ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต หิ สตฺโต อตฺถีติ วชฺชิตพฺพเมว, โลกสงฺเกตโตว อุปลพฺภนโต นตฺถีติปิ วชฺชิตพฺพเมวาติฯ สุฏฺฐุตรํ ปริสุทฺธํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ทิฏฺฐิคตานิ มลานีติ ทิฏฺฐิคตสงฺขาตานิ มลานิฯ อเสสํ นิสฺเสสโต นาสํ วินาสํ วิกฺขมฺภนํ อุเปนฺติฯ ตถา เหตํ ทิฏฺฐิมลวิโสธนโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วุจฺจติฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1227] อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, น ตทญฺญโต วิเสสนตฺถํ ตทญฺญสฺส จ อภาวโตฯ อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อตฺถสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติฯ ชานิตฺวา เหตุปจฺจเยติ เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหิตฺวา, เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหนเหตูติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยปริคฺคหณเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตเย กงฺขาวิตรณํ โหตีติฯ วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน ญาณํ ตถาวิคตํ วสิภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฐิต’’นฺติฯ

[1229-30] นามรูปสฺส…เป.… อาวชฺชิตฺวาติ ยถา นาม กุสโล ภิสกฺโก โรคํ ทิสฺวา ตสฺส สมุฏฺฐานํ ปริเยสติ, ยถา วา ปน อนุกมฺปโก ปุริโส กุมารํ อุตฺตานเสยฺยํ รถิกาย นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘กสฺส นุ โข อยํ ปุตฺตโก’’ติ ตสฺส มาตาปิตโร อาวชฺชติ, เอวเมวํ นามรูปสฺส โก เหตุ, โก วา ปจฺจโย ภเวฯ น ตาเวตํ อเหตุกํ สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺเพสญฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต, น อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปโต อุทฺธํ อิสฺสราทีนํ อภาวโตฯ เยปิ นามรูปมตฺตเมว อิสฺสราทโยติ วทนฺติ เตสํ อิสฺสราทิสงฺขาตนามรูปสฺส อเหตุภาวาปตฺติโต, ตสฺมา ภวิตพฺพมสฺส เหตุปจฺจเยหิ, ‘‘โก นุ โข’’ติ นามรูปสฺส เหตุปจฺจเย อาวชฺชิตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ ตาว กตฺวา อิมสฺส นามรูปสฺส เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺเตน โอฬาริกตฺตา, สุปากฏตฺตา จ รูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ ปฐมํ ตสฺส ปจฺจยปริคฺคโห กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปกายสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยถา นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห อเหตุวิสมเหตุวาทนิวตฺติยา โหติ, เอวํ นิพฺพิทาวิราคาวหภาเวน ตตฺถ ตตฺถ อภิรตินิวตฺติยาปิ อิจฺฉิตพฺโพติ ตํ ทฺวตฺติํสาการวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[1232-3] อวิชฺชา…เป.… มโตติ อวิชฺชา ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ ธมฺมชาตํ เอตสฺส ยถาวุตฺตสฺส รูปกายสฺส เหตุ, จตุพฺพิโธ อาหาโร ปจฺจโยติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน ปุริมํ เหตุ, อิตโร ปจฺจโยติ โจทนํ สนฺธาย ‘‘ชนโก’’ติอาทิํ วตฺวา ตํ โลกวเสน สมตฺเถตุํ ‘‘เหตฺวงฺกุรสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชนโกติ, อนุปาลโกติ จ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, ชนกตฺตา, อนุปาลกตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ชนกตฺตาติ นิพฺพตฺตกตฺตาฯ อิมินา พีชํ วิย องฺกุรสฺส อวิชฺชาทโย รูปกายสฺส อสาธารณการณตาย เหตูติ ทสฺสิตํฯ อนุปาลกตฺตาติ อุปตฺถมฺภกตฺตาฯ

