เมนู

ทิพฺพจกฺขุญาณเมว หิ จุติยํ, อุปปตฺติยญฺจ รูปํ วิภาเวนฺตํ จุตูปปาเต ปวตฺตตฺตา ‘‘จุตูปปาตญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, อวเสสรูปวิภาวนกาเล ‘‘ทิพฺพจกฺขู’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต นามทฺวเยน อาคตํ เอกเมว ญาณํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ จุตูปปาตญาณนฺติ ปน พฺยญฺชนโตเยว นานนฺติฯ กตฺถจิ มโนมยญาณนฺติปิ วิสุํ อภิญฺญาญาณํ อาคตํ, ตํ อตฺถโต อิทฺธิวิธญาณเมวฯ ทิพฺพจกฺขุญาณวณฺณนาฯ

[1103] อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ อเนน ตเรนาติ อเนน อภิธมฺมาวตารนามเกน ตเรนฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา

[1104-5] ปญฺจ อิทฺธิวิธาทีนีติ –

‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, ปรจิตฺตวิชานนา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปญฺจธา’’ติฯ –

เอวมาคตา ปญฺจฯ สตฺตาภิญฺญา อิมา ปนาติ อตีตํสญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณ, มโนมยญาณสฺส จ อิทฺธิวิธญาเณ อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํฯ อตีตํสญาณํ นาม ปเรสํ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ยาว ปฏิสนฺธิปริโยสานํ ปวตฺตจิตฺตารมฺมณํ ญาณํฯ มโนมยญาณมฺปิ นาม มโนมยกายาภินิมฺมานาทิวสปฺปวตฺตํ อิทฺธิวิธญาณํฯ

[1106] อิทานิ อิเมสํ อภิญฺญาญาณานํ อารมฺมณวินิจฺฉเย อสมฺโมหตฺถํ ตํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘สตฺตนฺน’’นฺติอาทิ จตฺตาโร อารมฺมณตฺติกาติ ปริตฺตารมฺมณตฺติโก มคฺคารมฺมณตฺติโก อตีตารมฺมณตฺติโก อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ อิเม จตฺตาโร อารมฺมณตฺติกาฯ เอตฺถาติ อิทํ ปจฺจามสนํ กิํ ติกานํ, อุทาหุ อารมฺมณานนฺติ, กิญฺเจตฺถ – ยทิ ติกานํ, ตทยุตฺตํฯ น หิ ติเกสุ อภิญฺญาญาณานิ ปวตฺตนฺติฯ อถ อารมฺมณานํ, ตมฺปิ อยุตฺตํฯ น หิ อญฺญํ อุทฺทิสิตฺวา อญฺญสฺส ปจฺจามสนํ ยุตฺตนฺติฯ ยถา อิจฺฉสิ, ตถา โหตุฯ ภวตุ ตาว ติกานํ, นนุ วุตฺตํ ‘‘ติเกสุ อภิญฺญาญาณานิ นปฺปวตฺตนฺตี’’ติ? นายํ วิโรโธ ติกโวหาเรน อารมฺมณานํเยว คยฺหมานตฺตาฯ อถ วา ปน โหตุ อารมฺมณานํ, นนุ วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ อุทฺทิสิตฺวา อญฺญสฺส ปจฺจามสนํ อยุตฺต’’นฺติฯ อยมฺปิ น โทโส ยถาวุตฺตการเณเนวาติฯ

[1107-10] ปริตฺตาทีสุ สตฺตสูติ อสติปิ วตฺถุเภเท ภูมิกาลสนฺตานเภทวเสน ภินฺเนสุ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน สตฺตสุ ปริตฺตาทิอารมฺมณวิภาเคสุฯ อิทฺธิวิธญาณสฺส มคฺคารมฺมณตาย อภาวโต อิธ มคฺคารมฺมณตฺติโก น ลพฺภติฯ กายํ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสนฺนิสฺสิตกรณญฺจ ตํ วิย กายสฺส อทิสฺสมานสีฆคติกตาวเสน ตคฺคติกตาปาทนํฯ ยถา จิตฺตํ น ทิสฺสติ สีฆคมนญฺจ, เอวํ กายมฺปิ อทิสฺสมานํ, สีฆคมนญฺจ กตฺวา ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตุกาโมติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ จิตฺตวเสนาติ มหคฺคตจิตฺตวเสน ปริณาเมตีติ ปาฐเสโสฯ เตนาห ‘‘ตํ มหคฺคเต จ จิตฺตสฺมิํ สมาโรเปตี’’ติฯ

ปาทกชฺฌานญฺหิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย อทิสฺสมาโน, สีฆคมโน จ โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กโรติ, ปริกมฺมํ ปน กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตเถว ปริกมฺมํ กโรนฺโต กายํ คเหตฺวา มหคฺคเต ปาทกจิตฺเต สมาโรเปติ, ตคฺคติกํ กโรติ วิย, อทิสฺสมานํ, สีฆคมนญฺจ กโรติฯ ตํ ปน สีฆคมนตฺถํ อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อปฺปวตฺติตฺวา กติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติวเสน ทฏฺฐพฺพํ, น เอกจิตฺตกฺขเณเนวฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48) หิ เอตฺถ อญฺญ-คฺคหเณเนว รูปธมฺมานํ คหิตตฺตา จิตฺตกฺขณวเสน รูปปฺปวตฺติ น ยุตฺตาฯ ยตฺถ ยตฺถ จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ จ, น จ อิทฺธิพเลน ธมฺมานํ เกนจิ ลกฺขณญฺญถตฺตํ สกฺกา กาตุนฺติฯ จิตฺตวเสน รูปกายํ ปาทกชฺฌาเน สมาโรเปนฺตสฺส กายเมว อารมฺมณนฺติ อาห ‘‘กายารมฺมณโต’’ติ, กาเย วณฺณารมฺมณโตติ วุตฺตํ โหติฯ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา จิตฺตนฺติ เอตฺถ น จิตฺตํ กายํ วิย ทนฺธํ ทิสฺสมานํ กโรติ, กินฺตุ ทนฺธทิสฺสมานคติกรณมตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1112-3] อนาคตมตีตญฺจ กโรติ วิสยํ ยทาติ มหาธาตุนิธาเน มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺฐหนฺตานํ อนาคตํ อารมฺมณํ กโรติ, กายวเสน จิตฺตปริณามนกาเล ตเทว จิรนิรุทฺธํ ปาทกชฺฌานํ อารมฺมณํ กโรนฺตานํ อตีตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา อตีตารมฺมณํ, อนาคตโคจรญฺจ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺโน โคจโร ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปกายสฺส อารมฺมณกรณโตฯ หตฺถิอาทโย อภินิมฺมินนฺตสฺสาปิ หิ กิญฺจาปิ ปริกมฺมํ อนาคตารมฺมณํ โหติ, อธิฏฺฐานจิตฺตํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณเมวฯ อุปจารารมฺมณํ วิย หิ ปฏิภาคนิมิตฺตํ เตน สห ปาตุภูตเมว ตสฺสารมฺมณํ โหติฯ

[1114-5] กายํ …เป.… สิยาติ อตฺตโน กายํ จิตฺตวเสน ปริณามนกาเล อชฺฌตฺตสฺส กายสฺส อารมฺมณกรณโต, อตฺตโน จิตฺตํ กายวเสน ปริณามนกาเล จิตฺตสฺส อารมฺมณกรณโตฯ วา-สทฺเทน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน คหิเต อตฺตโน กุมารวณฺณาทิอภินิมฺมานกาเล กายสฺส อารมฺมณกรณโต จ อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยาฯ พหิทฺธา รูปทสฺสเนติ พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิรูปทสฺสนกาเลฯ

[1116-8] ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จาติ สรูปวิภาวนเมตํฯ ทิพฺพโสตสฺส หิ ปจฺจุปฺปนฺโนว สทฺโท อารมฺมณํ โหติ, โส จ สภาวโต ปริตฺโตวฯ กุจฺฉิสทฺทสฺสาติ กุจฺฉิยํ วาตสทฺทสฺสฯ ตตฺถ ปาณกสทฺทสฺส ปน สวเน พหิทฺธารมฺมณเมวฯ วสิตาปตฺตสฺส อตฺตโน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสวเนปิ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เอกาทสภวงฺคจิตฺตโต อุปริ ภวงฺคํ ปวตฺติตุมทตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺฐาย อาวชฺชนสมตฺถตาวเสน วสิตาปตฺตสฺเสว ยุชฺชติฯ ‘‘ปรสฺส จ สทฺทสฺสา’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ น หิ ปรสฺส กุจฺฉิสทฺทสวเนเยว พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, อถ โข ปรสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺทสวเนปีติฯ

[1119-22] ปริตฺตาทีสูติ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมเณสุฯ ปริตฺตานนฺติ กามาวจรจิตฺตานํฯ มชฺฌิมานนฺติ ปริตฺตอปฺปมาณานํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมสงฺขาตานํ รูปารูปาวจรจิตฺตานํฯ มชฺเฌภวตา จ เทสนาวเสน, น สภาววเสนฯ เจโตปริยญาณํ ปรสฺส จิตฺตเมว ชานาติ, อวเสสกฺขนฺธตฺตยํ ปน น ชานาตีติ อิมํ มหาอฏฺฐกถาวาทํ สนฺธายาห ‘‘มคฺคจิตฺตสฺส ชานเน’’ติอาทิฯ

อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา เจโตปริยญาณํ จิตฺตเมว ชานาติ, ตสฺมา ตํ มคฺคารมฺมณํ น โหติ , มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตชานนโต ปน ปริยาเยน มคฺคารมฺมณตา อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตาติฯ ปฏฺฐาเน ปน –

‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ยถากมฺมูปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.404) –

วุตฺตตฺตา จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยญาณสฺส อารมฺมณํ โหนฺติ, ตสฺมา นิปฺปริยาเยเนว มคฺคารมฺมณตา ลพฺภตีติ อิทเมตฺถ สงฺคหการานํ สนฺนิฏฺฐานํฯ

[1123-5] อตีตสตฺตทิวสพฺภนฺตเร, อนาคตสตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว จ ปวตฺตํ ปรจิตฺตํ เจโตปริยญาณํ ชานาติ, ตโต ปฏฺฐาย ปน ปฏิสนฺธิปริโยสานํ, จุติปริโยสานญฺจ ปวตฺตํ อตีตํสญาณสฺส, อนาคตํสญาณสฺส จ โคจรนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อตีเต’’ติอาทิฯ อตีตสฺส, อนาคตสฺส จ ปรจิตฺตสฺส ชานนํ สมฺภวติ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปน น สมฺภวตีติ ปุจฺฉติ ‘‘กถญฺจ ปนา’’ติอาทิฯ อิตโร ยตฺถ สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ ติธา วุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ขณสนฺตติอทฺธโตติ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เอวํ ขณสนฺตติอทฺธาวเสน ติธา วุตฺตํฯ

[1126] ติกฺขณสมฺปตฺตนฺติ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺควเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนํฯ ปจฺจุปฺปนฺนขณาทิกนฺติ ขณ-สทฺทาทิกํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนนฺติ เอตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺฐานํ คตสฺส น จ ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ, อรูปสนฺตติ วา ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อาโลกฏฺฐาเน วิจริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ, ยาว ตํ ปากฏํ โหติ, ปุพฺเพว ตตฺถ นิสินฺนสฺส วิย เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาฯ ทูเร ฐตฺวา ปน รชกาทีนํ หตฺถวิการํ, ฆณฺฏิเภรีอาทิอาโกฏนหตฺถวิการญฺจ ทิสฺวา น ปน ตาว สทฺทํ สุณาติ, ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.416) เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกตฺเถรา วทนฺติฯ

สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นามฯ ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามาติ วตฺวา ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.416) เอวํ เอกเมว สนฺตติวารํ วทนฺติฯ ตตฺถ มชฺฌิมภาณกวาเท เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ เอกทฺเวสนฺตติวาราติ เอก-คฺคหณมฺปิ กตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร ปน ‘‘อติปริตฺตสภาวอุตุอาทิสมุฏฺฐานา วา เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติปิ (วิสุทฺธิ. มหา. 2.416) อาหฯ

[1127-8] เอกพฺภวปริจฺฉินฺนนฺติ เอกสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิจุติวเสน ปริจฺฉินฺนํ เอกภวปริยาปนฺนํ ธมฺมชาตํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทิ, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อภิธมฺมฏฺฐกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเตฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ

[1129-30] ยถา จาติอาทิ เอตฺถ เตสํ โอปมฺมทสฺสนํฯ เอกปุปฺผํ อตฺตโน วณฺเฏน เอกสฺส วณฺฏํ วิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธฯ มหาชนสฺสาปิ…เป.… วิชฺฌตีติ ‘‘อตีตํ จิตฺตํ, อนาคตํ จิตฺตํ, อิมสฺส จิตฺตํ, อสุกสฺส จิตฺต’’นฺติ เอวํ วิภาคํ อกตฺวา ปรสฺส จิตฺตํ ชานามิจฺเจว ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา เอกนฺเตน ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

[1131-2] ตํ ปน เตสํ วจนํ อยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนาวชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วสฺสสหสฺสมฺปิ หิ เอวํ อาวชฺชยโต อาวชฺชนชวนานํ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ ฐานํ นตฺถิ, อภิญฺญาจิตฺตญฺจ สเจ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ ชานาติ, อาวชฺชเนน สห เอการมฺมเณ วตฺตมานเมว ชานาติ, โน อญฺญถา, ตสฺมา เตสํ อาวชฺชนชวนานํ ทฺวินฺนํ สห เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อฏฺฐานาภาวโต ตํ น ยุชฺชติฯ ภวตุ ตาว โก เอตฺถ โทโสติ เจ อาห ‘‘อาวชฺชนชวนาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ มคฺคผลวีถิโต อญฺญํ อนิฏฺฐฏฺฐานํฯ มคฺคผลวีถิยญฺหิ อาวชฺชนาทีนํ สงฺขารารมฺมณตฺตา, โคตฺรภุอาทีนญฺจ นิพฺพานารมฺมณตฺตา นานารมฺมณตา อิฏฺฐา, อญฺญตฺถ ปน อนิฏฺฐา, ตสฺมา อนิฏฺเฐ ฐาเน ชวนาวชฺชนานํ นานารมฺมณตาปตฺติโทโส อยุตฺโตติ ตํ เตสํ วจนํ อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ อฏฺฐกถาสูติ อธิปฺปาโยฯ

[1133-4] ยทิ เอวํ, กถํ เจโตปริยญาณํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ยสฺมา เอวํ อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ, ตสฺมาฯ ชวนวารโตติ เอกชวนวารวเสน

อิทํ ปน ขณปจฺจุปฺปนฺนานนฺตรํ ลหุกํ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ยํ ปน วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิติชวนวีถิปริมาณกาเล ปวตฺตํ ปรจิตฺตํ , ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.416) วุตฺตํ, ตสฺมา ชวนวารโตติ ทฺวิติชวนวารวเสน ทีเปตพฺพํ, น สกเลน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธุนาติ อธิปฺปาโยฯ นิทฺทิฏฺฐํ สํยุตฺตฏฺฐกถายํฯ ตตฺรายํ ทีปนาติอาทิ ชวนวารสฺส อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนภาวทีปนมุเขน อิทฺธิจิตฺตสฺส ปวตฺติอาการทีปนํฯ

[1139-41] สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเนว สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อทฺธาวสา…เป.… ปนา’’ติฯ อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ อภิธมฺมมาติกาย อาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนปทสฺส อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนปทตฺถตา น กตฺถจิ ปาฬิยํ วุตฺตา, ตสฺมา จิตฺตสามญฺเญน จิตฺตํ อาวชฺชยมานํ อภิมุขีภูตํ วิชฺชมานจิตฺตํ อาวชฺเชติ, ปริกมฺมานิ จ ตํ ตํ วิชฺชมานจิตฺตํ จิตฺตสามญฺเญเนว อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตชานนปริกมฺมานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ เจโตปริยญาณํ ปน วิชฺชมานจิตฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ เตน สห เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ ยสฺมา สนฺตานคฺคหณโต เอกตฺตวเสน อาวชฺชนาทีนิ จิตฺตนฺเตว ปวตฺตานิ, ตญฺจ จิตฺตเมว, ยํ เจโตปริยญาเณน วิภาวิตํ, ตสฺมา สมานาการปฺปวตฺติโต น อนิฏฺเฐ ฐาเน นานารมฺมณตา โหตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว อิมสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตํ อิจฺฉติฯ อิตรานีติ อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตานิฯ จกฺขุทฺวาเร วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ

[1143-7] ปริตฺตาทีสุ อฏฺฐสูติ เจโตปริยญาณสฺส วุตฺเตสุ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ หิตฺวา นวตฺตพฺพารมฺมณญฺจ ปกฺขิปิตฺวา อฏฺฐสุ ปริตฺตาทีสุฯ อตีเต…เป.… ผลมฺปิ วาติ เอตฺถ อตฺตนาติ นิทสฺสนมตฺตํฯ ปเรหิปิ ภาวิตมคฺคํ, สจฺฉิกตผลญฺจ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน สมนุสฺสรติฯ วา-สทฺเทน วา อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน อตฺตนา ภาวิตํ มคฺคํ, ผลมฺปิ วา ปเรหิ ภาวิตํ มคฺคํ, ผลมฺปิ วาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตถา จ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อตฺตนา, ปเรหิ ภาวิตมคฺคํ, สจฺฉิกตผลญฺจ อนุสฺสรณกาเล’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.417)ฯ เอว-การํ ปน ปทปูรณมตฺตเมวฯ ผลมฺปิ วาติ เอตฺถ ‘‘ภาวิต’’นฺติ น สมฺพนฺธิตพฺพํฯ น หิ ผลํ ภาเวตพฺพํ โหติ, อถ โข สจฺฉิกาตพฺพเมวาติฯ สมนุสฺสรโต มคฺคนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อตฺตนา, ปเรหิ วา ภาวิต’’นฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอกนฺตโตติ นิยมโตฯ

[1148-50] นนุ จ เจโตปริยญาณยถากมฺมูปคญาณานิปิ อตีตารมฺมณาเนว, กิํ ปน เตสํ, อิมสฺส จ อารมฺมเณ นานากรณนฺติ อาห ‘‘เจโตปริยญาณมฺปี’’ติอาทิฯ กิญฺจาปีติ อยํ นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโต วิเสสานภิธานนิมิตฺเต อุปคมเน ทฏฺฐพฺโพฯ อถ โขติ วิเสสาภิธานสมารมฺเภฯ จิตฺตเมวาติ อิทํ ปุพฺเพ วิจาริตเมวฯ อตีเต เจตนามตฺตนฺติ อิทมฺปิ ปุพฺเพ วิย มหาอฏฺฐกถาวาทํ สนฺธาเยว วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ยถากมฺมูปคญาณสฺส เจตนามตฺตเมว อารมฺมณํ โหติ, น จิตฺตํ, นาปิ อิตเร ธมฺมา, ยโต ตํ ยถากมฺมูปคนฺติ วุจฺจตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยถากมฺมูปคญาณํ อตีตเจตนามตฺตเมว อารมฺมณํ กโรตีติ วุตฺตํ, เหฏฺฐา ทสฺสิตปาฬิวเสน สพฺเพ จตฺตาโรปิ ขนฺธา ยถากมฺมูปคญาณสฺส อารมฺมณนฺติ สงฺคหการานํ สนฺนิฏฺฐานํฯ นตฺถิ กิญฺจิ อโคจรนฺติ กิญฺจิ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ นามโคตฺตาทิํ วา อโคจรํ นาม นตฺถิฯ ตญฺหิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพญฺญุตญฺญาณสมานคติกเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[1151-2] อตฺตกฺขนฺธานุสฺสรเณติ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเลฯ

สรเณ…เป.… โคจรนฺติ ‘‘อตีเต วิปสฺสี ภควา อโหสิ, ตสฺส มาตา พนฺธุมตี, ปิตา พนฺธุมา’’ติอาทินา นเยน นามโคตฺตาทิํ, ปถวีนิมิตฺตาทิญฺจ อนุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติฯ นวตฺตพฺพโคจรนฺติ หิ ปริตฺตารมฺมณอตีตารมฺมณตฺติกวเสน วุตฺตํ, อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกวเสน ปน อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตธมฺมารมฺมณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ, อวเสสปญฺญตฺตารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ โหติฯ นามโคตฺตนฺติ เจตฺถ ขนฺธปฏิพทฺโธ สมฺมุติสิทฺโธ พฺยญฺชนตฺโถ, น พฺยญฺชนํฯ พฺยญฺชนญฺหิ สทฺทายตนสงฺคหิตตฺตา ปริตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ (วิภ. 749)ฯ

[1154] ทิพฺพโสตสมนฺติ ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ปริตฺตญฺจ รูปํ อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, ปริตฺตารมฺมณญฺจ โหติ, อตฺตโน กุจฺฉิคตรูปทสฺสเน, ปรสฺส หทยนิสฺสิตโลหิตทสฺสนาทีสุ จ อชฺฌตฺตารมฺมณํ, พหิทฺธารมฺมณญฺจ โหติฯ

[1155-6] ปริตฺตาทีสุ อฏฺฐสูติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วุตฺเตสุ อตีตารมฺมณํ วชฺเชตฺวา อนาคตารมฺมณํ ปกฺขิปิตฺวา อฏฺฐสุฯ นิพฺพตฺติสฺสติ…เป.… ปชานโตติ อิมินา นิพฺพตฺตกฺขนฺธชานนมาห ฯ อนาคตํสญาณสฺส อนาคตมโคจรํ นตฺถิฯ ตมฺปิ หิ อนาคตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพญฺญุตญฺญาณสมานคติกเมวฯ

[1163] ชานเน นามโคตฺตสฺสาติ ‘‘อนาคเต เมตฺเตยฺโย นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สุพฺรหฺมา นาม ปิตา ภวิสฺสติ, พฺรหฺมวตี นาม มาตา’’ติอาทินา นเยน นามโคตฺตาทิชานนกาเลฯ

[1164-5] ปริตฺตาทีสุ ปญฺจสูติ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปญฺจสุฯ กามกมฺมสฺสาติ กามาวจรกมฺมสฺสฯ

[1169] วิวิธตฺถวณฺณปทนฺติ นานปฺปการอตฺถปเทหิ, พฺยญฺชนปเทหิ จ สมฺปนฺนํฯ มธุรตฺถมตินีหรนฺติ มธุรตฺถํ อตินีหรญฺจาติ ปทจฺเฉโทฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. อฏฺฐารสโม ปริจฺเฉโท

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1170-2] อิทานิ ยสฺมา เอวํ อภิญฺญาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปญฺญา ภาเวตพฺพา โหติฯ เอวญฺหิ สา สพฺพากาเรน ถิรตรา สิขปฺปตฺตา จ โหติ, ตสฺมา ตสฺสา ภาวนานยวิภาวนตฺถมารภนฺโต อาห ‘‘สมาธิํ ปนา’’ติอาทิ กา ปญฺญาติ สรูปปุจฺฉาฯ โก จตฺโถติ อิมิสฺสา โก อตฺโถฯ ปญฺญาติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย วตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ

[1173-4] ปญฺญา วิปสฺสนาปญฺญาติ อิธาธิปฺเปตเมว ปญฺญํ ทสฺเสติ, อญฺญตฺถ ปน พหุวิโธ ปญฺญาปเภโท โหติฯ ปุญฺญจิตฺตสมายุตาติ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตาฯ เอตฺถ จ ปุญฺญ-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺฐา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติฯ วิปสฺสนา-คฺคหเณน กมฺมสฺสกตาทิวสปฺปวตฺตํ เสสกุสลปญฺญํฯ