หิตนฺติ โยคกมฺมสฺส หิตํ ฯ อุตฺตมนฺติ อุคฺคตตมํ, อจฺจุคฺคตํ พลวนฺตมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ อวิคฺคหกมฺปทนฺติ วิคฺคหญฺจ กมฺปญฺจ น เทตีติ อวิคฺคหกมฺปทนฺติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

กิเลสปฺปหานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

24. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[1395] อิทานิ เนสํ ปจฺจยวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ

ปฏิจฺจ เอนํ ผลเมติ ปวตฺตติ, ติฏฺฐติ, อุปฺปชฺชติ วาติ ปจฺจโย, หิโนติ ปติฏฺฐาติ เอตฺถาติ เหตุ, อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูล-สทฺโท วิย ปติฏฺฐตฺโถ เวทิตพฺโพ, หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อติหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชตีติ เหตุ, เหตุ จ โส มูลฏฺเฐน, ปจฺจโย จ อุปการกฏฺเฐนาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุภาเวน ปจฺจโยติ อตฺโถฯ

เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ สฺวายํ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺฐานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, อุภยตฺถ สหชาตนามธมฺมานญฺจ ปจฺจโยฯ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรนฺติ อิมินา ปญฺญตฺติยาปิ โลเก วิทิตภาเวน โลกิยปเทน สงฺคหิตตฺตา รูปาทิเภเทสุ ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปญฺญตฺติธมฺเมสุ น โกจิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสติฯ

เตเนว ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อนิยโต กโตติฯ นนุ จ ‘‘ยํ ยํ ธมฺม’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.2-3) วุตฺตตฺตา ปญฺญตฺติยา คหณํ น โหตีติ? นายํ โทโส ธมฺมสทฺทสฺส เญยฺยวจนตฺตาฯ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํฯ เต ปน ตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จฯ ยถา หิ ทุพฺพโล ปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวา อุฏฺฐหติ เจว ติฏฺฐติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทิอารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จาติฯ

เชฏฺฐกฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโยฯ เชฏฺฐกฏฺเฐนาติ จ ปมุขภาเวนฯ อตฺตาธีนานญฺหิ ปติภูโต ธมฺโม อธิปตีติ โส เตสํ ปมุขภาเวน ปวตฺตติฯ ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต ฉนฺทาทโย จตฺตาโร ธมฺมา สหชาตนามรูปานํ สหชาตาธิปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ สหชาตาธิปตี’’ติอาทิฯ ‘‘ฉนฺทวโต กิํ นาม กมฺมํ น สิชฺฌตี’’ติอาทิกํ ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทโย ธุรภูตา เชฏฺฐกภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม, ตํสมุฏฺฐานรูเป จ สาธยมานา วเส วตฺตยมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เต จ เตสํ วเสน วตฺตนฺติ หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโตฯ เตน เต อธิปติปจฺจยา โหนฺติ, โน จ โข เอกโตฯ ยทา หิ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตทา ฉนฺโทว อธิปติ, น อิตเรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อธิปติภาโวปิ หิ เนสํ อตฺตโน ปวตฺตินิวารเก อภิภุยฺย ปวตฺตนโต โหติฯ อวเสสนฺติ ยถาวุตฺตานํ เตสํ ครุกาตพฺพตาภาวโต, ครุกตสฺเสว จ อารมฺมณาธิปติภาววจนโตฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.3)ฯ ตตฺถ ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทนวเสน วา ครุํ ภาริกํ ลทฺธพฺพํ อนวญฺญาตํ กตฺวาฯ ครุกาตพฺพญฺหิ อารมฺมณํ ตนฺนินฺนโปณปพฺภารานํ อสฺสาทนปจฺจเวกฺขณมคฺคผลานํ อตฺตโน วเส วตฺตยมานํ วิย ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา อยํ อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน อุปการกตฺตา อธิปติปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพฯ

อนฺตรยตีติ อนฺตรํ, พฺยวธายกนฺติ อตฺโถ, นาสฺส อนฺตรํ วิชฺชตีติ อนนฺตโร, โสเยว ปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโย, อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโมติ อธิปฺปาโยฯ อนนฺตรนิรุทฺธาติ อตฺตโน นิโรธานนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทสฺส อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน ตสฺส อุปฺปตฺติยา ปุริมภาเค อนนฺตรํ หุตฺวา นิรุทฺธา, รูปธมฺมา ปน อนนฺตรปจฺจยา นตฺถิฯ

สมนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย, ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปีติ ฐเปตฺวา อุปสคฺคมตฺตํ น เอตฺถ โกจิ วิเสโสฯ โย หิ อนนฺตรปจฺจโย, โสว สมนนฺตรปจฺจโยติฯ ปุริมปจฺฉิมานญฺหิ อนนฺตรุปฺปาทภาวโต นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา อนนฺตรปจฺจยตา, รูปกลาปานํ วิย สณฺฐานาภาวโต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหฏฺฐานาภาวโต จ ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ เหฏฺฐา ติริย’’นฺติ วิภาคาภาวา อตฺตโน เอกตฺตมิว อุปเนตฺวา สุฏฺฐุ อนนฺตรภาเวน อุปฺปาเทตุํ สมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตา, ตสฺมา ธมฺมโต อวิเสเสปิ วิเนยฺยวเสน พฺยญฺชนตฺถมตฺตโต วิเสสํ คเหตฺวา เตสํ วิสุํ เทสนา กตาฯ

ยมฺปิ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ กุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ (ปฏฺฐา. 1.1.418) วิรุชฺฌตีติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตํฯ

อุปฺปชฺชมาโนว สหุปฺปาทนวเสน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย ปกาสสฺส ปทีโป วิย, โส ปนายํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ, สหชาตรูปานญฺจ, มหาภูตา อญฺญมญฺญํ, อุปาทารูปานญฺจ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อญฺญมญฺญ’’นฺติ จ ติวิโธ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา’’ติอาทิฯ ยมฺปิ หิ ปาฬิยํ อรูปกฺขนฺธาทิวเสนสฺส ฉพฺพิธตํ วุตฺตํ, ตมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตํฯ โย ปเนตฺถ เสสรูปธมฺมานํ, อุภยตฺถ วตฺถุโน จ ปวตฺติยา อรูปธมฺมานํ, อุปาทารูปานญฺจ อญฺญมญฺญํ มหาภูตานํ สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว, โส ปจฺจยภาวสามตฺถิยวิเสสาโยคโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการโก ธมฺโม อญฺญมญฺญปจฺจโยฯ อญฺญมญฺญุปตฺถมฺภกติทณฺฑกํ วิย อุปการกตา จ อญฺญมญฺญตาวเสเนว ทฏฺฐพฺพา, น สหชาตาทิวเสนฯ สหชาตาทิปจฺจโย โหนฺโตเยว หิ โกจิ กสฺสจิ อญฺญมญฺญปจฺจโย น โหติ จิตฺตเจตสิกานํ จิตฺตชรูเป สติ, มหาภูตานํ อุปาทารูเป สติ อญฺญมญฺญปจฺจยตฺตาภาวโตฯ ยถาห ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา…เป.… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.7)ฯ อาจริเยน ปน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม อปรามสิตฺวา วุจฺจมานตฺตา อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘ตถา อญฺญมญฺญปจฺจโย’’ติฯ

ตรุอาทีนํ ปถวี วิย อธิฏฺฐานากาเรน, จิตฺตกมฺมาทีนํ ปฏาทโย วิย จ นิสฺสยากาเรน อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโยฯ วตฺถุรูปานีติ สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ อธิฏฺฐานากาเรน นิสฺสยปจฺจยภูตานิ วตฺถุรูปานิฯ มหาภูตา จิตฺตเจตสิกา จาติ อญฺญมญฺญํ, อุปาทารูปานญฺจ ตเถว นิสฺสยภูตานิ มหาภูตานิ อญฺญมญฺญํ, สหชาตรูปานญฺจ นิสฺสยากาเรน ปจฺจยานิ จิตฺตเจตสิกานิ, ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต น ปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโยฯ

ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, พลวการณนฺติ อตฺโถ, ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ โส อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธติ อาห ‘‘อารมฺมณา’’ติอาทิฯ ตตฺถ –

‘‘ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, เสขา โคตฺรภุํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, โวทานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, เสขา มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.423) –

เอวมาทินา นเยน อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธิํ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโตฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยวา’’ติฯ กิญฺจาปิ นานตฺตํ อกตฺวา วิภตฺโต, ตถาปิ อยํ เตสํ วิเสโส – ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติฯ อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเฐน อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเฐน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ จ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.423) นเยน อนนฺตรปจฺจเยน สทฺธิํ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโตติ อาห ‘‘อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยวา’’ติฯ เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อนนฺตรา อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย, พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ปกติยา เอว ปจฺจยนฺตรรหิเตน อตฺตโน สภาเวเนว อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณอนนฺตเรหิ อมิสฺโสว ปุถเคว โกจิ อุปนิสฺสโยติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยฯ ปกโตติ เจตฺถ ป-กาโร อุปสคฺโค, โส อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน สนฺตาเน นิปฺผาทิตภาวํ, อุปเสวิตภาวญฺจ ทีเปติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺโน วา กายิกสุขทุกฺขสทฺธาสีลาทิ อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ ปกตูปนิสฺสโยติ อตฺโถฯ อุปเสวนญฺเจตฺถ ทุวิธํ อุปโยโคปเสวนํ อารมฺมณูปเสวนญฺจฯ เอวญฺจ กตฺวา อนาคตสฺสาปิ อุปนิสฺสยปจฺจยตา ลทฺธา โหติฯ กายิกสุข…เป.… โย จาติ เอตฺถ กายิกสุขทุกฺขานิ ราคสทฺธาทีนํ, อุตุโภชนาทโย จิตฺตสมาธานาทีนํ, สทฺธาสีลาทโย สทฺธาสีลาทีนญฺจ อุปนิสฺสยา โหนฺติฯ อาทิ-สทฺเทน ยํ ยํ อุปนิสฺสาย ยสฺส ยสฺส สมฺภโว, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตํ สงฺคณฺหาติฯ ปจฺจยมหาปเทโส เหส, ยทิทํ อุปนิสฺสยปจฺจโยติฯ

ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปฐมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโยฯ โส จ รูปธมฺโมว สมาโน อรูปธมฺมสฺเสว โหติฯ

เตนาห ‘‘วตฺถุปุเรชาโต นามา’’ติอาทิฯ ยถา เจตฺถ ‘‘วตฺถุรูปานี’’ติ หทยวตฺถุโนปิ คหณํ, เอวํ ‘‘รูปาทีนี’’ติอาทิ-คฺคหเณน ธมฺมารมฺมณสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ จ ปญฺจารมฺมณาเนว อารมฺมณปุเรชาตภาเวน อาคตานีติ? สจฺจํ อาคตานิ, ปญฺหาวาเร ปน ‘‘เสขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.424) อวิเสเสน ปจฺจุปฺปนฺนจกฺขาทีนมฺปิ คหิตตฺตา ธมฺมารมฺมณสฺส อารมฺมณปุเรชาตภาโว น สกฺกา ปฏิพาหิตุํฯ อตฺถโตปิ เหตํ สิทฺธํ ‘‘ยํ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ คเหตฺวา มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส อารมฺมณปุเรชาตํ โหตี’’ติฯ เอตฺถ จ นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺฐา ปุเรชาตภาเวน วินา อุปการภาวํ อคจฺฉนฺตานํ วตฺถารมฺมณานํ ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตาติ อยมสฺส นิสฺสยารมฺมณปจฺจยตาหิ วิเสโสฯ

คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิย ปุเรชาตานํ รูปานํ อุปตฺถมฺภกภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโยฯ มโนสญฺเจตนาหารวเสน หิ ปจฺฉาชาตจิตฺตเจตสิเกหิ วินา สนฺตานฏฺฐิติเหตุภาวํ อคจฺฉนฺตานํ ปจฺฉาชาตากาเรน จิตฺตเจตสิกานํ อุปการกตา วิปฺปยุตฺตาการาทีหิ วิสิฏฺฐา ปจฺฉาชาตปจฺจยตาติ เอวํ สพฺพปจฺจยานํ ปจฺจยนฺตราการวิสิฏฺฐา อุปการกตา ทฏฺฐพฺพาฯ โส ปน ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.11) อาคตตฺตา เอกวิโธติ อาห ‘‘จิตฺตเจตสิกาวา’’ติฯ

ปุริมปุริมปริจิตคนฺโถ วิย อุตฺตรุตฺตรสฺส คนฺถสฺส กุสลาทิภาเวน อตฺตสทิสปคุณพลวภาววิสิฏฺฐํ อตฺตสชาติยตาคาหกํ อาเสวนํ, เตน ปจฺจยา สชาติยธมฺมาว อาเสวนปจฺจโยฯ ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติกานํ อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาววิสิฏฺฐํ กุสลาทิภาวสงฺขาตํ อตฺตโน คติํ คาหาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น จ สยํ ตโต คณฺหนฺติฯ เต ปน อนนฺตราตีตานิ โลกิยกุสลากุสลานิ เจว อนาวชฺชนกิริยาชวนานิ จาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา อาวชฺชนทฺวย’’นฺติอาทิฯ ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.221) วจนโต อเหตุกกิริยาสุ หสิตุปฺปาทสฺเสว อาเสวนภาเวน, อาวชฺชนทฺวยํ อาเสวนปจฺจโย น โหติ, โลกุตฺตรมฺปิ กุสลํ ภินฺนชาติกสฺเสว ผลสฺส ปุเรจรตฺตา น เตน, อาเสวนคุณํ คณฺหาเปติ, วิปากาพฺยากตมฺปิ กมฺมวเสน ฯ วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมปริณามิตํ กมฺมเวคกฺขิตฺตํ ปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานํ อตฺตโน สภาวํ คาเหตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อญฺญวิปากํ ปวตฺเตติ, น จ ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติฯ โลกุตฺตรวิปากมฺปิ หิ กิญฺจาปิ ชวนวเสน อุปฺปชฺชติ, อาเสวนคุณํ ปน คณฺหาติ, น จ อญฺญํ คาหาเปติฯ ยมฺปิ ‘‘อาเสวนวินิมุตฺตํ ชวนํ นตฺถี’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘เยภุยฺยวเสน วุตฺต’’นฺติ วิญฺญายติ, อิตรถา ปน อาจริยสฺส อสมเปกฺขิตาวิธายกตฺตปฺปสงฺคโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปฏฺฐานฏฺฐกถายํ ‘‘โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นาม นตฺถี’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. 1.12)ฯ มคฺโค ปน โคตฺรภุโต อาเสวนํ น คณฺหาตีติ นตฺถิ ภูมิอาทิวเสน นานาชาติกตาย อนธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปฏฺฐาเน ‘‘โคตฺรภุ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, โวทานํ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.426)ฯ