อิมินา ปน องฺกุรสฺส ปถวีสลิลาทโย วิย อาหาโร สาธารณการณตาย ปจฺจโยติ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[1234-7] อิติเม…เป.… คตาติ เอวเมเต อวิชฺชาทโย ปญฺจ ธมฺมา ยถารหํ เหตุภาวํ, ปจฺจยภาวญฺจ คตาฯ มาตาว อุปนิสฺสยาติ อวิชฺชา ภเวสุ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนภาเวน, ตณฺหา ปตฺถนาภาเวน, อุปาทานํ ทฬฺหคฺคาหภาเวนาติ เอวํ สงฺขารภวานํ เหตุภูตา ชนกสหายตาย ภวนิกนฺติตํสหชาตอาสนฺนการณตฺตา อภิสงฺขาริกา, อปสฺสยภูตา วาติ มาตา วิย อุปนิสฺสยา โหนฺติฯ ยถา ปิตุชนิตสุกฺเก ปุตฺตสฺส อุปฺปตฺตีติ ปิตา ชนโก, เอวํ กมฺมํ สตฺตสฺส อุปฺปาทกตฺตา ชนกนฺติ อาหฯ ยถา ธาตี ชาตสฺส กุมารสฺส วฑฺฒิตา สนฺธาริกา, เอวํ อาหาโร อุปฺปนฺนสฺส กายสฺส พฺรูเหตา, สนฺธารโก จาติ วุตฺตํ ‘‘ธาตี…เป.… ภเว’’ติฯ กามญฺเจตฺถ อวิชฺชาทโย นามกายสฺสาปิ ปจฺจโย, ปการนฺตเรน ปน ตสฺส ปากฏํ ปจฺจยปริคฺคหวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺขุญฺจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาวชฺชนาทิํ อชฺฌตฺตํ สพฺพํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติฯ รูปมาโลกเมว จาติ ปน จ-สทฺเทน ยถา พาหิรรูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, ยถา จ อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เอวํ อญฺญมฺปิ พาหิรํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติฯ ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ลทฺธาติ อตฺโถฯ เตน จกฺขุสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, รูปาโลกานญฺจ ยถาสมฺภวํ อารมฺมณอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน, อิตเรสญฺจ สทฺทสงฺคหิตานํ อนนฺตราทิสหชาตาทิวเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ อาทิ-สทฺเทน ผสฺสาทีนํ วิย สห ปจฺจเยหิ โสตวิญฺญาณาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ เอวํ สมฺมสนูปคํ สพฺพํ นามํ สห ปจฺจเยน สงฺคหิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘นามกายสฺส ปจฺจยํ ปริคณฺหตี’’ติฯ

[1238-40] ทิสฺวานาติ เอตรหิ ปวตฺติํ ทิสฺวาฯ ตเถวิทนฺติ อิมินา น เกวลํ สปฺปจฺจยตามตฺตเมว ปจฺจามฏฺฐํ, อถ โข ยาทิเสหิ เอตรหิ ปวตฺตติ, ตาทิเสหิ อวิชฺชาทิปจฺจเยเหว อตีเตปิ ปวตฺติตฺถาติ ปจฺจยสหิตตาปิ ปจฺจามฏฺฐาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุพฺพนฺเตติ อตีตขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺฐาเสฯ ปญฺจธาคตาติ –

‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสิํ อหมตีตมทฺธานํ, กิํ นุ โข อโหสิํ อหมตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสิํ อหมตีตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20; มหานิ. 174) –

ปญฺจหิ อากาเรหิ อาคตา, ปวตฺตา วาฯ อปรนฺเตติ อนาคเต ขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺฐาเสฯ ปญฺจธา สมุทีริตาติ –

‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธานํ, น นุ โข ภวิสฺสามิ อหมนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ อหมนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อหมนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20; มหานิ. 174) –

เอวํ ปญฺจธา กถิตาฯ

[1241] ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเนติ เอตรหิ ปฏิสนฺธิํ อาทิํ กตฺวา จุติปริยนฺเต อทฺธาเนปิฯ อทฺธาน-คฺคหเณน เจตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธโกฏฺฐาสเมว วทติฯ น หิ ตพฺพินิมุตฺโต อญฺโญ โกจิ กาโล นาม อตฺถีติฯ ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตาติ –

‘‘อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี จ ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20; มหานิ. 174) –

เอวํ ฉพฺพิธา วุตฺตาฯ ‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 129-130) วิย ปเทเสปิ สพฺพ-สทฺทสฺส ปวตฺตนโต ‘‘สพฺพา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘อนวเสสา’’ติ วุตฺตํฯ นตฺถิ เอติสฺสา อวเสโส อวสิฏฺโฐติ อนวเสสา, โสฬสวิธาปิ เจสา เอกกงฺขาวเสนาปิ อนวสิฏฺฐา หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปหิยฺยตีติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหิยฺยติฯ กามํ นามรูปมตฺตํ วินา สตฺตสฺส อทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยาว ปจฺจุปฺปนฺเน กงฺขา ปหีนา, อตีตานาคเต กงฺขานํ ปหาเนน ปน ปจฺจุปฺปนฺเน กงฺขาย อติสยปฺปหานํ ทสฺเสตุํ อิเธว สา วุตฺตาฯ อถ วา ปจฺจุปฺปนฺเน นิสฺสตฺตนามรูปสฺส ปจฺจเยสุ ปวตฺตกงฺขาย อิเธว ตีรณโต สา อิธ วุตฺตาฯ วณฺณภณนํ วา เอตํ อิธ ปจฺจุปฺปนฺนกงฺขาย ปหานวจนํ ยถา ตํ โสตาปตฺติมคฺคาทีสุ ปหีนานมฺปิ จ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานาติอาทินา อนาคามิมคฺคาทีสุ วจนนฺติฯ

[1242] กมฺมวิปากานํ วเสนาปีติ ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนํ สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมิํ ปุเร กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา, อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา…เป.… เจตนา ภโว อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา กมฺมภวสฺมิํ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาติ เอวํ วุตฺตานํ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏานํ วเสนฯ กิเลสวฏฺโฏปิ เจตฺถ กมฺมสหายตาย กมฺมวฏฺเฏเนว สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1243] ทิฏฺฐธมฺมเวทนียนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ อุปปชฺชาปราปริยาโหสิกมฺมวสา ปนาติ อุปปชฺชเวทนียอปราปริยเวทนียอโหสิกมฺมวเสนฯ อุตฺตรปทโลปวเสน หิ ‘‘อุปปชฺชาปราปริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนภวโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํฯ อปเร อปเร ทิฏฺฐธมฺมโต อญฺญสฺมิํ อญฺญสฺมิํ ยตฺถกตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียํฯ อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, อตฺถิ, ภวิสฺสติ จาติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํ อโหสิกมฺมํฯ

ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวปฺปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปฐมชวนเจตนา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา นามฯ สา หิ วุตฺตากาเรน พลวติ ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการานุปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขญฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ อเหตุกผลํ เทติ, สเหตุกผลทาเน ปน ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนมฺปิ อาปชฺเชยฺยฯ ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปฺปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํฯ อโหสิกมฺมํ…เป.… วิปาโกติ เอตฺถ ‘‘อโหสิ กมฺม’’นฺติ ปทํ วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพํ ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. 1.234)ฯ ตตฺถ สกสกกาลาติกฺกนฺตสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส จ วเสน ปุริมํ วุตฺตํฯ

ตญฺหิ กมฺมสฺส , วิปากกาลสฺส จ อตีตตฺตา ตถา วตฺตพฺพตฺตํ ลภติ, ทุติยํ อนาคเต อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส ปุริมภเวสุ กตํ อทินฺนวิปากํ อปราปริยเวทนียํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตติยํ ปน อนนฺตรภเว กตํ อุปปชฺชเวทนียํ, อรหโต อตีตภเวสุ กตํ อปราปริยเวทนียญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘เอกเมว อตีตํ กมฺมํ อทฺธตฺตเย วิปากาภาวํ สนฺธาย ติธา วิภชิตฺวา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกาฯ กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติฯ สา หิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา, ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน วา ตถา อภิสงฺขตา สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียํ นามฯ เยภุยฺยวุตฺติยา เจตฺถ ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺจเวกฺขณวสิตาทิปวตฺติยํ ปน ปญฺจมาทิกาปิ โหติฯ วิปากํ เทตีติ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา ปวตฺติวิปากํ เทติ, อทินฺนปฏิสนฺธิกํ ปน ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถิฯ จุติอนนฺตรญฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโสติ อาจริยาฯ ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทติฯ เตนาห ภควา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379)ฯ อุภินฺน…เป.… เทตีติ ยถาวุตฺตการณวิรหโต ทิฏฺฐธมฺมูปปชฺชเวทนียภาวํ อสมฺปตฺตา ปญฺจ เจตนา วิปากทานสภาวสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา ปฏิสนฺธิวิปากํ, ปวตฺติวิปากํ วา เทติฯ สติ สํสารปฺปวตฺติยาติ อิมินา อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺฐติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติฯ

[1244] เอวํ ตาว วิปากทานกาลวเสน จตุพฺพิธํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิปากทานปริยายโต, กิจฺจโต จ จตุพฺพิธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ครุก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ครุกนฺติ มหาสาวชฺชํ, มหานุภาวญฺจ อญฺเญน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยกมฺมํฯ พหุลนฺติ อภิณฺหโส กตํ, เอกวารํ กตฺวาปิ อภิณฺหสมาเสวิตญฺจฯ อาสนฺนนฺติ มรณาสนฺนกาเล อนุสฺสริตํ, ตทา กตญฺจฯ กฏตฺตากมฺมนฺติ ครุกาทิภาวํ อสมฺปตฺตํ กตมตฺตโตเยว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพกมฺมํฯ ตตฺถ กุสลํ วา โหตุ อกุสลํ วา, ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ มาตุฆาตกาทิกมฺมํ วา มหคฺคตกมฺมํ วา, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติฯ ตถา พหุลาพหุเลสุ ยํ พหุลํ สุสีลฺยํ ทุสฺสีลฺยํ วา, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติฯ ทูราสนฺเนสุ ยํ อาสนฺนํ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, เตเนว อุปปชฺชติฯ อาสนฺนกาเล กเต จ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ กฏตฺตา ปน กมฺมํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ ปุริมานํ อภาเว ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติฯ อิติ ครุกํ สพฺพปฐมํ วิปจฺจติฯ ตถา หิ ตํ ‘‘ครุก’’นฺติ วุตฺตํฯ ครุเก อสติ พหุลีกตํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ กฏตฺตากมฺมนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิปจฺจตี’’ติฯ

[1245] ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน วิปากสนฺตานสฺส นิพฺพตฺตกํ ชนกํฯ สุขทุกฺขสนฺตานสฺส, นามรูปปฺปพนฺธสฺส วา จิรตรปฺปตฺติเหตุภูตํ อุปตฺถมฺภกํฯ เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติฯ สุขทุกฺเข ปวตฺตมาเน พวฺหาพาธตาทิปจฺจยูปนิปาตเนน สณิกํ สณิกํ ตสฺส วิพาธกํ อุปปีฬกํฯ เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตี’’ติฯ ตถา ปฏิปกฺขกมฺมวิปากสฺส อปฺปวตฺติกรณวเสน อุปจฺเฉทกํ ปฏิพาหกํ อุปฆาตกํฯ เตนาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติฯ

รูปญฺจ อรูปวิปากกฺขนฺโธ จาติ รูปารูปวิปากกฺขนฺโธ, กมฺมชรูปสฺสาปิ วิปากปริยาโย อตฺถีติ ‘‘รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตํฯ อญฺเญน กมฺเมนาติ กุสเลน วา อกุสเลน วา อญฺเญน กมฺเมน กตฺตุภูเตน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา วิปาเก ชนิเตฯ เตนาห ‘‘ชนิเต วิปาเก’’ติฯ ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย ‘‘ชนิเต วิปาเก’’ติ วทนฺติฯ อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ กุสลํ สมานํ อญฺเญนปิ กุสลกมฺเมน อุปฺปชฺชมานกํ สุขํ ตสฺส ปฏิปกฺขวิพาธนวเสน อุปตฺถมฺเภติฯ อกุสลํ อญฺเญน อกุสลกมฺเมน อุปปชฺชมานํ ทุกฺขํ ตเถว อุปตฺถมฺเภติฯ เอวญฺจ อุปตฺถมฺเภนฺตํ ตํ ทีฆกาลํ ปวตฺเตติ นามาติ อาห ‘‘อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติฯ อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬตีติ อุปปีฬกํ อกุสลํ สมานํ สุขิตสฺส โรคาทิอนฺตรายการณสมฺปาทกภาเวน สุขสนฺตานํ อุปจฺฉินฺทนฺตํ ปีเฬติ, กุสลญฺจ โรคาทินา ทุกฺขิตสฺส เภสชฺชาทิสุขาทิการณสมฺปาทกภาเวน ทุกฺขสนฺตานํ วิจฺฉินฺทนฺตํ ปีเฬติฯ เกจิ ปน ‘‘สุขทุกฺขสฺส การณํ อสมฺปาเทนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิทายกกมฺมสฺส ปวตฺติวิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยํ วิปากทายกกมฺมํ อุปปีฬกกมฺม’’นฺติ วทนฺติฯ เอวํ สนฺเต ปน ปฏิสนฺธิทายกเมว ชนกกมฺมนฺติ วุตฺตํ สิยาฯ

อปิจ อุปฆาตเกน สห อิมสฺส วิเสสภาโว อาปชฺชติ, ตํ ปฏิสนฺธิวิปากสฺส ปฏิพาหกนฺติ เจ? ตํ น, อวิเสเสน วุตฺตตฺตาติฯ ‘‘ทุพฺพลํ กมฺมํ ฆาเตตฺวา’’ติ วุตฺเต ‘‘นนุ ตสฺส ปุพฺเพเยว สิทฺธตฺตา, นิรุทฺธตฺตา จ กถมิทํ ตทุปฆาตกํ โหตี’’ติ อาปนฺนํ โจทนํ สนฺธาย กมฺมสฺส ฆาตนํ นาม ตสฺส วิปากปฏิพาหนเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติฯ ตํปฏิพาหนญฺจ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาสกรณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติฯ

วิปจฺจนาย กโตกาสํ กมฺมํ วิปกฺกเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ…เป.… อุปฺปนฺนํ นาม โหตี’’ติฯ

อุปปีฬกํ อญฺญสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทติ, น สยํ อตฺตโน วิปากํ เทติ, อุปฆาตกํ ปน ทุพฺพลกมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ อุปฺปาเทตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เกจิ ปน อาจริยา อปเรนาปิ นเยน ชนกาทิกมฺมํ อิจฺฉนฺติฯ กถํ? ยสฺมิํ กมฺเม กเต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ วิปากกฏตฺตารูปานํ อุปฺปตฺติ โหติ, ตํ ชนกํฯ ยสฺมิํ ปน กเต อญฺเญน ชนิตสฺส อิฏฺฐสฺส วา อนิฏฺฐสฺส วา ผลสฺส วิพาธกวิจฺเฉทกปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหกปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกานุภาวานุรูปํ ปริโปสกจิรตรปฺปพนฺธา โหนฺติ, ตํ อุปตฺถมฺภกํฯ ชนเกน นิพฺพตฺติตํ กุสลผลํ, อกุสลผลํ วา เยน ปจฺจนีกภูเตน โรคธาตุวิสมตาทินิมิตฺตตาย พาธียติ, ตํ อุปปีฬกํฯ เยน ปน กมฺมุนา ชนกสามตฺถิยวเสน จิรตรปฺปพนฺธารหมฺปิ สมานํ ผลวิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปตฺติยา อุปหญฺญติ วิจฺฉิชฺชติ, ตํ อุปฆาตกนฺติฯ

เอตฺถ จ เกจิ อปฺปาพาธทีฆายุกตาสํวตฺตนวเสน ทุติยสฺส กุสลภาวํ, พวฺหาพาธอปฺปายุกตาสํวตฺตนวเสน ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ อกุสลภาวญฺจ วณฺเณนฺติ, ภูริทตฺตาทีนํ ปน นาคาทีนํ, อิโต อนุปฺปทินฺนยาปนกเปตานญฺจ อปาเยสุ อกุสลวิปากสฺส อุปตฺถมฺภนูปปีฬนูปฆาตกานิ กมฺมานิ สนฺตีติ จตุนฺนมฺปิ กุสลากุสลภาโว น วิรุชฺฌติฯ กิญฺจาปิ กมฺมานํ กมฺมนฺตรญฺเจว วิปากนฺตรญฺจ พุทฺธานํ กมฺมวิปากญาณสฺเสว ยาถาวสรสโต ปากฏํ โหติฯ พุทฺธาเวณิกญฺเหตํ อสาธารณํ สาวเกหิ, วิปสฺสเกน ปน เอกเทสโต ชานิตพฺพํฯ น หิ สพฺเพน สพฺพํ อชานนฺตสฺส ปจฺจยปริคฺคโห ปริปูรติ, ตสฺมา ตาทิสํ ปริคฺคหํ สนฺธาย ‘‘อิติ อิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ยาทิเสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน นามรูปสฺส ปวตฺติ, ตาทิเสเหว อิตรสฺมิมฺปิ อทฺธทฺวเยติ เอวํ ยถา อตีตานาคเต นยํ เนติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา อิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อทฺธตฺตเยปิ กิริยากิริยาผลมตฺตตาทสฺสนปรตฺตา โจทนายฯ อิตี กมฺมญฺเจวาติอาทินา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺเสวํ…เป.… ปหิยฺยตีติ ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต ยา สา ปุพฺพนฺตาทโย อารพฺภ ‘‘อโหสิํ นุ โข อห’’นฺติอาทินา นเยน ปวตฺตา วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติฯ

[1246-8] ปหีนาย ปน ตาย สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ เหตุผลสมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตนามรูปมตฺตเมว ขายติฯ เตเนวาห ‘‘เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนวา’’ติอาทิฯ การณสามคฺคิยํ ทานาทีหิ สาธิตกิริยาย ปวตฺตมานาย การณมตฺเต กตฺตุโวหาโรติ อาห ‘‘การณโต อุทฺธํ การณํ น จ ปสฺสตี’’ติฯ ปาก…เป.… ปฏิเวทกํ น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ปากปฏิเวทกนฺติ วิปากวินฺทกํฯ เอวํ อปสฺสนฺโต ปน การเณ สติ การโกติ, วิปากปฺปวตฺติยา สติ ปฏิสํเวทโกติ สมญฺญามตฺเตเนว ปณฺฑิตา โวหรนฺติฯ อิจฺเจวํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ สุทฺธธมฺมาติ เกนจิ สตฺเตน วา ปุคฺคเลน วา อมิสฺสธมฺมาฯ เอเวตนฺติ เอวํวิธํ เอตํ ทสฺสนํ สมฺมทสฺสนํ, อวิปรีตทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ

[1249] พีชรุกฺขาทิกานํ วาติ ยถา พีชโต รุกฺโข, รุกฺขโต พีชนฺติ เอวํ การณปรมฺปรคเวสเน อนาทิกาลิกตฺตา พีชรุกฺขสนฺตานสฺส ปุพฺพา โกฏิ นตฺถิ, เอวํ กมฺมปจฺจยา วิปาโก, วิปากปจฺจยา กมฺมนฺติ ปริเยสเน อนาทิกาลิกตฺตา กมฺมวิปากสนฺตานสฺส ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, อณฺฑโต กุกฺกุฏี, ปุนปิ กุกฺกุฏิยา อณฺฑ’’นฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

[1250-3] อนาคเตปิ สํสาเรติ ยถา อตีเต, เอวํ อนาคเตปิ อทฺธาเน ขนฺธานํ ปฏิปาฏีติอาทินา วุตฺตสํสาเร สติฯ อปฺปวตฺติ น ทิสฺสตีติ กมฺมโต วิปาโก ภวิสฺสติ, วิปากโต กมฺมนฺติ อนาคเต การิยปรมฺปราย คเวสิยมานาย อปริกฺขีณสํโยชนสฺส กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺตนํ น ทิสฺสติ, ปวตฺตติ เอวาติ อตฺโถฯ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตมาเน สํสาเร ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตี’’ติ วจเนน การเณ อาทิสฺส อภาโว วุตฺโต, ‘‘อปฺปวตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วจเนน ผลสฺส อวสานาภาโว วุตฺโตติฯ เอตมตฺถนฺติ ‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถี’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํฯ อสยํวสีติ น สยํวสิโน, มิจฺฉาภินิเวสปรวสาติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺญวิโรธิโนติ อิตรีตรวิรุทฺธา ทิฏฺฐิโย วา ทิฏฺฐิยา วา อญฺญมญฺเญน สห วิโรธิโนฯ คมฺภีรญาณโคจรตาย คมฺภีรํฯ ตถา นิปุณํฯ สตฺตสุญฺญตาย, อญฺญมญฺญสภาวสุญฺญตาย จ สุญฺญํฯ ปจฺจยนฺติ นามรูปสฺส ปจฺจยํ, ตปฺปจฺจยปฏิเวเธเนว จ สพฺพํ ปฏิวิทฺธํ โหตีติฯ

[1254-6] กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหีติ กุฏฺฏาทีสุ รชาทิ วิย วิปาเก สนฺติฏฺฐมานํ กมฺมํ นตฺถิฯ ปาโก กมฺเม น วิชฺชตีติ ตถา กมฺเม สนฺติฏฺฐมาโน วิปาโก นตฺถิฯ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา น สูริเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มณิมฺหีติ สูริยกนฺตมณิมฺหิฯ น เตสํ พหิ โส อตฺถีติ เต มุญฺจิตฺวา เตหิ พหิ โส อคฺคิ นตฺถิฯ สมฺภาเรหีติ สมงฺคีภูเตหิ อาตปาทีหิ ตีหิ การเณหิฯ น อนฺโต กมฺมสฺสาติอาทิ อตฺถโต เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ อุปมานิคมนตฺถํ ปุนปิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1257-8] ยทิ เหตุ, ผลญฺจ อญฺญมญฺญรหิตํ, กถํ เหตุโต ผลํ นิพฺพตฺตตีติ อาห ‘‘กมฺมญฺจ โข อุปาทายา’’ติฯ

น เกวลํ กมฺมผลเมว สุญฺญํ กตฺตุรหิตํ, สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ การกรหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เหตฺถ เทโว’’ติอาทิคาถา วุตฺตาฯ เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เอเกน เหตุนา เอกสฺส, อเนกสฺส วา ผลสฺส อนิพฺพตฺติโต เหตุสมูหนิมิตฺตํ, สมฺภาโรติ วา ปจฺจยาธิวจนนฺติ เหตุปจฺจยนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[1259] อทฺธาสุ ตริตฺวา กงฺขนฺติ ตีสุ อทฺธาสุ โสฬสวิธํ กงฺขํ วิตริตฺวาฯ น เกวลเมตํ โสฬสวิธเมว กงฺขํ วิตรติ, อถ โข ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ธ. ส. 1123; วิภ. 915) อฏฺฐวิธํ กงฺขมฺปิ ปชหติฯ ตถา เหตฺถ พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ สิกฺขาติ กงฺขาย โคจรภูตา โลกิยา ธมฺมา อธิปฺเปตาฯ น หิ โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ กิเลสา ปวตฺติตุํ สกฺโกนฺติฯ ปุพฺพนฺโตติ อตีตา ขนฺธายตนธาตุโย, อปรนฺโตติ อนาคตา, ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ตทุภยํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ตทุภยภาคยุตฺตตฺตาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมคฺคหเณน คหิโต อฏฺฐโม กงฺขาวิสโย นามรูปมตฺตํ, อิทปฺปจฺจยตา-คฺคหเณน ปน ตสฺส ปจฺจโย คหิโต, ตสฺมา โสฬสวตฺถุกาย ปหีนาย อฏฺฐวตฺถุกา กงฺขา อปฺปติฏฺฐาว โหตีติฯ เอตาสญฺจ ปหาเนน ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิปิ วิกฺขมฺภนฺติ ทิฏฺเฐกฏฺฐตฺตา วิจิกิจฺฉายฯ ยถา หิ ทิฏฺฐิ สมุจฺฉิชฺชมานา วิจิกิจฺฉาย สทฺธิํเยว สมุจฺฉิชฺชติ, เอวํ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิยมานา ทิฏฺฐิยา สทฺธิํเยว วิกฺขมฺภียติฯ อตฺตาภินิเวสูปนิสฺสยา หิ ‘‘อโหสิํ นุ โข อห’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20; มหานิ. 174) โสฬสวตฺถุกา กงฺขา, สา เอว จ ปุพฺพนฺตาทิวตฺถุภาเวน วุตฺตา, อตฺตาภินิเวสวตฺถุกานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ, พุทฺธาทิวตฺถุกา จ ตเทกฏฺฐาติฯ อุฏฺฐิตนฺติ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิตํฯ

[1260-2] กงฺขาวิตรณํ นามาติ ยถาวุตฺตกงฺขาวิตรณโต กงฺขาวิตรณํ นามฯ น เกวลํ กงฺขาวิตรณํ นาม, ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติปิ ยถาภูตญาณนฺติปิ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ อิทํ สมุทีริตํฯ เอตฺถ จ ธรียนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหีติ ธมฺมา, ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐิติ, ธมฺมานํ ฐิติ ธมฺมฏฺฐิติ, ปจฺจยธมฺมาฯ อถ วา ธมฺโมติ การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 718-721) วิย, ธมฺมสฺส ฐิติสภาโว, ธมฺมโต จ อญฺโญ สภาโว นตฺถีติ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว, ธมฺมฏฺฐิติยํ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ สงฺขารานํ ยถาภูตํ อนิจฺจตาทิ ยถาภูตํ, ตตฺถ ญาณนฺติ ยถาภูตญาณํฯ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทสฺสนํฯ ลทฺธปฺปติฏฺโฐติ สาสเน ปติฏฺฐา นาม อริยมคฺโคฯ อยํ ปน ตํ อนธิคโตปิ ตทธิคมุปายปฏิปตฺติยํ ฐิตตฺตา ลทฺธปฺปติฏฺโฐ วิย โหตีติ ‘‘ลทฺธปฺปติฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตฯ ตโตเยว จูฬโก โสตาปนฺโน, โลกิยาหิ สีลสมาธิปญฺญาหิ สมนฺนาคตตฺตา อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต โสตาปนฺโน วิย นิยโต, สุคติปรายโณ จ โหตีติ จูฬโสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโน หิ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติฯ อถ วา ลทฺธปฺปติฏฺโฐ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมนฯ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเนน หิ สมฺมทฺทิตทิฏฺฐิกณฺฏโก วินิทฺธุตอเหตุกวิสมเหตุวาโท ยถาสกปจฺจเยเหว ธมฺมปฺปวตฺติํ ญตฺวา สาสเน ปติฏฺฐิตสทฺโธ ลทฺธปฺปติฏฺโฐ นาม โหตีติฯ

นามรูปววตฺถาเนน ทุกฺขสจฺจํ, ธมฺมฏฺฐิติญาเณน สมุทยสจฺจํ, ตสฺเสว อปรภาเค อนิจฺจโต มนสิการาทิวิธินา มคฺคสจฺจญฺจ อภิญฺญาย ปวตฺติยา ทุกฺขภาวํ ทิสฺวา ตสฺส อปฺปวตฺเต นิโรเธ เอกํเสเนว นินฺนชฺฌาสยตาย โลกิเยเนว ญาเณน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อธิคตตฺตา อปาเยสุ อภพฺพุปฺปตฺติโก, โสตาปนฺนภูมิยญฺจ ภพฺพุปฺปตฺติโก โหตีติ จูฬโสตาปนฺโน นามาติ วุตฺตํ ‘‘โสตาปนฺโน หิ จูฬโก’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ มหานิสํสเมตํ ญาณํ, ตสฺมา สปญฺโญ อตฺตโน หิตานุเปกฺขนปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ เตนาห ‘‘อตฺถกาโม’’ติฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. วีสติโม ปริจฺเฉโท

มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1263] อิทานิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐาย มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโต, สา ปน ยสฺมา โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภเว สติ โหติ, โอภาสาทโย จ อุทยพฺพยญาเณ สมฺภวนฺติ, อุทยพฺพยญาณญฺจ ติลกฺขณวิปสฺสนาย สติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จ กลาปสมฺมสนํ อาทิฯ ตญฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรสมฺมสนํ, ตสฺมา ปฐมํ ตตฺเถว อภิโยคํ กโรนฺเตน กมโต ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ทฺวินฺนํ วิสุทฺธีนมนฺตเร กลาปสมฺมสนํ โหติ, ตญฺจ โข ทฺวีสุ เอกาย วิสุทฺธิยา สงฺคเหตพฺพํ, มคฺคามคฺคญาณสฺส จ อาทิภูตตฺตา ตตฺเถวสฺส สงฺคโห ยุตฺโตติ เอตฺเถว นํ สงฺคหิตุกามตาย วุตฺตํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิฯ เกจิ ปน กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธนฺติ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติฯ กลาปสมฺมสเนเนวาติ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน กลาปโต, กลาปานํ วา สมฺมสเนน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิปสฺสนาย โยโค กรณีโยฯ อถ วา ภุมฺมตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน กลาปสมฺมสเน โยโค กรณีโยติ อตฺโถฯ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนว โยโค กรณีโย’’ติ วตฺวาปิ ตํ ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 2.692) คเหตพฺพนฺติ คนฺถวิตฺถารปริหารตฺถํ อิธ น ทสฺสิตนฺติฯ

[1264] ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสาติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส, ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส วาฯ อาทิโต ปน ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส อุทยวยํ ทุปฺปริคฺคหํ, ตสฺมา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ปฐมํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ กาตพฺพํฯ นิพฺพตฺตีติ ทฺวินฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ วเสน ปฐมาภินิพฺพตฺติ จ ขณนิพฺพตฺติ จฯ วิปริณาโมติ วินาโสฯ

[1265] อนุปสฺสนาปิ ญาณนฺติ ยา อุทยสฺส จ วยสฺส จ อนุปสฺสนา, สา ญาณนฺติ วรญาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตํฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยฯ วิปริณามลกฺขณํ วโยฯ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ชาตา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… ชาตํ จกฺขุํ…เป.… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยฯ วิปริณามลกฺขณํ วโยฯ อนุปสฺสนา ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.49)ฯ

เอตฺถ ปน อุทยทสฺสนํ ยาวเทว ขยทสฺสนนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณ’’นฺติฯ