[1169] วิวิธตฺถวณฺณปทนฺติ นานปฺปการอตฺถปเทหิ, พฺยญฺชนปเทหิ จ สมฺปนฺนํฯ มธุรตฺถมตินีหรนฺติ มธุรตฺถํ อตินีหรญฺจาติ ปทจฺเฉโทฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. อฏฺฐารสโม ปริจฺเฉโท

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1170-2] อิทานิ ยสฺมา เอวํ อภิญฺญาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปญฺญา ภาเวตพฺพา โหติฯ เอวญฺหิ สา สพฺพากาเรน ถิรตรา สิขปฺปตฺตา จ โหติ, ตสฺมา ตสฺสา ภาวนานยวิภาวนตฺถมารภนฺโต อาห ‘‘สมาธิํ ปนา’’ติอาทิ ฯ กา ปญฺญาติ สรูปปุจฺฉาฯ โก จตฺโถติ อิมิสฺสา โก อตฺโถฯ ปญฺญาติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย วตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ

[1173-4] ปญฺญา วิปสฺสนาปญฺญาติ อิธาธิปฺเปตเมว ปญฺญํ ทสฺเสติ, อญฺญตฺถ ปน พหุวิโธ ปญฺญาปเภโท โหติฯ ปุญฺญจิตฺตสมายุตาติ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตาฯ เอตฺถ จ ปุญฺญ-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺฐา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติฯ วิปสฺสนา-คฺคหเณน กมฺมสฺสกตาทิวสปฺปวตฺตํ เสสกุสลปญฺญํฯ

ชานนา วา ปการโตติ วุตฺเต ‘‘กิมิทํ ปการโต ชานนํ นามา’’ติ อนุโยคํ มนสิ นิธาย สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐํ นานปฺปการโต ชานนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สญฺญาวิญฺญาณปญฺญานํ, โก วิเสโส กิมนฺตร’’นฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนมาห ‘‘สญฺญาวิญฺญาณปญฺญาน’’นฺติอาทินาฯ ชานนตฺเต สเมปิ จาติ วิสยวิชานนากาเร สมาเนปิฯ

[1175] สญฺชานนมตฺตํวาติ ‘‘นีลปีต’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ, อวิชฺชมานํ วา สญฺญานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํฯ ตถา เหสา ปุน สญฺชานนปจฺจยกรณรสาฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปฺปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-กาเรน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา น สนฺติเยวาติ อวธาเรติฯ เตนาห ‘‘ลกฺขณปฺปฏิเวธ’’นฺติอาทิฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ กาตุํ เนว สกฺโกติ, วิญฺญาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, สญฺญา กุโต ปญฺญากิจฺจํ กเรยฺยาติ ลกฺขณปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติจฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ

[1176] วิญฺญาณํ ปน อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ น ตตฺถ สญฺญา วิย นีลปีตาทิกสฺส สญฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ, อถ โข ตํ ตตฺถ อนิจฺจตาทิวิเสสํ, อญฺญญฺจ ตาทิสํ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิญฺญาณํ ปนา’’ติอาทิฯ กถํ ปน วิญฺญาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ กโรตีติ? ปญฺญาย ทสฺสิตมคฺเคนฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ญายาคตาปิ วารา น วิญฺญายนฺติฯ ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํฯ

[1177] อุสฺสกฺกิตฺวาติ 220 อุทยพฺพยาทิญาณปฏิปาฏิยา อารภิตฺวา มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ วิญฺญาณํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตาฯ วุตฺตนยนฺติ วิญฺญาเณ วุตฺตนยํฯ สา หิ อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณญฺจ ปฏิวิชฺฌติฯ

อตฺตโน ปน อนญฺญสาธารเณน อานุภาเวน มคฺคํ ปาเปตุญฺจ สกฺโกติฯ พาลคามิกเหรญฺญิกานํ กหาปณชานนมิว จ เนสํ อารมฺมณชานนํ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ เหรญฺญิกผลเก ฐปิตํ กหาปณราสิํ เอโก อสญฺชาตโวหารพุทฺธิ พาลทารโก, เอโก คามิกปุริโส, เอโก เหรญฺญิโกติ ตีสุ ชเนสุ ปสฺสมาเนสุ พาลทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตทีฆรสฺสจตุรสฺสปริมณฺฑลภาวมตฺตเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคาวหํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติฯ คามิกปุริโส ตทุภยํ ชานาติ, ‘‘อยํ เฉโก มหาสาโร, อยํ กูโฏ, อยํ อฑฺฒสาโร, อยํ ปาทสาโร’’ติอาทิกํ ปน วิภาคํ น ชานาติฯ เหรญฺญิโก สพฺเพปิ เต ปกาเร ชานาติ, ชานนฺโต จ โอโลเกตฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสทฺทํ สุตฺวาปิ ชานาติ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ รสํ สายิตฺวาปิ หตฺเถน ธารยิตฺวาปิ ‘‘อสุกสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา ปพฺพเต วา นทีตีเร วา กโต’’ติปิ ‘‘อสุกอาจริเยน กโต’’ติปิ ชานาติฯ ตตฺถ สญฺญา อสญฺชาตโวหารพุทฺธิโน พาลทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณํ คณฺหาติ นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานาการคฺคหณโต, วิญฺญาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนมิว เอกจฺจวิเสสคฺคหณสมตฺถตาย, ปญฺญา อนวเสสคฺคหณสมตฺถตาย เหรญฺญิกสฺส กหาปณทสฺสนมิว ทฏฺฐพฺพาติฯ

