฺขรณโต อญฺญสฺมิํ กาเล มธุโร โหติฯ หิ สจฺจํ ‘‘พีชานํ อภิสงฺขาเร’’ติอาทิกํ วจนํฯ ตานิ หิ ตานิ เอว ปฐมํ มธุอาทินา ชเนหิ โรปิตานิ พีชานิ อภิสงฺขรณโต กาลนฺตเร มธุรภาวํ ผลมฺปิ วา ผลฏฺฐํ วา น ปาปุณนฺติฯ เอวํ อิมินา ปกาเรน อิทํ มยา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺมิํ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิกํ วจนํ ปณฺฑิเตน เญยฺยํฯ อปิ จ อปโร นโยฯ พาลกาเล ตรุณกาเล เตน ตรุเณน ปยุตฺเตน วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา กมฺเมนาปิ ตสฺส วุทฺธกาลสฺมิํ ผลทานสีเลน อยํ ‘‘เอกสฺมิํ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิโก อตฺโถ ปณฺฑิเตน ทีเปตพฺโพฯ

[616-20] โจทโก ปุนาห – เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน กมฺเม สนฺเตปิ สํวิชฺชมาเนปิ ตํ กมฺมํ เอตสฺมิํเยว ขเณ วิชฺชมานมฺปิ วา ผลสฺส ปจฺจโย โหติฯ อถ วาวิชฺชมานกํ ปจฺจโย น ภเวยฺยฯ เอตสฺมิํเยว ขเณ อวิชฺชมานกํ กมฺมํ วา ผลสฺส ปจฺจโย โหติฯ

สเจ ยทิ วิชฺชมานํ ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขเณ ตสฺส กมฺมสฺส วิชฺชมานกาเล ปน เหตุนา กมฺเมเนว สทฺธิํ ปาเกน ภวิตพฺพํฯ อถ วา อปโร นโยฯ วิชฺชมานํ นิรุทฺธํ กมฺมํ วิปากสฺส ปจฺจโย ยทิ ภเวยฺย, ปวตฺติกฺขณโต ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ วา กาเล, ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขณโต ปจฺฉา วา อวิชฺชมานกาเลติ อตฺโถฯ นิจฺจผลํ สิยาติ สพฺพทา กมฺมปจฺจยวิรหิตํ ผลํ สิยาติ อตฺโถฯ อาจริเยน วุจฺจเต – ‘‘โลภํ, ภิกฺขเว, ปชหถ, โสตาปตฺติปฏิลาภาย อหเมว ปาฏิโภโค’’ติอาทีสุ ปาเฐสุ ปาฏิโภโค วิย กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ โสตาปตฺติผลํ วิย กมฺมโต สมฺภูตํ ผลํ ทฏฺฐพฺพํฯ กฏตฺตาเยว ชเนหิ กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อสฺส วิชฺชมานตฺตํ น จ โหติ, ตสฺส อวิชฺชมานสฺส กมฺมสฺส วิชฺชมานตา วา น จ เนว โหติฯ

[621] อภิธมฺมาวตาโรยํ อภิธมฺมาวตาโร อยํ ปรมตฺถปฺปกาสโน ภูตตฺถทีปโน โสตูนํ ปุคฺคลานํ ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน ปณฺฑิเตหิ วิวิเธสุ อารมฺมเณสุ จิตฺตํ อนาเมตฺวา สกฺกจฺเจน มนสิกาเรน โสตพฺโพฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

10. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาควณฺณนา

[622] วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ ยํ รูปํ จิตฺตเจตสิกานํ อนนฺตรํ อาทิมฺหิ ปกรณาทิมฺหิ ‘‘จิตฺตํ เจตสิกํ รูป’’นฺติอาทินา วจเนน อาจริเยน วุตฺตํ, อิโต ปรํ อิทานิ ตสฺส รูปสฺส วิภาวนํ สมาเสน สงฺเขเปน กริสฺสํฯ

[623] ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ รุปฺปติ สีตาทินา วิรุทฺธปจฺจเยน วิการมาปชฺชติฯ ตถา รูปยตีติ รูปํ ยํ ธมฺมชาตํ วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ อชฺฌาสยํ ปกาเสติ, อิติ ตสฺมา รูปํ, กิํ ตํ? วณฺณายตนํฯ รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรฺวิ ภควา รูปารูปภวอตีโต สุรูโป รูปํ อพฺรฺวิ กเถสิฯ

[625-6] มหาภูเตนาติ มหนฺโต ภูโต อุปฺปตฺติ เอตสฺสาติ มหาภูโต, เตนฯ วญฺจกตฺตา มหาภูตสมาติ วาฯ

[630] นิรุปาทานมานโสติ อุปาทานวิรหิตจิตฺโตฯ

[633] ตสฺส สมฺปตฺตีติ ตสฺส กิจฺจสฺส สมฺปตฺติฯ

[634] อุปพฺรูหนรสาติ วฑฺฒนกิจฺจาฯ

[637] อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ อาสโย นาม

สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี จ, ขนฺตี สจฺจานุโลมิกํ;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิตํฯ

อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, อนฺโต โข, กจฺจาน, อตฺถิ อิติ อยํ เอโก อนฺโต โกฏฺฐาโส, อยํ สสฺสตทิฏฺฐิฯ นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต, อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ขนฺตี สจฺจานุโลมิกนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมิกญาณํ, สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ อตฺโถฯ ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ ญาณํฯ