20. วีสติโม ปริจฺเฉโท

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1263] อิทานิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐาย มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโต, สา ปน ยสฺมา โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภเว สติ โหติ, โอภาสาทโย จ อุทยพฺพยญาเณ สมฺภวนฺติ, อุทยพฺพยญาณญฺจ ติลกฺขณวิปสฺสนาย สติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จ กลาปสมฺมสนํ อาทิฯ ตญฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรสมฺมสนํ, ตสฺมา ปฐมํ ตตฺเถว อภิโยคํ กโรนฺเตน กมโต ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ทฺวินฺนํ วิสุทฺธีนมนฺตเร กลาปสมฺมสนํ โหติ, ตญฺจ โข ทฺวีสุ เอกาย วิสุทฺธิยา สงฺคเหตพฺพํ, มคฺคามคฺคญาณสฺส จ อาทิภูตตฺตา ตตฺเถวสฺส สงฺคโห ยุตฺโตติ เอตฺเถว นํ สงฺคหิตุกามตาย วุตฺตํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิฯ เกจิ ปน กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธนฺติ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติฯ กลาปสมฺมสเนเนวาติ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน กลาปโต, กลาปานํ วา สมฺมสเนน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิปสฺสนาย โยโค กรณีโยฯ อถ วา ภุมฺมตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน กลาปสมฺมสเน โยโค กรณีโยติ อตฺโถฯ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนว โยโค กรณีโย’’ติ วตฺวาปิ ตํ ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 2.692) คเหตพฺพนฺติ คนฺถวิตฺถารปริหารตฺถํ อิธ น ทสฺสิตนฺติฯ

[1264] ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสาติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส, ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส วาฯ อาทิโต ปน ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส อุทยวยํ ทุปฺปริคฺคหํ, ตสฺมา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ปฐมํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ กาตพฺพํฯ นิพฺพตฺตีติ ทฺวินฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ วเสน ปฐมาภินิพฺพตฺติ จ ขณนิพฺพตฺติ จฯ วิปริณาโมติ วินาโสฯ

[1265] อนุปสฺสนาปิ ญาณนฺติ ยา อุทยสฺส จ วยสฺส จ อนุปสฺสนา, สา ญาณนฺติ วรญาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตํฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยฯ วิปริณามลกฺขณํ วโยฯ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ชาตา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… ชาตํ จกฺขุํ…เป.… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยฯ วิปริณามลกฺขณํ วโยฯ อนุปสฺสนา ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.49)ฯ

เอตฺถ ปน อุทยทสฺสนํ ยาวเทว ขยทสฺสนนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณ’’นฺติฯ