[1178-80] สภาวปฏิเวธนนฺติ สโก ภาโว, สมาโน วา ภาโว สภาโว, ตสฺส ปฏิเวธนํ ญาตปริญฺญาตีรณปริญฺญาวเสน สภาวสามญฺญลกฺขณปฏิเวธนํฯ ฆฏปฏาทิปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลโก วิย ยถาวุตฺตธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส วิทฺธํสนรสาฯ

อุปฺปชฺชมาโนเยว หิ ญาณาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา’’ติฯ ตโตเยว สพฺพธมฺเมสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐติ, การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปติฏฺฐาเปตีติ อาห ‘‘อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ วิปสฺสนาปญฺญาย อิธาธิปฺเปตตฺตา สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺฐานํฯ ตถา หิ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071; อ. นิ. 11.2) สุตฺตปทนฺติ อาห ‘‘สมาธาสนฺนการณา’’ติฯ

[1181-2] ธมฺมสภาวปฏิเวโธ นาม ปญฺญาย อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺสา โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา’’ติฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺตา, ตตฺถ วา วิทิตาติ โลกิกาฯ ตตฺถ อปริยาปนฺนตฺตา อโลกิกาฯ กตมา ปเนตฺถ โลกิยา, กตมา โลกุตฺตรา จาติ อาห ‘‘โลกิเยนา’’ติอาทิฯ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ มคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิเยน มคฺเคน ยุตฺตาฯ วิเสสโต ปน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิจตุกฺกสงฺคหิตมคฺคสํยุตฺตา สมุทาเย ปวตฺตา ปญฺญา ตเทกเทเสสุปิ ปวตฺตตีติ มคฺค-คฺคหณํ กตํ, ปจฺเจกมฺปิ วา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ มคฺคสมญฺญาติ กตฺวาฯ โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตราฯ โลกุตฺตราปิ หิ มคฺคสมฺปยุตฺตา ภาเวตพฺพา, วิปสฺสนาปริโยสาเน ลพฺภเตวาติ โลกุตฺตร-คฺคหณํ น วิรุชฺฌติฯ เตนาห ‘‘โลกุตฺตเรนา’’ติอาทิฯ สุตมยาทิโตติอาทิคฺคหเณน ภาวนามยํ สงฺคณฺหาติฯ

[1183-5] อตฺตโนว จินฺตายาติ ตสฺส ตสฺส อนวชฺชสฺส อตฺถสฺส สาธเน ปโรปเทเสน วินา อตฺตโน อุปายจินฺตาวเสเนว ฯ ภูริปญฺเญนาติ มหาปญฺเญน, ปตฺถฏตาย ปถวีสมานปญฺเญน วาติ อตฺโถฯ ปรโต ปน สุตฺวานาติ ปรโต อุปเทสํ สุตฺวาฯ สุเตเนว จ นิปฺผนฺนาติ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, สุเตเนว นิปฺผนฺนตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘นิปฺผนฺนตฺตา สุเตน วา’’ติ วา ปาโฐฯ ยถา วาปิ ตถา วาติ ปรโต สุตฺวา วา อสุตฺวา วาฯ อปฺปนาปตฺตาติ อิทํ สิขาปตฺตํ ภาวนามยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน อปฺปนาปตฺตาว ภาวนามยาติฯ ติสฺโสปิ ปเนตา ปญฺญา ปาฬิวเสน เอวํ เวทิตพฺพา –

‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปญฺญา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา, เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุทิํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺญาฯ ตตฺถ กตมา สุตมยา ปญฺญา…เป.… สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปญฺญาฯ สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญา’’ติ (วิภ. 768)ฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ กมฺมายตนาทิวเสน จินฺตามยสุตมยปญฺญา มหคฺคตโลกุตฺตรวเสน ภาวนามยปญฺญา จ วุตฺตา, อิธ ปน อนฺติมภวิกานํ ทฺวินฺนํ โพธิสตฺตานเมว ลพฺภมานา จินฺตามยภูตา สจฺจานุโลมิกา ปญฺญา, ปูริตปารมีนํ อวเสสมหาปญฺญานํ ลพฺภมานา สุตมยา สจฺจานุโลมิกา ปญฺญา, โลกุตฺตรปฺปนาปตฺตาปิ ภาวนามยปญฺญาว อธิปฺเปตาฯ

[1186] ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺสาติ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานสงฺขาตสฺส ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส วเสนฯ นนุ เจตฺถ วิปสฺสนาปญฺญา อธิปฺเปตา, กสฺมา ปฏิสมฺภิทา อาหฏาติ? วิปสฺสกานํ ญาณปาฏวตฺถํ ปญฺญาปฺปเภเท นิทฺทิสิยมาเน ปฏิสมฺภิทาปญฺญาปิ วตฺตุกามตาย, ปฏิสมฺภิทาปญฺญาย วา วิปสฺสนาผลภูตตฺตา โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาธิกาเร วา โลกุตฺตรปญฺญาย สห ปาปุณิตพฺพํ ปฏิสมฺภิทาปญฺญมฺปิ วตฺตุกามตาย อิเธว วุตฺตาติฯ อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ ญาณนฺติ ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718) เอวมาคตํ อตฺถาทีสุ ตีสุ ปเภทคตํ ญาณตฺตยํฯ ตีสุปีติ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุปิ ปฏิสมฺภิทาญาเณสุ โคจรกิจฺจลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานภูมิอาทิวเสน เต อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ เอวํ ปเภทคตํ ญาณํ, ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน วา ตีสุ ญาเณสุ ญาณํฯ ปฏิสมฺภิทารมฺมณมฺปิ หิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติฯ เตเนว จ สุตฺตนฺตภาชนียปาฬิยํ ‘‘ญาเณสุ ญาณ’’นฺติ, อฏฺฐกถาย จ ‘‘สพฺพตฺถกญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ญาณํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ ญาณ’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 718) อวิเสเสน วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา มหคฺคตปฏิสมฺภิทาญาณสฺส อภาเวปิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย มหคฺคตารมฺมณตาปิ ปญฺหาปุจฺฉกปาฬิยํ วุตฺตาฯ

อภิธมฺมภาชนีเย ปน –

‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติฯ เย วา ปน ตสฺมิํ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลาฯ เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปญฺญตฺติ โหติ, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ เยน ญาเณน ตานิ ญาณานิ ชานาติ ‘อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานี’ติ, เตสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 725) –

จิตฺตุปฺปาทกฺกเมน เทสนาย ปวตฺตตฺตา สาวเสโส ปาโฐ กโตฯ จิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต อตฺเถ อเสเสตฺวา เทสนา หิ อภิธมฺมภาชนีเย ปวตฺตา, น สพฺพเญยฺเยติ ยถาทสฺสิตวิสยวจนวเสน ‘‘เยน ญาเณน ตานิ ญาณานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ, น ตํ อญฺญารมฺมณตํ ปฏิเสเธติ เทสนาย อตปฺปรภาวโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพาเน, อนาคเตปิ อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ อนาคตารมฺมณาติปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปีติ อตฺถปฏิสมฺภิทาย นิพฺพานารมฺมณตา วุตฺตาฯ เอตฺถ จ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลสฺเสตํ อธิวจนํฯ เหตุผลญฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ สมฺปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติฯ ธมฺโมติปิ สงฺเขปโต ปจฺจยสฺเสตํ อธิวจนํฯ โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ ทหติ ปวตฺเตติ, สมฺปาปุณิตุํ วา ธาเรติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติฯ นิรุตฺตีติ สตฺตานํ มูลภาสาภูตา มาคธิกภาสา, ยาย พุทฺธานํ เทสนา โหติฯ ปฏิภานนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ ญาณตฺตยเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ อภิธมฺเม ‘‘ทุกฺเข ญาณํ…เป.… ตสฺส วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิฯ

[1187] ยสฺมา ปนายํ สงฺเขปตฺโถว, ปเภทวเสน จ วุจฺจมาโน ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ตํ สงฺคเหตฺวา ปเภทโตว อตฺถาทิเก ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ ยํ กิญฺจิ เหตาทิปจฺจยโต สมุปฺปนฺนํฯ ตํ ปน ‘‘อิทํ อิโต นิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ เหตุอนุสาเรน วิญฺญายมานเมว อิธ อธิปฺเปตํ, ตถา กุสลากุสลผลภูตา วิปากา อพฺยาปารสนฺติวเสน วิญฺญายมานา, เสสา อพฺยาปารภูตา กิริยา ธมฺมา อวิปากสนฺติวเสน, อสงฺขตํ นิสฺสรณภูโต นิโรโธ นิพฺพุติสนฺติวเสน, พุทฺธวจนตฺถภูโต ขนฺธาทิปรมตฺถธมฺโม อิมาย อยํ ทีปิโตติ เอวํ ปาฬิอนุสาเรน วิญฺญายมาโนว อตฺถสมญฺญํ ลภตีติ อาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เหตุผลํ, ภาสิตตฺโถ จ สกสกเหตุปฏิพทฺโธ, ภาสิตปฏิพทฺโธ จ วิญฺญายตีติ ปริยายโต, เสสํ สกสกภาววเสเนว วิญฺญายตีติ นิปฺปริยายโตว อตฺโถ นามฯ ตตฺถ ปริยายตฺโถ สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วุตฺโต, นิปฺปริยายตฺโถ อภิธมฺมภาชนียวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ภาสิตนฺติ ปาฬิธมฺมมาหฯ เสสํ อตฺถปญฺจเกสุ วุตฺตนเยน ยถารหํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ นิพฺพานํ ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, ภาสิตตฺโถ ญาเปตพฺโพ อตฺโถ, อิตโร นิพฺพตฺเตตพฺโพ อตฺโถติ ติวิโธ โหติ อตฺโถฯ มคฺโค สมฺปาปโก เหตุ, ภาสิตํ ญาปโก เหตุ, อิตรํ นิพฺพตฺตโก เหตูติ เอวํ ติวิโธ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิริยาธมฺมานญฺเจตฺถ อวิปากตาย ธมฺมภาโว น วุตฺโตฯ ยทิ เอวํ วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว น วตฺตพฺโพ? น, ปจฺจยุปฺปนฺนภาวโตฯ เอวํ สติ กุสลากุสลานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อตฺถภาโว อาปชฺชติ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตาฯ

วิปากสฺส ปน ปธานเหตุตาย ปากฏภาวโต ธมฺมภาโว เอว เตสํ วุตฺโต, กิริยานํ ปจฺจยภาวา ธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตาฯ กมฺมผลสมฺพนฺธสฺส ปน เหตุภาวาภาวโต ธมฺมภาโว น ยุตฺโตติฯ อปิจ ‘‘อยํ อิมสฺส ปจฺจโย, อยํ ปจฺจยุปฺปนฺโน’’ติ เอวํ เภทมกตฺวา เกวลํ กุสลากุสเล วิปากกิริยธมฺเม จ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทา น โหนฺตีติ เตสํ อตฺถธมฺมตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1189] สภาวนิรุตฺตีติ อวิปรีตนิรุตฺติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โพธเน สพฺพกาลํ ปฏินิยตสมฺพนฺโธ อพฺยภิจารโวหาโร มาคธภาสาติ วุตฺตํ โหติฯ สา หิ สพฺพกาลํ ปฏินิยตสมฺพนฺโธ, อิตรา ภาสา ปน กาลนฺตเรน ปริวตฺตนฺติฯ อตฺถโต ปเนสา นามปญฺญตฺตีติ อาจริยาฯ ยถาหุ –

‘‘นิรุตฺติ มาคธา ภาสา, อตฺถโต นามสมฺมุตี’’ติฯ

อปเร ปน – ยทิ สภาวนิรุตฺติ ปญฺญตฺติสภาวา, เอวํ สติ ปญฺญตฺติ อภิลปิตพฺพา, น วจนนฺติ อาปชฺชติ, เอวญฺจ สติ ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ อิทํ น สกฺกา วตฺตุํ, อภิลปิตพฺโพติ อภิลาโปฯ

น หิ วจนโต อญฺญํ อภิลปิตพฺพํ อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถิ, อถ ผสฺสาทิวจเนหิ โพเธตพฺพํ อภิลปิตพฺพํ, เอวญฺจ สติ อตฺถธมฺมานมฺปิ โพเธตพฺพตฺตา เตสมฺปิ นิรุตฺติภาโว อาปชฺชติ, อปิจ อฏฺฐกถายํ ‘‘ผสฺโสติ จ สภาวนิรุตฺติ, ผสฺสา ผสฺสนฺติ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 718) วจนโต วิญฺญตฺติวิการสหิโต สทฺโท นิรุตฺตีติ ทสฺสิตเมว, ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺญตฺติอารมฺมณา’’ติ จ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 718) วุตฺตตฺตา นิรุตฺติสทฺทารมฺมณาย โสตวิญฺญาณวีถิยา ปรโต มโนทฺวาเร นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปวตฺตติ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ วทนฺติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถราทโย ปนาหุ – ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ วจนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทํ คเหตฺวา ปจฺฉาชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวญฺจ สติ อญฺญสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ อญฺญํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ วุตฺตนฺติ อาปชฺชติ, ยถา ปน ทิพฺพโสตญาณํ มนุสฺสาทิสทฺทเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ตํตํสทฺทวิภาวกํ, เอวํ สภาวาสภาวนิรุตฺตินิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนสภาวนิรุตฺติสทฺทารมฺมณํ ตํวิภาวกํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจมาเน น โกจิ ปาฬิวิโรโธ, ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ จ ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณปจฺจเวกฺขณํ ปวตฺเตนฺตสฺสาติ น น สกฺกา วตฺตุํฯ ตมฺปิ หิ ญาณํ สภาวนิรุตฺติํ วิภาเวนฺตเมว ตํตํสทฺทปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ ตํตํปเภทนิจฺฉยสฺส เหตุภาวโต นิรุตฺติํ ภินฺทนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ จ ปเภทคตมฺปิ โหตีติฯ

[1190] ติวิธนฺติ อิทํ เหฏฺฐา วิภาวิตนยเมวาติฯ ปจฺจเวกฺขโตติ อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ อสมฺโมหวเสน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ นนุ จ ตีณิ ญาณานิปิ อตฺถธมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ ญาเณสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ โหติ, กสฺมา ปน ‘‘เตสุ…เป.… มต’’นฺติ วิสุํ วุตฺตนฺติ? สารมฺมเณสุ ตีสุ ญาเณสุ ปวตฺตญาณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ยญฺหิ ญาณารมฺมณํ ญาณํ ตสฺส อารมฺมณมฺปิ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ, ตํ อิธ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นามฯ

เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติฯ ญาณมตฺตารมฺมณํ ปน ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาเยวฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อยํ ปฏิสมฺภิทา สารมฺมเณสุ ญาเณสุ ปวตฺตติ, อารมฺมณานํ ปน ปเภทํ เหฏฺฐา ญาณตฺตยเมว วิภาเวติฯ ยถา กิํ? ยถา ธมฺมเทสนาย อสมตฺโถ พหุสฺสุโต กิญฺจาปิ ธมฺมกถิเกน กเถตพฺพํ ธมฺมํ ชานาติ, เทสนา ปน ธมฺมกถิกสฺเสว วิสโยติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมาสุ ปน ปจฺฉิมานํ ติสฺสนฺนํ เสขาเสขมคฺคกฺขเณ อสมฺโมหวเสน ปฏิเวโธ โหติ, อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณกรณวเสนปิฯ ตถา หิ สา มคฺคผลสภาวาปิ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา สา โลกิยโลกุตฺตรา, เสสา ติสฺโส โลกิยาวฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ลาโภ ตาสมสมฺโมหา, เสขาเสขปถกฺขเณ;

อตฺถปญฺญา ยถาลมฺพา, สา ทฺวิธาญฺญา ตุ สาสวา’’ติฯ

[1191] อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปญฺจหิ อากาเรหิ วิสทภาวํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ, ปาฬิอฏฺฐกถาสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา ปริปุจฺฉา ปริโต สพฺพโต ญาตุํ ปุจฺฉาติ กตฺวาฯ สวนํ สกฺกจฺจํ อฏฺฐิํ กตฺวา โสตวิญฺญาณวเสน คหณํ, อธิคโม มคฺคุปฺปตฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อธิคโม นาม อรหตฺตมคฺคุปฺปตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 718) วุตฺตํฯ ตํ เสขภูมิยํ ปเภทคมนํ อปฺปวิสยํ, อเสขภูมิยํ พหุวิสยนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ สาติสยํ วา อธิคมนํ สนฺธาเยว วุตฺตํฯ เสเขน ปตฺตานมฺปิ หิ อิมาสํ อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทภาวาธิคโมติฯ ปุพฺพโยโค วิย ปน อรหตฺตปฺปตฺติ อรหโตปิ ปฏิสมฺภิทาวิสทตาย ปจฺจโย น น โหตีติ ปญฺจนฺนมฺปิ ยถาโยคํ เสกฺขาเสกฺขปฏิสมฺภิทาวิสทตาย การณตา โยเชตพฺพาฯ

ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ, ตาว วิปสฺสนาภิโยโคฯ อธิคมปุพฺพโยคา เจตฺถ อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนญฺจ วิสทํ กโรนฺติ, เสสานิ ปน สุวิสทภาวสฺเสว ปจฺจยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1192-4] เอวํ เอกวิธาทิวเสน ปญฺญาย ปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาวนาวิธานํ วิภาเวตุํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺพา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยสฺมา อิมาย ปญฺญาย ขนฺธาทโย ธมฺมา ภูมิ, สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จาติ อิมา ทฺเว วิสุทฺธิโย มูลํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สรีรํ, ตสฺมา เตสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺธาทีสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ขนฺธาทีสูติ ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภเทสุฯ ภูมิภูเตสุ จาติ ลกฺขณาทิคฺคหณวเสน ญาณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูเตสุฯ สีลํ จิตฺตวิสุทฺธินฺติ มูลภูตํ สีลวิสุทฺธิํ, จิตฺตวิสุทฺธิญฺจฯ สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยญฺจ อยํ ปญฺญา มูลชาตา นาม โหติ, นาสตีติฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธาทโย ปญฺจาติ อุปพฺรูเหตพฺพตฺตา สรีรภูตา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทโย ปญฺจฯ อิมิสฺสา หิ ปญฺญาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺฐานิยา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทโย อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน สรีรนฺติ เวทิตพฺพาฯ ตาย ปญฺญายาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน ขนฺธาทีสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตปญฺญายฯ ชนนาทิโตติ ชาติชรามรณาทีหิฯ

[1195-6] ‘‘ภาเวตพฺพา’’ติ วตฺวา อิทานิ ยสฺมา ขนฺธาทิภูมีสุ สีลวิสุทฺธิจิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาเตหิ มูเลหิ สุปฺปติฏฺฐิเตน ปญฺจวิสุทฺธิสงฺขาตสรีรสฺส วฑฺฒเนเนว ปญฺญาวฑฺฒนา นาม โหติ, ตสฺมา วิปสฺสนาปญฺญาย ภูมิภูเตสุ ขนฺธาทีสุ เอกเทสทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ อตีตานาคตาทิกนฺติอาทินา ปน ตเทว เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสติฯ อาทิ-คฺคหเณน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส คหณํฯ

[1197-1200] หีนนฺติอาทีสุ อกุสลกมฺมสมุฏฺฐานตาย หีนํ, กุสลกมฺมสมุฏฺฐานตาย ปณีตํฯ อกุสลวิปากุปฺปตฺติเหตุภูตตาย วา หีนํ, วิปริยาเยน ปณีตํฯ ทุปฺปริคฺคหภูตสุขุมรูปาทิวเสน ทูรํ, อิตรวเสน สนฺติกนฺติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิวิภาคภินฺนํ สพฺพํ ตํ รูปราสิวเสน พุทฺธิยา เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ราสฏฺเฐน รูปกฺขนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ สุตฺเตปิ หิ วุตฺตํ ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา’’ติฯ เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอเกเกสุ ปน เวทนาทีสุ ‘‘สมุทฺโท มยา ทิฏฺโฐ’’ติอาทีสุ วิย สมุทายโวหารสฺส อวยเวปิ ทิสฺสนโต ขนฺธ-สทฺโท รุฬฺหีวเสน ปวตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ตํ กิญฺจิ เวทยิตลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ เวทนากฺขนฺโธเยว เวทนากฺขนฺธตาฯ เวทนาย อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 2.497 อาทโย) คเหตพฺพาฯ อภิสงฺขารลกฺขณนฺติ สงฺขารกฺขนฺธสฺส เจตนาปธานตาย เอวํ วุตฺตํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ ราสิกรณลกฺขณํ สมฺปิณฺฑนลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79) วุตฺตตฺตา ยถา อตฺตโน ผลสงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขรณสภาวนฺติ อตฺโถฯ อยํ ปน กุสลากุสลเจตนาย วเสน วฏฺฏติฯ

[1202-5] เอวํ วิปสฺสนาปญฺญาย ภูมิภูเต ธมฺเม เอกเทสโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีลจิตฺตวิสุทฺธีนํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา ตา อวตฺวา อิทํ ปญฺญาภาวนาย อาทิภูตํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตํ สมฺปาเทตุกาเมน จ โยคาวจเรน จตุธาตุววตฺถานวเสน วา ทฺวาทสายตนวเสน วา ปญฺจกฺขนฺธวเสน วา อุภินฺนํ สงฺเขปโกฏฺฐาสานํ วเสน วา ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน วา นามรูปสฺส ววตฺถาเปตพฺพภาเวปิ เตน เตน มุเขน ววตฺถานปฺปกาสนสฺส อติปปญฺจาวหตฺตา ยถาธิคตกฺขนฺธวเสเนว อิธ ววตฺถานํ ทสฺสิตํฯ เอกาสีติยา จิตฺเตนาติ เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตนฯ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปน เนว สุกฺขวิปสฺสกสฺส, น สมถยานิกสฺส ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ อนธิคตตฺตาฯ จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺเธฯ สีตุณฺหาทิวิโรธิปจฺจยสมวาเย วิการาปชฺชนโต รูปํ รุปฺปนลกฺขณํฯ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นามํ นมนลกฺขณํฯ ปริคณฺหตีติ ปริจฺเฉทการิกาย ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติฯ

[1206-9] ตาลสฺส กนฺทํ ตุ ยมกนฺติ ทฺวีหิ พีเชหิ นิพฺพตฺติตํ เอกีภูตํ ยมกตาลกนฺทํฯ ตญฺหิ ยมกํ ภินฺนสนฺตานมฺปิ อภินฺนํ วิย อุปฏฺฐาติ, เอวํ รูปารูปธมฺมาติฯ นามญฺจ รูปญฺจาติ เอเตเนว ตสฺส ทุวิธภาเว สิทฺเธ ‘‘ทฺวิธา ววตฺถเปตี’’ติ อิทํ นามรูปวินิมุตฺตสฺส อญฺญสฺส อภาวทสฺสนตฺถํฯ เตเนวาห ‘‘นามโต รูปโต’’ติอาทิฯ นามรูปมตฺตตาย อวินิจฺฉิตตฺตา, สนฺตานาทิฆนเภทสฺส จ อกตตฺตา อภินิเวเสน วินา สมูเหกตฺตคฺคหณวเสน ‘‘สตฺโต’’ติ ปวตฺโต สมฺโมโห สตฺตสมฺโมโห, ตสฺส ฆาตตฺถํ วิกฺขมฺภนตฺถํฯ

พหุสุตฺตวเสนาติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา อิธ ทสฺสิตานํ, อญฺเญสญฺจ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, มหาลิ, อตฺตา อภวิสฺส , นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ (มหาว. 20; สํ. นิ. 3.59) เอวมาทีนํ สมฺพหุลานํ สุตฺตนฺตานํ วเสนฯ ตนฺติ ตํ นามรูปํฯ

[1210-2] องฺคสมฺภาราติ องฺคสมฺภารเหตุ ตนฺนิมิตฺตํ อมุญฺจิตฺวา สติ เอว ตสฺมินฺติ อตฺโถฯ สทฺโทติ โวหาโรฯ ขนฺเธสูติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ เต อมุญฺจิตฺวาว สตฺโตติ สมฺมุติ โวหาโรฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อกฺขจกฺกปญฺชรอีสาทีสุ องฺคสมฺภาเรสุ เอเกนากาเรน เอกชฺฌํ ราสิ หุตฺวา สณฺฐิเตสุ ‘‘รโถ’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต ปน เอเกกสฺมิํ องฺเค อุปปริกฺขิยมาเน รโถ นาม นตฺถิ, เอวเมว อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเนสุ ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘ปุคฺคโล’’ติ วา ‘‘ชีโว’’ติ วา โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน เอเกกสฺมิํ ธมฺเม อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘อสฺมี’’ติ วา ‘‘อห’’นฺติ วา คาหสฺส วตฺถุภูโต สตฺโต นาม นตฺถิ, เกวลํ นามรูปมตฺตเมว อตฺถีติฯ เอวํ ปสฺสโต หิ ทสฺสนํ ยถาภูตทสฺสนํ นาม โหติ, ยํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วุจฺจติฯ สเจ โกจิ สตฺโต นาม นตฺถิ, กถญฺจรหิ นามรูปมตฺเต คมนาทิอตฺถกิจฺจสิทฺธตา โหตีติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ยถาปี’’ติอาทิฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา ทารุมยํ ยนฺตํ นิชฺชีวํ ชีววิรหิตํ อพฺภนฺตเร วตฺตมานสฺส ชีวสฺส อภาวโต ตโตเยว นิรีหกํ นิพฺยาปารํ, อถ จ ปน ทารุรชฺชุสมาโยเค ปจฺจยวิเสสวเสน ตํ ทารุยนฺตํ คจฺฉติปิ ติฏฺฐติปิ, สชีวํ สพฺยาปารํ วิย คมนาทิกิจฺจํ สาเธนฺตมิว ขายติ, ตถา อิทํ นามรูปมฺปิ กิญฺจาปิ นิชฺชีวํ นิรีหกญฺจ, อถ จ ปน อญฺญมญฺญสงฺขตปจฺจยวิเสสสฺส สมาโยเค สชีวํ สพฺยาปารํ คจฺฉนฺตํ ติฏฺฐนฺตญฺจ ขายตีติฯ

[1213] สจฺจโตติ ภูตโต, ปรมตฺถโตติ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ นามรูปํ อภิสงฺขตํ ยนฺตมิว สุญฺญํ ชีวาทินาฯ ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตํ อิทํ นามรูปํ ยนฺตมิว สุญฺญนฺติ วา สมฺพนฺโธฯ ทุกฺขสฺส ปุญฺโชติ นิจฺจาตุรตาย ทุกฺขสฺส ราสิฯ ติณกฏฺฐสาทิโสติ อตฺตสุญฺญตาย ติณกฏฺฐสโมฯ

[1215] ยมกนฺติ ยุคฬํฯ โส จ ยมกภาโว อญฺญมญฺญนิสฺสิตภาเวนาติ อาห ‘‘อุโภ อญฺโญญฺญนิสฺสิตา’’ติฯ ตโต เอว เอกสฺมิํ ภิชฺชมานสฺมิํ อุโภ ภิชฺชนฺติฯ น หิ กทาจิ ปญฺจโวการภเว มรณวเสน รูเป นิรุชฺฌนฺเต อรูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ, อรูเป วา นิรุชฺฌนฺเต รูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ อตฺถิฯ เอกโวการภวจตุโวการภเวสุ ปน เตสํ อญฺญมญฺญํ อนิสฺสาย ปวตฺติยา การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติฯ โส ปนายํ ภงฺโค ปจฺจยวเสเนว, ปจฺจยนิโรเธเนว นามรูปนิโรโธติ อตฺโถฯ ปจฺจยาติ ปจฺจยภูตา, อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยา โหนฺตาปิ เอกสฺมิํ ภิชฺชมานสฺมิํ อุโภ ภิชฺชนฺติเยวาติ อตฺโถฯ

[1216-9] นิตฺเตชนฺติ เตชหีนํ อานุภาววิรหิตํฯ ยตฺถ ปน ตํ นิตฺเตชํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น พฺยาหรตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ อญฺญถา สทฺทหนุสฺสาหนาทีสุ นามํ นิตฺเตชนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ รูปํ สนฺธารณาพนฺธนาทีสุฯ เตเนว หิ ‘‘ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตช’’นฺติ วตฺวา ‘‘ภุญฺชามีติ…เป.… น วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

[1220-1] นามํ นิสฺสายาติอาทินา พฺยติเรกวเสนปิ นามรูปานํ นิตฺเตชตํเยว วิภาเวติ ฯ รูปญฺหิ คมนาทิกิริยาสุ นามํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, นามํ ทสฺสนาทิกิริยาสุ รูปํ นิสฺสายฯ อญฺญมญฺญํ สนฺนิสฺสาย จสฺส อตฺตกิจฺจสิทฺธิปิ ปจฺเจกํ อสมตฺถตํ วิภาเวติฯ ตถา หิ นามรูปสฺส อตฺตสุญฺญตา, นิพฺยาปารตา จ สุฏฺฐุตรํ ปากฏา โหนฺตีติฯ

กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถานํ สมุทิตภาเว สติ สมตฺถตา โหติ อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุกภาวาปตฺติโตฯ น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺฐุํ อสกฺโกนฺตานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สมุทิตํ ทฏฺฐุํ สกฺโกตีติ โจทนํ หทเย กตฺวา อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อุปมายปิ หิ อสิทฺโธ อตฺโถ สาเธตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิ อิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.258; อ. นิ. 8.8; 10.95; ชา. 2.19.24)ฯ อยํ ปเนตฺถ ชจฺจนฺธปีฐสปฺปีนํ อุปมา – ยถา ชจฺจนฺโธ จ ปีฐสปฺปี จ ทิสา ปกฺกมิตุกามา อสฺสุฯ ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปิํ เอวมาห ‘‘อหํ โข, ภเณ, สกฺโกมิ ปาเทหิ ปาทกรณียํ กาตุํ, นตฺถิ จ เม จกฺขูนิ, เยหิ สมํ วิสมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ ปีฐสปฺปี ชจฺจนฺธํ เอวมาห ‘‘อหํ โข, ภเณ, สกฺโกมิ จกฺขุนา จกฺขุกรณียํ กาตุํ, นตฺถิ จ เม ปาทา, เยหิ อภิกฺกเมยฺยํ ปฏิกฺกเมยฺยํ วา’’ติฯ โส ตุฏฺฐหฏฺโฐ ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปิํ อํสกูฏํ อาโรเปสิ, ปีฐสปฺปี ชจฺจนฺธสฺส อํสกูเฏ นิสีทิตฺวา เอวมาห ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺห, ทกฺขิณํ มุญฺจ, วามํ คณฺหา’’ติฯ ตตฺถ ชจฺจนฺโธปิ นิตฺเตโช ทุพฺพโล น สเกน พเลน คจฺฉติ, ตเถว ปีฐสปฺปี น สเกน พเลน คจฺฉติ, น จ เตสํ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย คมนํ น ปวตฺตติ, เอวเมว นามมฺปิ นิตฺเตชํ น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตติ, รูปมฺปิ นิตฺเตชํ น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตติ, น จ เตสํ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย อุปฺปตฺติ วา ปวตฺติ วา น โหตีติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘น สเกน พเลน ชายเร,

โนปิ สเกน พเลน ติฏฺฐเร;

ปรธมฺมวสานุวตฺติโน,

ชายเร สงฺขตา อตฺตทุพฺพลาฯ

‘‘ปรปจฺจยโต จ ชายเร, ปรอารมฺมณโต สมุฏฺฐิตา;

อารมฺมณปจฺจเยหิ จ, ปรธมฺเมหิ จิเม ปภาวิตา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.677);

[1222-3] อิทานิ นาวายนฺติกูปมายปิ นามรูปานํ อวสวตฺติตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิคาถาทฺวยํ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิสฺสายาติ ปติฏฺฐายฯ ยนฺตีติ คจฺฉนฺติฯ มนุสฺเส นิสฺสายาติ เนตุภูเต นิยามกกมฺมกราทิมนุสฺเส อปสฺสายฯ น หิ เตสํ อรณคฺคหณลงฺการสณฺฐาปนอุทกสิญฺจนาทิกิริยาย วินา นาวา อิจฺฉิตเทสํ ปาปุณาติ, ยถา ปน อุโภปิ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย อณฺณเว คจฺฉนฺติ, เอวํ นามญฺจ รูปญฺจ อุโภ อญฺญมญฺญํ นิสฺสิตา ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[1224] สตฺตสญฺญํ วิโนเทตฺวาติ ยถาวุตฺตนเยหิ อนาทิกาลภาวิตํ ขนฺธปญฺจเก สตฺตคฺคาหํ วิกฺขมฺเภตฺวาฯ นาม…เป.… วุจฺจตีติ ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโยฯ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ เอวํ สพฺพากาเรน เตสํ ลกฺขณสลฺลกฺขณมุเขน ตมตฺถภาวทสฺสนํ เอตํ อตฺตทิฏฺฐิมลวิโสธนโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ อตฺโถฯ น เกวลญฺเจตํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเยว วุจฺจติ, นามรูปววตฺถาปนนฺติปิ เอตสฺเสว อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ชาติอาทิโตติ ชาติชราพฺยาธิอาทิโต ทุกฺขโตฯ ยถาห ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (มหาว. 14; สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30)ฯ อนฺตทฺวยนฺติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตทฺวยํฯ อถ วา สตฺตสฺส อจฺจนฺตํ อตฺถิภาวสงฺขาตํ, ตสฺส นตฺถิภาวสงฺขาตญฺจ อนฺตทฺวยํฯ

ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต หิ สตฺโต อตฺถีติ วชฺชิตพฺพเมว, โลกสงฺเกตโตว อุปลพฺภนโต นตฺถีติปิ วชฺชิตพฺพเมวาติฯ สุฏฺฐุตรํ ปริสุทฺธํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ทิฏฺฐิคตานิ มลานีติ ทิฏฺฐิคตสงฺขาตานิ มลานิฯ อเสสํ นิสฺเสสโต นาสํ วินาสํ วิกฺขมฺภนํ อุเปนฺติฯ ตถา เหตํ ทิฏฺฐิมลวิโสธนโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วุจฺจติฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1227] อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, น ตทญฺญโต วิเสสนตฺถํ ตทญฺญสฺส จ อภาวโตฯ อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อตฺถสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติฯ ชานิตฺวา เหตุปจฺจเยติ เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหิตฺวา, เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหนเหตูติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยปริคฺคหณเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตเย กงฺขาวิตรณํ โหตีติฯ วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน ญาณํ ตถาวิคตํ วสิภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฐิต’’นฺติฯ