จิตฺตปฺปโยคสงฺขาตอายูหนกิริยาภาเวน สหชาตานํ, นานกฺขณิกานญฺจ อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย ฯ กมฺมนฺติ หิ เจตนา วุจฺจติ, สา จ อายูหนพฺยาปาราฯ ปจฺจยุปฺปนฺเนน สห อุปฺปนฺนา สหชาตา, ปจฺจยุปฺปนฺนโต นานกฺขเณ ภวา นานกฺขณิกาฯ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เจตนาติ สมฺพนฺโธฯ สา สหชาตนามานํ, ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ ปจฺจโย, อิตรา ปน วิปากกฏตฺตารูปานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาสวกุสลากุสลเจตนาติ อตฺตโน อุปฺปาทวิสิฏฺเฐ สนฺตาเน เสสปจฺจยสมาคเม ปวตฺตมานานํ วิปากกฏตฺตารูปานํ สนฺตานวิเสสนกิริยาภาเวน อุปการิกา กามรูปารูปกุสลเจตนา, อกุสลเจตนา จฯ ตสฺสา หิ ตถา กิริยาภาเวน ปวตฺตตฺตา เตสํ ปวตฺติ, น อญฺญถาฯ อิตรา ปน สหชาตานํ อายูหนกิริยาภาเวน ปวตฺตมานา อุปการิกาติ วตฺตพฺพํฯ อวธารเณน ปเนตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตํ อภิชฺฌาทิกมฺมํ ปฏิกฺขิปติ สติปิ วิปากธมฺมสภาเว เจตนาวชฺชานํ อตํสภาวตฺตาฯ อนาสว…เป.… ปจฺจโยติ อิมินา โลกิยกุสลเจตนาย วิเสสมตฺตํ ทสฺเสติ, น นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยตาภาวํฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อรูปาวจรเจตนา, ปน โลกุตฺตรเจตนา จ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา อตฺตโน อตฺตโน วิปากกฺขนฺธานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ

อตฺตโน นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน สหชาตนามรูปานํ นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการกา อรูปธมฺมาว วิปากปจฺจโยฯ เตนาห ‘‘วิปากจิตฺตเจตสิกา’’ติฯ เต หิ ปโยเคน อสาเธตพฺพตาย กมฺมสฺส กตตฺตา นิปฺผชฺชนมตฺตโต นิรุสฺสาหสนฺตภาวา โหนฺติ, น กิเลสวูปสมสนฺตภาวา ฯ นิรุสฺสาหสนฺตภาวโต เอว หิ ภวงฺคาทโย ทุวิญฺเญยฺยาฯ ปญฺจทฺวาเรปิ หิ ชวนปฺปวตฺติยาว รูปาทีนํ คหิตตา วิญฺญายติฯ อภินิปาตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณมตฺตา ปน วิปากา ทุวิญฺเญยฺยา เอวฯ

รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปกาโร อาหารปจฺจโยฯ สติปิ หิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกตฺตเมว อาหารสฺส ปธานกิจฺจํ, ชนยนฺโตปิ จ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺเภนฺโตว ชเนตีติ อุปตฺถมฺภนภาโวว อาหารภาโวติฯ ตตฺถ กพฬีกาโร อาหาโร รูปกายสฺเสว อุปตฺถมฺภโก, เสสา ตโย รูปารูปกายสฺสฯ น เกวลญฺหิ เต นามธมฺมานเมว อวิจฺเฉทเหตุกา, อถ โข ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตชรูปานมฺปิฯ

เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมหิ อตฺตานํ อนุวตฺตาปนกสงฺขาตอาธิปจฺจฏฺเฐน ปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโยฯ อธิปติปจฺจยธมฺมานญฺหิ ปวตฺติวินิวารเก อภิภวิตฺวา ปวตฺตเนน ครุภาโว อธิปติยฏฺโฐ, อินฺทฺริยานํ ปน ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ, ชีวเน กมฺมชรูเปหิ, อรูปธมฺเมหิ จ ชีวนฺเตหิ สุขิตาทิภาเวสุ สุขิตาทีหิ อธิโมกฺขปคฺคหอุปฏฺฐานาวิกฺเขปปฺปชานเนสุ ‘‘อนญฺญาตํ ญสฺสามี’’ติ ปวตฺติยํ อาชานเน, อญฺญาตาวิภาเว จ สทฺธาทิสหชาเตหีติ เอวํ ตํตํกิจฺเจสุ จกฺขาทิปจฺจเยหิ ธมฺเมหิ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตนิยตามตฺตํ อินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจฏฺโฐติ อยเมว เตสํ วิเสโสฯ รูปสตฺตก-คฺคหเณน จกฺขาทีนิ ปญฺจ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยญฺจ ทสฺเสติฯ ชีวิตินฺทฺริยํ ปน อรูปชีวิตินฺทฺริเยน สทฺธิํ เอกโต กตฺวา ชีวิต-คฺคหเณน คหิตํฯ เอวญฺหิ ทฺวาวีสติ อินฺทฺริยานิ โหนฺติฯ ‘‘อนาทิมติ สํสาเร อนญฺญาตํ อสจฺฉิกตํ จตุสจฺจธมฺมํ, นิพฺพานเมว วา ญสฺสามี’’ติ ปวตฺตสฺส อินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, ปฐมมคฺคญาณํฯ

อาชานโต ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานโต อินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติผลโต ยาว อรหตฺตมคฺคา ฉสุ ญาณํ, อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ ปรินิฏฺฐิตกิจฺจสฺส อินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ, อรหตฺตผลญาณํ ฯ ปฐมํ ปริยายโต อินฺทฺริยตฺตํ สนฺธาย รูปสตฺตก-คฺคหเณน คเหตฺวาปิ ปุน กถญฺจิ อุปการกตฺตาภาวโต อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ เอตฺถ อคฺคหณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตานิ หิ เยภุยฺเยน ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺติยมานานิปิ ปจฺจยภาวโต นานุวตฺตียนฺตีติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ

อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน อุปคนฺตฺวา อารมฺมณนิชฺฌานํ ฌานปจฺจยตา, โส จ วิตกฺกาทีนเมว อาเวณิโก สภาโวติ อาห ‘‘ฌานปจฺจโย’’ติอาทิฯ เต ปน ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตชรูปานํ, อุภยตฺถ นามธมฺมานญฺจ ปจฺจยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สุคติโต, ทุคฺคติโต, กุสลโต, อกุสลโต วา นิยฺยานฏฺเฐน สหชาตานํ อุปการกตา มคฺคปจฺจยตา, สา จ สมฺมาทิฏฺฐาทีนนฺติ อาห ‘‘มคฺคปจฺจโย’’ติอาทิฯ สงฺกปฺป-คฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปํ, มิจฺฉาสงฺกปฺปญฺจ ทสฺเสติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย หิ อปายมคฺคงฺคา, มิจฺฉาสติมิจฺฉาวาจาทโย เจตฺถ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาทา, เจตนา จ, อยมฺปิ ฌานปจฺจเย วุตฺตานเมว ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปรมตฺเถน ภินฺนานมฺปิ เอกีภาวคตานํ วิย เอกุปฺปาทาทิภาวสงฺขาตสมฺปโยคลกฺขเณน อุปการกตา สมฺปยุตฺตปจฺจยตา, สา จ นามธมฺมานเมว, น รูปธมฺมานนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตปจฺจโย’’ติอาทิฯ

อญฺญมญฺญสมฺพนฺธตาย ยุตฺตานมฺปิ สมานานํ วิปฺปยุตฺตภาเวน วิสํสฏฺฐตาย นานตฺตูปคมเนน อุปการกตา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา, สา จ วตฺถูนํ, จิตฺตเจตสิกานเมว วาติ อาห ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจโย’’ติอาทิฯ

ฉ วตฺถูนิ หิ สตฺตนฺนํ วิญฺญาณานํ ยถารหํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต, จิตฺตเจตสิกา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยฯ วตฺถุปุเรชาตานีติ อิทํ จกฺขาทิวตฺถุวเสเนว วุตฺตํ, หทยวตฺถุ ปน ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปจฺจยภาวโต สหชาตมฺปิ ลพฺภติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ อพฺยากตปทสฺส สหชาตวิภงฺเค ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ, ขนฺธา วตฺถุสฺส, วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ ตถา ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกาติ จ จกฺขุวิญฺญาณาทิวเสเนว วุตฺตํ, ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.434) ปน สหชาตาปิ ลพฺภนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตวเสน ติวิโธ’’ติฯ อยํ ปน รูปธมฺโม สมาโน รูปธมฺมสฺส ปจฺจโย น โหติ สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโตฯ

เยสญฺหิ นามานํ จกฺขาทีนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตานํ วิย ปวตฺติ, รูปานญฺจ นามสนฺนิสฺสเยเนว อุปฺปชฺชมานานํ สมฺปโยคาสงฺกา โหติ, เตสเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา วุตฺตาฯ รูปานํ ปน รูเปหิ สาสงฺกา นตฺถิ, วตฺถุสนฺนิสฺสเยเนว จ ชายนฺตานํ นามานํ วิสยมตฺตํ อารมฺมณนฺติ เตนาปิ เตสํ สมฺปโยคาสงฺกา นตฺถิฯ ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตาฯ สติปิ หิ ชนกตฺเต ฐิติยํเยว สาติสโย อตฺถิปจฺจยานํ พฺยาปาโรติ อุปตฺถมฺภกตา เตสํ คหิตา, เต จ รูปชีวิตินฺทฺริยาทีเนวาติ อาห ‘‘อตฺถิปจฺจโย’’ติอาทิฯ

รูปชีวิตินฺทฺริยญฺหิ กฏตฺตารูปานํ, กพฬีการาหาโร อิมสฺส กายสฺส , อารมฺมณปุเรชาตานิ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมา, ตตฺเถว วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อตฺถิปจฺจโยฯ นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาติ จ วตฺถุรูปมหาภูตจิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมสามญฺเญเนว คหณํ, น นิสฺสยปจฺจยภาวีนํเยวฯ ปจฺฉาชาตานมฺปิ จิตฺตเจตสิกานํ ปุเรชาตสฺส กายสฺส ปญฺหาวาเร ปจฺจยภาเวน นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ เอตฺถ จ อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกานเมว อตฺถิภาเวน อุปการกตาย อตฺถิปจฺจยตาภาวโต นตฺถิ นิพฺพานสฺส สพฺพทา ภาวิโน อตฺถิปจฺจยตา, อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการตาวิรุทฺโธ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาติ น ตสฺส ตปฺปจฺจยตฺตปฺปสงฺโคฯ

นตฺถิปจฺจโยติอาทีสุ อนนฺตรตามตฺเตน, จิตฺตนิยามกภาเวน วา อุปการกตา อนนฺตรปจฺจยตาฯ เอกสฺมิํ ผสฺสาทิธมฺมสมุทาเย ปวตฺตมาเน ทุติยสฺส อภาวโต อตฺตโน ฐิติยา โอกาสมลภนฺตานํ อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานกจิตฺตเจตสิกานํ โอกาสทานวเสน อุปการกตา นตฺถิปจฺจยตาฯ อตฺตโน สภาวาวิคเมน อปฺปวตฺตมานานํ วิคตภาเวน อุปการกตา วิคตปจฺจยตาฯ อตฺถโต ปน ทฺวินฺนมฺปิ อนนฺตรปจฺจยภาวีธมฺมตฺตา อวิเสโส วุตฺโตฯ สภาวตามตฺเตน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา, นิโรธานุปคมนวเสน อุปการกตา อวิคตปจฺจยตาติ ปจฺจยวิเสโส เตสํ ธมฺมาวิเสเสปิ เวทิตพฺโพฯ ธมฺมานญฺหิ สมตฺถตาวิเสสํ สพฺพากาเรน ญตฺวา ภควตา จตุวีสติปจฺจยา เทสิตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา เอเต ธมฺมา’’ติ สุตมยญาณํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺตาภาวนามยญาเณหิ ตทภิสมยาย โยโค กรณีโยฯ อวิเสเสปิ ธมฺมสามตฺถิยสฺส ตถา ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลานํ วเสน เหฏฺฐา วุตฺโตปิ ปจฺจโย ปุน ปการนฺตเรน วุจฺจติ ยถา อเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุวิปฺปยุตฺตทุกํ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา มหาภูตา อญฺญมญฺญํ, อุปาทารูปานญฺจ สหชาตปจฺจยา, มหาภูตา อญฺญมญฺญํ อญฺญมญฺญนิสฺสยปจฺจยา, อุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจยาว, กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจโย, มหาภูตา อญฺญมญฺญํ, อุปาทารูปานญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานญฺจ อตฺถิอวิคตอินฺทฺริยปจฺจยา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปํ รูปสฺส…เป.… สตฺตธา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ

รูปํ อรูปสฺสาติอาทีสุปิ เหฏฺฐา วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม สุฏฺฐุ อุปลกฺเขตฺวา ปจฺจโย โยเชตพฺโพฯ รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถีติ อิทํ สหชาตปจฺจยภูตมฺปิ รูปํ รูปารูปทฺวยสฺส ปจฺจยภาเวน อนาคตนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ

สพฺเพสํ ปจฺจยานํ อารมฺมณปจฺจเย อุปนิสฺสยปจฺจเย, สหชาตนานกฺขณิกเจตนาย กมฺมปจฺจเย, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาทิเภทสฺส อตฺถิปจฺจเย จ สโมธานโต สพฺเพปิ ปจฺจยา สงฺเขปโต จตุพฺพิธาเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺเพ ปนิเม’’ติอาทิฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

[1400-2] สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตคติตาย สุนฺทรา มติ อิมสฺสาติ สุมติ, ตสฺส สุมติสฺส ภควโต มติวิจารํ ญาณจารํ โพเธตีติ สุมติมติวิจารโพธโนฯ วิรุทฺธา มติ เยสํ เต วิมติโน, วิรุทฺธา มตีติ จ วิรุทฺธทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ เตสํ วิโมหํ วินาเสตีติ วิมติวิโมหวินาสโนฯ ยโต ยสฺมา นามโต สุมตินา ภิกฺขุนา มานโต พหุมาเนน อายาจิตสมฺมานโต อายาจิโต หุตฺวา สมฺมา อวนโต สทาเยว มโต อยํ, ตโต ตสฺมา มยา รจิโต อภิธมฺมาวตาโรฯ ตถา หิ ภาวนา สาธูนํ สมฺภาวนา หิตวิภาวนา หิตปฺปกาสนโต สทา โตสทาติ โยชนาฯ

[1403-14] อยุตฺตํ วา วิรุทฺธํ วาติ เอตฺถ ‘‘อฏฺฐกถาย วิมุขภูตํ อยุตฺตํ นาม, ปาฬิยา วิมุขภูตํ วิรุทฺธ’’นฺติ วทนฺติฯ พฺยปฺปถานนฺติ จ วาจนามคฺคานนฺติ อตฺโถฯ ติวิธาติ เอโก พฺยปฺปโถ สทฺทสมฺปนฺโน, น อตฺถสมฺปนฺโน, เอโก อตฺถสมฺปนฺโน, น สทฺทสมฺปนฺโน, เอโก อุภยสมฺปนฺโนติ ติปฺปการาติ อตฺโถฯ หิตเมว อตฺโถติ หิตตฺโถ, ตํ อตฺตโน กาเมตีติ หิตตฺถกาโมฯ อสํกิณฺณกุลากุเลหิ อสมฺภินฺนกุเลหิ สํกิณฺเณฯ เกลาโสเยว สิขโรติ เกลาสสิขโร, โส หิ หิมวโต จตุราสีติยา กูฏสหสฺสานํ ปาโมกฺโข รชตมโย มหาสิขโรฯ ตทากาเรหิ สพฺพเสเตหิ ปาสาเทหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตา เกลาส…เป.… มณฺฑิโตฯ กณฺหทาเสนาติ เอวํนามเกน อุปาสเกนฯ ปาจีนปาสาเทติ ปาจีนทิสาภาคสนฺนิสฺสิเต ปาสาเทฯ อยนฺติ อยมภิธมฺมาวตาโรฯ

นิฏฺฐิตายํ อภิธมฺมตฺถวิกาสินี นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาฯ