เมนู

23. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท

กิเลสปฺปหานกถาวณฺณนา

[1375] อิทานิ อิมิสฺสาเยว จตุตฺถญาณาย ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา อานุภาววิชานนตฺถํ เยน เย ธมฺมา ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานญฺจ อภิสมยกาเล ปริญฺญาทิกิจฺจานิ จ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเตสุ เยน เย ธมฺมา’’ติอาทิ อารทฺธํ เย ธมฺมาติ เย สํกิเลสธมฺมาฯ สํโยชนาทีสุ ขนฺเธหิ ขนฺธานํ, ผเลน กมฺมสฺส, ทุกฺเขน วา สตฺตานํ สํโยชนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานิฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิพาธนฏฺเฐน, อุปตาปนฏฺเฐน, สํกิลิฏฺฐตาย จ กิเลสาฯ อภินิเวสาทิวเสน มิจฺฉาวิปรีตํ ปวตฺตนโต มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตาฯ โลเก ธมฺมา, โลกปริยาปนฺนา ธมฺมา, โลกปฺปวตฺติยํ สติ อนุปรมธมฺมตฺตา วาติ โลกธมฺมาฯ มจฺเฉรสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ มจฺฉริยํฯ วิปรีตฏฺเฐน วิปลฺลาสาฯ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ คนฺถนโต คนฺถาฯ อริเยหิ อคนฺตพฺพา, อยุตฺตา คตีติ วา อคติฯ อาสวนฺตีติ อาสวา, อาภวคฺคโต สพฺพโมกาสโลกํ, อาโคตฺรภุโต สพฺเพ ธมฺเม พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ, อาสวนฺติ สํสารทุกฺขนฺติ วา อาสวา, จกฺขาทีหิ วา สํวราสํวรทฺวาเรหิ สตฺตสนฺตาเน อาสวนฺติ วณโต ยูสานิ สนฺทนฺติ วิยาติ อาสวา, อาสวนฺติ วา เอเตหิ จิตฺตานิ วิสเยสูติ อาสวาฯ สํสารมหาสาครปฺปตฺติหนนโต โอฆา วิยาติ โอฆาฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โยชนโต โยคาฯ นิวาเรนฺติ โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสาธิคมนฺติ นีวรณานิฯ อนิจฺจาทิธมฺมสภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อสภาวโต อามสนฺตีติ ปรามาสาฯ มณฺฑูกํ ปนฺนโค วิย อารมฺมณํ ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิฯ อปฺปหีนภาเวน สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ มูสิกวิสํ วิย อนุรูปการณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อนุสยาฯ จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณฏฺเฐน มลาฯ อกุสลกมฺมานิ จ ตานิ ทุคฺคตีนํ ปถา จาติ อกุสลกมฺมปถาฯ อิธ ปน กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตานํ ตํสภาวโต คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ จิตฺตุปฺปาโท, เจตสิกราสิ, อกุสโล จ โส จิตฺตุปฺปาโท จาติ อกุสลจิตฺตุปฺปาโท

กามภวโต อุปริโกฏฺฐาสภาวโต ตติยมคฺคปฺปตฺติยา อุทฺธํ ภชิตพฺพโต, เสวิตพฺพโต จาติ อุทฺธมฺภาคา, รูปารูปภวา, เตสํ หิตานิ ตตฺถุปฺปชฺชนขนฺธาทิโยชนโตติ อุทฺธมฺภาคิยานิ, ตานิเยว สํโยชนานีติ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิฯ รูปารูปภวโต เหฏฺฐิมโกฏฺฐาสภาวโต ตตฺถุปฺปาทกิเลสานํ อปฺปหีนภาเวน ตติยมคฺคปฺปตฺติยา เหฏฺฐา ภชิตพฺพโต วา อโธภาคา, กามภวา, เตสํ หิตานิ สํโยชนานีติ อโธภาคิยสํโยชนานีติฯ

อิเมสุ ปน ทสสุ รูปภวสํโยชนํ, อรูปภวสํโยชนํ, กามภวสํโยชนญฺจ อตฺถโต โลโภว, สกฺกายทิฏฺฐิสีลพฺพตปรามาสาปิ ทิฏฺฐิเยว, ตสฺมา ธมฺมโต สตฺต สํโยชนานิฯ

มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธีติ ตถา ปวตฺตานํ วิตกฺกวีริยสมาธีนมธิวจนํฯ มิจฺฉาวาจาทโย ตโย ตถา ปวตฺตา เจตนาฯ มิจฺฉาสติ ปน จิตฺตุปฺปาโทฯ มิจฺฉาญาณํ ตถา ปวตฺโต โมโหฯ มิจฺฉาวิมุตฺติ โลกถูปิกาทีสุ โมกฺโขติ ปวตฺตมิจฺฉาคาโหฯ

การณูปจาเรนาติ ลาภเหตุโก ลาโภ, อลาภเหตุโก อลาโภติอาทินา การิยสฺส การณวเสน อุปจรเณนฯ โลกธมฺมคฺคหณนฺติ โลกธมฺมคฺคหเณน คหณํฯ

อาวาเส มจฺฉริยํ, อาวาสเหตุกํ วา มจฺฉริยนฺติ อาวาสมจฺฉริยํฯ เอวํ กุลมจฺฉริยาทีนิปิฯ ตตฺถ อาวาโสติ วิหาราทิฯ กุลนฺติ อุปฏฺฐากกุลํ, ญาติกุลญฺจฯ ลาโภติ ปจฺจยลาโภเยวฯ วณฺโณติ สรีรวณฺโณ จ คุณวณฺโณ จฯ ธมฺโมติ อาคโม, อธิคโม จฯ

‘‘ตโย’’ติ วตฺถุํ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, ภินฺทิตฺวา จ ปน วุจฺจมาเน ทฺวาทส โหนฺติฯ

อภิสชฺชนูปนยฺหนวเสน ปวตฺตนโต อภิชฺฌาพฺยาปาทานํ กายคนฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ เอวํ อวตฺถุมฺหิ ปวตฺโต อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโสฯ สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา เจตฺถ อตฺถโต ทิฏฺฐิเยว, ตสฺมา ธมฺมโต ตโย กายคนฺถาฯ

‘‘ฉนฺทโทสโมหภยานี’’ติ อคติการณตฺตา วุตฺตํ, ฉนฺทาทีหิ ปน อกตฺตพฺพกรณํ, กตฺตพฺพากรณญฺจ อคติ นามฯ

อาสเวสุ กามราคภวราคา อตฺถโต โลโภติ ธมฺมโต ตโย อาสวาฯ

เตสเมวาติ กามราคาทีนเมวฯ เต หิ โอโฆ วิย อตฺตนิ ปติเต อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺติ, สํสารทุกฺขโต จ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติ, ขนฺธาทีนิ จ ขนฺธาทีหิ โยเชนฺติฯ

กามุปาทานาทีนีติ กามุปาทานทิฏฺฐุปาทานสีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานานิฯ ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ เจตฺถ ตถา ปวตฺตา ทิฏฺฐิเยว, กามุปาทานํ โลโภติ ธมฺมโต ทฺเว อุปาทานานิฯ

สตฺตานุสยาติ เอตฺถ ยทิ อปฺปหีนฏฺเฐน สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ กสฺมา สตฺเตว วุตฺตา, นนุ อญฺเญสมฺปิ กิเลสานํ อปฺปหีนภาโว วิชฺชตีติ? น มยํ อปฺปหีนมตฺเตน อนุสยํ วทาม, กินฺตุ อปฺปหีนภาเวน ถามคตกิเลสา อนุสยาติ, ถามคมนญฺจ เนสํ อญฺเญหิ อสาธารโณ สภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ธมฺมสภาวเวทินา ตถาคเตน อิเมเยว อนุสยา วุตฺตา, กามราโคเยว อนุสโย กามราคานุสโยฯ

เอวํ เสเสสุปิฯ อปเร ปน ‘‘กามราคสฺส อนุสโย’’ติอาทินิพฺพจนํ วตฺวา กามราคาทีนํ พีชภูตา อตฺตภาวสฺส กิเลสสมฺภูตา กิเลสุปฺปาทนสตฺติ อนุสยาติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตปฏิกฺเขโป อิธ ปปญฺจาวหตฺตา อนาหโฏฯ

ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ ปรภณฺเฑ ตถาสญฺญิโน ตทาทายกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ อสทฺธมฺมกามตาย กายทฺวารปฺปวตฺตา อคนฺตพฺพฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรฯ อภูตํ วตฺถุํ ภูตโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถา วิญฺญาปนปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ โส ปน ปรสฺส อตฺถเภทกโรว กมฺมปโถ, อิตโร กมฺมเมวฯ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปรเภทนกามตาย, อตฺตปิยกมฺยตาย วา ปรเภทกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณวาจาฯ สาปิ ทฺวีสุ ภินฺเนสุเยว กมฺมปโถฯ ปรมมฺมจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจาฯ อนตฺถวิญฺญาปนปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา สํกิลิฏฺฐเจตนา สมฺผปฺปลาโป นามฯ โส ปน ปเรหิ คหิเตเยว กมฺมปโถ โหติฯ ‘‘อโห วเตทํ มม โหตู’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา อภิชฺฌาฯ ‘‘อโห วตายํ สตฺโต วินสฺเสยฺยา’’ติ เอวํ มโนปโทสลกฺขโณ พฺยาปาโทฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ เอตฺถ จ นตฺถิกอเหตุกอกิริยทิฏฺฐีหิเยว กมฺมปถเภโทฯ

อิเมสุ จ ปาณาติปาตาทิ ติวิธํ กายกมฺมเมวฯ ตํ กายวจีทฺวาเรสุเยว อุปฺปชฺชติ, น มโนทฺวาเรฯ ตถา มุสาวาทาทิ จตุพฺพิธํ วจีกมฺมเมวฯ อภิชฺฌาทิกํ ปน ติวิธํ มโนกมฺมเมวฯ ตํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตติฯ ทฺวารนฺตเรสุปิ ปวตฺตมานสฺส สกสกนามาปริจฺจาโค วุตฺโตเยวฯ ธมฺมโต เจตฺถ อาทิโต สตฺต เจตนาสภาวา, อิตเร ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ มหาสาวชฺชอปฺปสาวชฺชปฺปโยคาทิเภโท ปน ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

เอตานีติ อิมานิ มคฺคญาณานิฯ ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํมคฺคานุรูปํฯ

อปายํ คจฺฉนฺติ เอเตหีติ อปายคมนียาเสสาติ น อปายคมนียาฯ โอฬาริกาติ ตติยมคฺเคน ปหาตพฺพาวตฺถํ อุปาทาย โอฬาริกาฯ เตนาห ‘‘สุขุมา ตติยมคฺคญาณวชฺฌา’’ติฯ สุขุมา กามราคปฏิฆาติ สมฺพนฺโธฯ จตุตฺถมคฺคญาณวชฺฌา เอวาติ อวธารเณน ปฐมมคฺคาทิวชฺฌตํ นิวตฺเตติฯ น หิ รูปราคาทีนํ อปายคามินิยาวตฺถาปิ อตฺถิ, ยโต เต ปฐมญาณวชฺฌาปิ สิยุนฺติฯ

ยตฺถ ยตฺถ ปน เอว-สทฺเทน อวธารณํ อกตฺวา ยํ ยํ ทุติยญาณวชฺฌนฺติ วา ตติยญาณวชฺฌนฺติ วา จตุตฺถญาณวชฺฌนฺติ วา วกฺขติ, ตตฺถ ตตฺถ โส โส ปุริมญาเณหิ หตาปายคมนียาทิภาโวว หุตฺวา อุปริญาณวชฺโฌ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เตน โลภ…เป.… จตุตฺถญาณวชฺฌานีติ เอตฺถ โลภาทโย เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌาปิ โหนฺเตวฯ

ยเสติ ปริวาเรฯ

ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาจิตฺตวิปลฺลาสาติ สมฺพนฺโธฯ

อคติโย ปฐมมคฺคญาณวชฺฌาติ กิญฺจาปิ ฉนฺทาทโย ตณฺหาทิสภาวา อุปริมคฺควชฺฌา, ตถาปิ ตมฺมูลกสฺส อกตฺตพฺพกรณสฺส, กตฺตพฺพากรณสฺส จ อปายคมนียตาย ปฐมมคฺคญาณวชฺฌาฯ

กตากตกุสลากุสลวิสยํ ยํ วิปฺปฏิสารภูตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ อิธ ตติยญาณวชฺฌํ วุตฺตํฯ ยํ ปน ‘‘กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ สนฺธาย ‘‘กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1176) ธมฺมสงฺคณีอฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ วจนานํ อยํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อญฺเญสุปิ เอทิเสสุ ฐาเนสุ อธิปฺปาโยว ปริเยสิตพฺโพ, น วิโรธโต ปจฺเจตพฺพํฯ โอฬาริกานวเสสปฺปหานํ วา สนฺธาย กุกฺกุจฺจสฺส ปฐมตติยญาณวชฺฌตา วุตฺตาฯ ยํ ปน อรหโต อุปฺปชฺชมานํ ‘‘ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ภุญฺชิตุนฺติ กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. 204) อาคตํ กุกฺกุจฺจํ, น ตํ นีวรณํฯ น หิ นีวรณํ อรหโต อุปฺปชฺชติ, นีวรณปติรูปกํ ปน กปฺปตีติ วีมํสนภูตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาม, ตํ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาโทวฯ

กามราคปฏิฆานุสยา อนุสหคตา ตติยญาณวชฺฌา, โอฬาริกานํ ปน ทุติยญาณวชฺฌตา เหฏฺฐา วุตฺตนยาวฯ

อกุสลจิตฺตุปฺปาท-คฺคหเณน เจตฺถ มกฺขปลาสมายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภาทีนํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1376] เตน เตนาติ เตน เตน ฆาตเกน สทฺธิํฯ กิํ ปเนตานิ เอเต ธมฺเม ฆาเตนฺตานิ อตีตานาคเต ฆาเตนฺติ, อุทาหุ ปจฺจุปฺปนฺเนติฯ กิํ ปเนตฺถ, ยทิ ตาว อตีตานาคเต, อผโล วายาโม อาปชฺชติฯ กสฺมา? ปหาตพฺพานํ ตทา นตฺถิตายฯ อถ ปจฺจุปฺปนฺเน, ตถาปิ อผโล วายาเมน สทฺธิํ ปหาตพฺพานํ อตฺถิตายฯ

อถาปิ กถญฺจิ ปหานํ สิยา, สํกิเลสิกา มคฺคภาวนา อาปชฺชติ ปหาตพฺพปฺปหายกานํ สหาวฏฺฐานโต? สจฺจเมตํ, เย ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตตฺตา การณลาเภ สติ อวสฺสํ อุปฺปชฺชนารหา กิเลสา, เต อตฺตโน อุปฺปตฺติยา อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺตานิ เอตานิ เต อนาคเต ฆาเตนฺติ นามฯ

[1377-82] ปริญฺญาทีนิ กิจฺจานีติ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน จตฺตาริ กิจฺจานิฯ วุตฺตานีติ ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.1099), ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) จ วุตฺตานิฯ สจฺจาภิสมเยติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณฯ

ยถาสภาวโตติ อวิปรีตสภาเวนฯ ‘‘ชานิตพฺพานี’’ติ วตฺวา กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ, กถํ นาม เอเกกสฺส ญาณสฺส เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ สมฺภวนฺติฯ น หิ ตาทิสํ กิญฺจิ โลเก ทิฏฺฐํ อตฺถิ, น จ วจนํ ลพฺภตีติ โจทนํ มนสิ นิธาย เตสํ ชานนวิธิํ อุปมาวเสน ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ปทีโป หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิทํเสตีติ ทสฺเสติฯ ปริยาทิยตีติ เขเปติฯ

[1383-4] ปริญฺญาภิสมเยนาติ อนวเสสโต ปริจฺฉิชฺช ชานนสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนนฯ อภิสเมตีติ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌติฯ ปหานาภิสมเยเนวาติ สมุจฺเฉทปฺปหานสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อสมฺโมหโตว อภิสเมติฯ ภาวนาวิธินาติ สหชาตาทิปจฺจยตาวเสน ภาวนาภิสมยวิธินาฯ มคฺคญาณญฺหิ สมฺมาสงฺกปฺปาทิวเสน มคฺคปุพฺพภาคภาวนาสมฺภูเตน อริยมคฺคภาวนาสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมตีติ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติฯ ตญฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตํ อตฺตนิปิ สมฺโมหํ วิทฺธํเสติเยวฯ

นิโรธนฺติ นิพฺพานํฯ สจฺฉิกโรตีติ ปจฺจกฺขกรณวเสน ปฏิวิชฺฌติฯ ‘‘นิโรธํ สจฺฉิกโรตี’’ติ นิโรธสจฺจเมกํ อารมฺมณปฏิเวเธน จตฺตาริปิ สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวเธน มคฺคญาณํ ปฏิวิชฺฌติฯ

เอวํ ยุตฺติวเสน วิภาวิตํ เอกปฏิเวธํ อาคเมนปิ สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ หิ ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ, ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อญฺญสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณายํ ตมตฺถํ สาเธตุํ อายสฺมตา ควมฺปติตฺเถเรน วุตฺตํฯ อญฺญถา กมาภิสมเย สติ ปุริมทิฏฺฐสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิปสฺสโต ทุกฺขาทิทสฺสนํ ปุน อวตฺตพฺพํ สิยาฯ อิทานิ ปเนตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ กโรนฺโต อาห ‘‘ปทีโป’’ติอาทิฯ นิสฺสยาภาวเหตุตาย ทุกฺขปริญฺญาย วฏฺฏิชฺฌาปนสทิสตา, ปฏิปกฺขวิทฺธํสนตาย สมุทยปฺปหานสฺส อนฺธการวินาสนสทิสตา, ญาณาโลกปริพฺรูหนตาย มคฺคภาวนาย อาโลกวิทํสนสทิสตา, เตน เตน มคฺเคน ยถา ยถา นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยา, ตถา ตถา กิเลสสฺเนหปริยาทานํ โหตีติ นิโรธสจฺฉิกิริยาย สฺเนหปริยาทานสทิสตา การณูปจาเรน วุตฺตาฯ

[1385-6] อปรายปิ อุปมาย ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุคฺคจฺฉนฺโต’’ติอาทิฯ โอภาเสตีติ ปกาเสติฯ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติฯ เอตฺถาปิ ยถา สูริโย รูปคตานิ โอภาเสติ, เอวํ มคฺคญาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติฯ ยถา อนฺธการํ วินาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติฯ

ยถา อาโลกํ ทสฺเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติ ฯ ยถา สีตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, เอวํ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ อุปมาสํสนฺทนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1388] อปฺเปตีติ ปปฺโปติฯ ทุกฺขปริญฺญาย สกฺกายตีรสมติกฺกมภาวโต โอริมตีรปฺปชหนสทิสตา, มคฺคภาวนาย สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมวหนตาย ภณฺฑวหนสทิสตา, เอตฺตาวตา ปญฺญาภาวนาย นานากิเลสวิทฺธํสนวสปฺปวตฺโต อานิสํโส ทสฺสิโต โหตีติฯ

อริยผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโยปิ ปนสฺสา อานิสํสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตา ปน สงฺเขปโต เอวํ ทฏฺฐพฺพา – ‘‘อริยผลสมาปตฺตี’’ติ หิ จตุนฺนมฺปิ ผลฏฺฐานํ อตฺตโน อตฺตโน อริยผลสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ นิโรเธ อปฺปนาฯ จตฺตาโรปิ หิ อริยปุคฺคลา สกํ สกํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘อนาคามิอรหนฺโตว สมาปชฺชนฺติ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตายา’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ อตฺตนา ปฏิลทฺธสมาปตฺติสมาปชฺชเน สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตาย กาตพฺพาภาวโตฯ สพฺพโส อสมุจฺฉินฺนกิเลสสฺส หิ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิยสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สมุจฺฉินฺเนกจฺจกิเลสานํ อริยานํฯ อุปริมา ปน เหฏฺฐิมํ ปุพฺเพ ปฏิลทฺธมฺปิ น สมาปชฺชนฺติ ปุคฺคลนฺตรภาวํ อุปคตตฺตาฯ

สมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรธเนน หิ ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนสฺส, โสตาปนฺนาทีหิ สกทาคามิอาทีนํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ อตฺถิ, อนนฺตรผลตฺตา จ โลกุตฺตรกุสลานํ เหฏฺฐิมโต อุปริโม ภวนฺตรคโต วิย โหตีติ ตสฺส ตสฺส อริยสฺส ตํ ตํ ผลํ ภวงฺคสทิสํ โหติ, ตสฺมา ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา นตฺถิ อุปริมสฺส เหฏฺฐิมผลสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ, เหฏฺฐิโม ปน อุปริมํ น สมาปชฺชติ อนธิคตตฺตาติ จตฺตาโรปิ ปุคฺคลา สกสกผลเมว สมาปชฺชนฺติฯ ตํ ปน สมาปชฺชิตุกาเมน อริยสาวเกน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพาฯ ตสฺส ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺส สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุญาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปติฯ ผลสมาปตฺตินินฺนจิตฺตตาย เจตฺถ เสขสฺส ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคฯ อญฺโญ เอว หิ วิปสฺสนาจาโร อริยมคฺคาวโห, อญฺโญ ผลสมาปตฺติอาวโหฯ

ตถา หิ อริยมคฺควีถิยํ อนุโลมญาณานิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ ถูลถูลโลภกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ ปทาลเนน โลกิยญาเณสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตานิ มคฺคานุกูลานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ตานิ เตน เตน มคฺเคน เตสํ เตสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา กิเลสวิกฺขมฺภเน นิรุสฺสุกฺกานิ เกวลํ อริยานํ ผลสมาปตฺติสุขสมงฺคิภาวสฺส ปริกมฺมปฺปตฺตานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ น เตสํ กุโตจิ วุฏฺฐานสมฺภโวฯ ยโต เนสํ ปจฺฉิโม สงฺขารนิมิตฺตโต วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจโย ภเวยฺย, เตเนว จ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจยภูตํ ญาณํ สงฺขารารมฺมณเมว โหติ, น นิพฺพานารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน จสฺสา ปพนฺธวเสน ปวตฺติปริจฺฉินฺนกาลาปคเม ภวงฺควเสน ตโต วุฏฺฐานญฺจ เวทิตพฺพํฯ

นิโรธสมาปตฺติ ปน ตติยจตุตฺถผลฏฺฐานํ อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อปฺปวตฺติฯ อนาคามิอรหนฺโตเยว หิ กามจฺฉนฺทาทิสมุจฺฉินฺทเนน สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตาย สมถผลสมนฺนาคตตฺตา นิโรธํ สมาปชฺชนฺติฯ

ตถา เหตํ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนนฺธภาวปฺปวตฺตนวเสน ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตสฺเสว สมฺภวติ, ตสฺมา ตํ สมาปชฺชิตุกาเมน อนาคามินา, ขีณาสเวน วา อฏฺฐสมาปตฺติลาภินา รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขารา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสิตพฺพา, ตโต ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถํ อากาสานญฺจายตนํ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตเถว ตตฺถ สงฺขารา สมฺมสิตพฺพา, อถ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย นานาพทฺธาวิโกปนํ สงฺฆปฏิมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธานปริจฺเฉโทติ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํฯ

ตตฺถ สรีรโต วิสํยุตฺตา มญฺจปีฐาทโย สตฺตาหพฺภนฺตเร ยถา น นสฺสนฺติ, ตถา อธิฏฺฐานํ นานาพทฺธาวิโกปนํฯ สรีรสํยุตฺเต วิสุํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิฯ สงฺโฆ ปน ญตฺติกมฺมาทีสุ กิญฺจิเทว กมฺมํ กตฺตุกาโม ‘‘ยาว มํ น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพาโภคกรณํ สงฺฆปฏิมานนํฯ สตฺถา จ ‘‘สิกฺขาปทปญฺญาปนาทีสุ ยาว มํ น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพาโภคกรณํ สตฺถุปกฺโกสนํฯ สตฺตาหพฺภนฺตเร อตฺตโน อายุสงฺขารสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาวโลกนํ อทฺธานปริจฺเฉโทฯ เอวํ กตปุพฺพกิจฺเจน เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ อเถกํ วา ทฺเว วา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ, นิโรธํ ผุสติ, ตโต ยถาปริจฺเฉทํ ตติยจตุตฺถผลานํ อญฺญตเรน นิโรธา วุฏฺฐหิสฺสตีติฯ เอวมยํ ทุวิธา สมาปตฺติ โลกุตฺตรปญฺญาย อานิสํโสฯ

[1392-4] สเทวกโลกโต อุตฺติณฺเณน, อุตฺตริตเรน วาติ โลกุตฺตเรน สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ ปญฺญาย ภาวนนฺติ สมฺพนฺโธฯ หิตภาวนนฺติ อิธโลกปรโลกหิตวิภาวนํ อิมํ ปญฺญาภาวนํฯ สุขสํหิตนฺติ สินิทฺธจฺฉายุทกวนฺตตาทินา สุขสหิตํฯ

หิตนฺติ โยคกมฺมสฺส หิตํ อุตฺตมนฺติ อุคฺคตตมํ, อจฺจุคฺคตํ พลวนฺตมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ อวิคฺคหกมฺปทนฺติ วิคฺคหญฺจ กมฺปญฺจ น เทตีติ อวิคฺคหกมฺปทนฺติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

กิเลสปฺปหานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

24. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[1395] อิทานิ เนสํ ปจฺจยวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ

ปฏิจฺจ เอนํ ผลเมติ ปวตฺตติ, ติฏฺฐติ, อุปฺปชฺชติ วาติ ปจฺจโย, หิโนติ ปติฏฺฐาติ เอตฺถาติ เหตุ, อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูล-สทฺโท วิย ปติฏฺฐตฺโถ เวทิตพฺโพ, หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อติหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชตีติ เหตุ, เหตุ จ โส มูลฏฺเฐน, ปจฺจโย จ อุปการกฏฺเฐนาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุภาเวน ปจฺจโยติ อตฺโถฯ

เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ สฺวายํ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺฐานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, อุภยตฺถ สหชาตนามธมฺมานญฺจ ปจฺจโยฯ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรนฺติ อิมินา ปญฺญตฺติยาปิ โลเก วิทิตภาเวน โลกิยปเทน สงฺคหิตตฺตา รูปาทิเภเทสุ ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปญฺญตฺติธมฺเมสุ น โกจิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสติฯ