เมนู

16. โสฬสโม ปริจฺเฉโท

อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา

[1043-7] ปรนฺติ วิสิฏฺฐํ กตฺวา, วิเสสโตติ อตฺโถฯ จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปีติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, นาวสฺสํ อรูปชฺฌาเนหีติ อธิปฺปาโยฯ อรูปาวจรชฺฌานํ อปฺปฏิลทฺโธปิ หิ กตาธิกาโร ภิกฺขุ อภิญฺญา สมฺปาเทตุํ สมตฺโถ โหติฯ เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานคฺคหเณเนว เหฏฺฐา ตีณิ ฌานานิ คหิตานิฯ เตสุ หิ อจิณฺณวสี จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตุมฺปิ น สกฺโกติฯ อภิญฺญาสุ อนุโยคํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา ตตฺถ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺญา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิฏฺฐงฺคตาติ อธิคตานิสํสตาย เจว ภาวนาสุขตาย จ นิฏฺฐํ นิปฺผตฺติํ คตาฯ สมาธิภาวนาย หิ โลกิยาภิญฺญา อุทยผลภาเวน ปากฏาฯ โส อภิญฺญาย จ สมาธินา จ สมนฺนาคโต สุเขเนว ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทสฺสติฯ

[1048-9] ทิพฺพานีติอาทิ โลกิยาภิญฺญานํ สรูปโต อุทฺทิสนํฯ ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานีติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ทิพฺพโสตญาณญฺจาติ ทสฺเสติฯ อิทฺธีติ อิทฺธิวิธญาณํฯ อิมา ปน อภิญฺญาโย ปตฺตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา ยสฺมา โอทาตกสิณปริยนฺเตสุ อฏฺฐสุ กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานํ, ตพฺพเสน จ อรูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา วา น วา กสิณานุโลมตาทีหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ ทเมตพฺพํฯ น หิ เอวํ อทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร ปญฺจ อภิญฺญาโย นิปฺผาเทสฺสตีติ ตสฺมา ตํ จิตฺตปริทมนํ อวสฺสํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิณานุโลมตาทีหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กสิณานุโลมตาทีหีติ กสิณานุโลมตา กสิณปฏิโลมตา กสิณานุโลมปฏิโลมตา ฌานานุโลมตา ฌานปฏิโลมตา ฌานานุโลมปฏิโลมตา ฌานุกฺกนฺติกตา กสิณุกฺกนฺติกตา ฌานกสิณุกฺกนฺติกตา องฺคสงฺกนฺติกตา อารมฺมณสงฺกนฺติกตา องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกตา องฺคววตฺถาปนตา อารมฺมณววตฺถาปนตาติ อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิฯ

ตตฺถ อฏฺฐสุ กสิเณสุ ปฏิปาฏิยา สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สมาปชฺชนํ, ตเถว อุปฺปฏิปาฏิยา, ปฏิปาฏิอุปฺปฏิปาฏิวเสน จ สมาปชฺชนนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน กสิณานุโลมตาทโย วุตฺตาฯ

ปฐมชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, อยํ ฌานานุโลมตา นามฯ เตสํ ปฏิโลมโต ฌานปฏิโลมตา นามฯ อนุโลมปฏิโลมโต ฌานอนุโลมปฏิโลมตา นามฯ

ปถวีกสิเณ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว ตติยํ สมาปชฺชติ, ตโต ตเทว อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานญฺจายตนํ, ตโต อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอวํ กสิณํ อโนกฺกมิตฺวา ฌานสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ ฌานุกฺกนฺติกตา นามฯ เอวํ อาโปกสิณาทิมูลิกาปิ โยชนา กาตพฺพาฯ ปถวีกสิเณ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ตเทว เตโชกสิเณ, ตโต นีลกสิเณ, ตโต โลหิตกสิเณติ ฌานํ อนุกฺกมิตฺวา กสิณสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ กสิณุกฺกนฺติกตา นามฯ ปถวีกสิเณ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา, เตโชกสิเณ ตติยํ , นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานญฺจายตนํ, โลหิตกสิณโต อากิญฺจญฺญายตนนฺติ อิมินา นเยน ฌานสฺส เจว กสิณสฺส จ อุกฺกมนํ ฌานกสิณุกฺกนฺติกตา นามฯ

ปถวีกสิเณ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว อิตเรสมฺปิ สมาปชฺชนํ องฺคสงฺกนฺติกตา นามฯ สพฺพกสิเณสุ เอเกกสฺเสว สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติกตา นามฯ ปถวีกสิเณ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา, อาโปกสิเณ ทุติยํ, เตโชกสิเณ ตติยํ, วาโยกสิเณ จตุตฺถํ, นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานญฺจายตนํ, ปีตกสิณโต วิญฺญาณญฺจายตนํ, โลหิตกสิณโต อากิญฺจญฺญายตนํ, โอทาตกสิณโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอวํ องฺคานํ, อารมฺมณานญฺจ สมติกฺกมนํ องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกตา นามฯ

ปฐมชฺฌานํ นาม ปญฺจงฺคิกนฺติ ววตฺถเปตฺวา ทุติยํ จตุรงฺคิกํ, ตติยํ ติวงฺคิกํ, จตุตฺถํ ทุวงฺคิกํ, อากาสานญฺจายตนํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอวํ ฌานงฺคมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ องฺคววตฺถาปนํ นามฯ ตถา ‘‘อิทํ ปถวีกสิณํ, อิทํ อาโปกสิณ’’นฺติอาทินา อารมฺมณมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ อารมฺมณววตฺถาปนํ นามฯ องฺคารมฺมณววตฺถาปนมฺปิ เอเก อิจฺฉนฺตีติฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อนาคตตฺตา อทฺธา ตํ ภาวนาสุขํ น โหติฯ อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตปริทมนํ กาตุํ อฏฺฐสมาปตฺติลาภีนํ สเตสุ, สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ

[1050-1] ทนฺเตติ จุทฺทสหิ อากาเรหิ ทนฺเตฯ สมาหิเตติ จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ สุทฺเธติ นีวรณทูรีภาเวน, ปจฺจนีกสมเนปิ อพฺยาวฏาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย สมฺปาทิตสติปาริสุทฺธิยา สพฺภาเวน วา สุปริสุทฺเธฯ ปริโยทาเตติ สุธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน วิย ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรหวเสน ปริโยทาเตติ วุตฺตํ โหติฯ อนงฺคเณติ ‘‘มาทิสสฺส สมาธิสมฺปนฺนสฺส อีทิเสน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ ‘‘อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสยฺยา’’ติอาทินยปฺปวตฺตานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณฯ อนุปกฺกิเลเสติ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสนฏฺเฐน อุปกฺกิเลสสงฺขาตานํ ราคาทีนํ, ‘‘อภิชฺฌา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, พฺยาปาโท, โกโธ’’ติอาทินา อาคตานํ จิตฺตุปกฺกิเลสานํ วา วิคตตฺตา วิคตุปกฺกิเลเสฯ มุทุภูเตติ ปคุณภาวาปาทเนน สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสิภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วสิภาวปฺปตฺตญฺหิ จิตฺตํ สุปริมทฺทิตํ วิย จมฺมํ สุปริกมฺมกตา วิย จ ลาขา มุทูติ วุจฺจติฯ กมฺมนีเยติ มุทุตฺตาเยว อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมกฺขเม, วิกุพฺพนาทิอิทฺธิกมฺมโยคฺเยติ วุตฺตํ โหติฯ

มุทุชาตญฺหิ จิตฺตํ กมฺมกฺขมํ โหติ, สุธนฺตมิว สุวณฺณํ, อุภยมฺปิ เจตํ สุภาวิตตฺตาเยว โหติฯ ยถาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทุญฺจ โหติ กมฺมนิยญฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.47)ฯ ฐิเตติ เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ นิจฺจลํ อวฏฺฐิเต, ภาวนาปาริปูริยา วา ปณีตภาวํ สมฺมสิตฺวา ฐิเตฯ อจเลติ ฐิตตฺตาเยว อกมฺเป, อาเนญฺชปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุกมฺมญฺญภาเวหิ วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเต, สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อสฺสทฺธิยาทีหิ อกมฺปนโต อจเลฯ

อฏฺฐงฺคสมฺปนฺเนติ ฐิติอจลตานํ วิสุํ วิสุํ อคฺคหเณน สมาหิเตติ วิสุํ เอกงฺคํ กตฺวาฯ ตาสํ ปน วิสุํ วิสุํ คหเณ สุวิสุทฺธตาทีนํ สมาหิตจิตฺตสฺส องฺคภูตตฺตา สมาหิเตติ อิมํ องฺคภาเวน อคฺคเหตฺวา สุวิสุทฺธตาทีหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมฺปนฺนตา เวทิตพฺพาฯ อิทฺธิวิธายาติ อิทฺธิโกฏฺฐาสตฺถาย, อิทฺธิปฺปเภทาย วาฯ อตฺถโต ปน อิทฺธิวิธา นาม เอกสฺส พหุภาวาทิอเนกวิธานปจฺจยภูตํ อภิญฺญาญาณํฯ อภินีหรตีติ อภิญฺญาธิคมตฺถาย ปริกมฺมจิตฺตํ กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา อภิญฺญาภิมุขํ เปเสติฯ อิทฺธิวิกุพฺพนนฺติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยญฺหิ นิปฺผชฺชติ, ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติอาทิ; (สุ. นิ. 772; มหานิ. 1; เนตฺติ. 5,44);

อิทฺธิเยว วิกุพฺพนํ ปกติวณฺณวิชหนกิริยนฺติ อิทฺธิวิกุพฺพนํ, อิทํ อิทฺธีสุ วิกุพฺพนิทฺธิยา ปธานภาวโต วุตฺตํ, อิทฺธิ จ วิกุพฺพนญฺจาติ วา อิทฺธิวิกุพฺพนํฯ วิสุํ คหณมฺปิ วุตฺตการเณเนว ทฏฺฐพฺพํฯ

[1052-4] ยถา ปน ตํ นิปฺผาเทตพฺพํ, ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺญาปาทกชฺฌาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘อนุปุพฺเพน จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐายา’’ติ เกจิ, ตํ อยุตฺตํฯ ยทิจฺฉกํ สมาปชฺชนตฺถญฺหิ จิตฺตปริทมนํ, จตุตฺถชฺฌานเมว จ อภิญฺญาปาทกํ, น อิตรานิฯ สตํ…เป.… มานสนฺติ สเจ สตํ อิจฺฉติ, ‘‘สตํ โหมิ, สตํ โหมี’’ติ, สเจ สหสฺสํ อิจฺฉติ, ‘‘สหสฺสํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ติ เอวํ ปริกมฺมมานสํ กตฺวาฯ ‘‘ปริกมฺมมานส’’นฺติ จ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา ปวตฺติตกามาวจรจิตฺตํ, ปาทกชฺฌานญฺจฯ อภิ…เป.… ปุนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ อภิญฺญาปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ ปริกมฺมจิตฺตสฺส สมาธานตฺถํ, ปุน สมาปชฺชนํ อธิฏฺฐานจิตฺตสฺส พลคฺคาหตฺถํฯ อธิฏฺฐาตีติ สตํ อาวชฺเชตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ, จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺฐาปนวเสน อธิฏฺฐานนฺติ ลทฺธนาเมน อภิญฺญาญาเณน สนฺนิฏฺฐานํ กโรติ, สตํ นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ ‘‘อธิฏฺฐาน’’นฺติ หิ สพฺพตฺถ อภิญฺญาญาณํ วุจฺจติฯ

[1055-7] นิมิตฺตารมฺมณนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณํฯ ปริกมฺมมนาเนตฺถ สตารมฺมณิกานีติ เอตฺถ เอเตสุ ปริกมฺมาธิฏฺฐาเนสุ ปริกมฺมมานสานิ ‘‘สตํ โหมี’’ติ ปวตฺตานิ กามาวจรมานสานิ สตารมฺมณิกานิ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส วเสน สตารมฺมณิกานิ โหนฺติ ปจฺเจกํ ‘‘สตํ โหมี’’ติ ปวตฺตนโตฯ สหสฺสารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตทาธิฏฺฐานจิตฺตมฺปีติ ตสฺส สตาทิกสฺส อธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิฯ สตารมฺมณิกตา จ ปน เนสํ วณฺณวเสน, โน สตฺตปญฺญตฺติวเสนฯ รูปญฺหิ สตํ วา สหสฺสํ วา กตฺวา ทสฺเสตพฺพํ, น ปญฺญตฺติฯ เอตฺถ จ ยทิ นีลวณฺณเมว สตํ อภินิปฺผาเทติ, วณฺณสฺส ตํตํสนฺตานวเสน นานตฺเตปิ นีลวเสน เอกตฺตา เอกเมกํ ปริกมฺมจิตฺตํ สพฺพํ นีลชาตํ อาลมฺพติฯ

ยทิ ปน นานาวณฺณนานากิริยปริกมฺมจิตฺตานมฺปิ พหุภาโว โหติ, เอกเมกํ เอเกกวณฺณํ, เอเกกวณฺเณสุ จ นานากิริยํ อารมฺมณํ กโรติฯ อธิฏฺฐานจิตฺตํ ปน วณฺณสามญฺญํ คเหตฺวาปิ ปริกมฺมารมฺมณํ นานาวณฺณวนฺตํ อภินิปฺผาเทติ อจินฺเตยฺยานุภาวตฺตา อิทฺธิวิสยสฺสฯ อปฺปนาจิตฺตํ วิยาติ วิย-คฺคหณํ อภิญฺญาจิตฺตสฺส, ฌานจิตฺตสฺส จ ปฐมุปฺปตฺติยํ สทิสภาวโต วุตฺตํ, น ตสฺส อปฺปนาภาวโตฯ เตเนว หิ ปุพฺเพ วุตฺตคฺคหเณน วิเสสิตนฺติฯ จตุตฺถชฺฌานิกนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานวนฺตํ, เตน สมฺปยุตฺตํฯ ยทิ เอวํ จตุตฺถชฺฌานสฺส, อิมสฺส จ โก วิเสโสติ อาห ‘‘ปริกมฺมวิเสโสวา’’ติฯ น เหตฺถ ปริกมฺมวิเสสํ วินา อญฺโญ วิเสโส อตฺถิฯ อปฺปนาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺตานิปิ ตีณิ จตฺตาริ ชวนานิ คหิตคฺคหเณน, อคฺคหิตคฺคหเณน วา ปริกมฺโมปจารานุโลมานิ สพฺพปจฺฉิมํ โคตฺรภุนามกนฺติอาทิ เสสํ สมานเมวฯ เตนาห ‘‘เสสํ ปุพฺพสมํ อิธา’’ติฯ อิทฺธิวิธญาณวณฺณนาฯ

[1058] ทิพฺพโสตนฺติ เทวตานํ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺเธหิ ทูเรปิ อารมฺมณคฺคหณสมตฺเถหิ ทิพฺพโสตปสาเทหิ สมานตฺตา, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา ทิพฺพํ, สวนฏฺเฐน โสตกิจฺจกรณโต, ตํสทิสตาย จ โสตํฯ อิทนฺติ ยํ อุทฺเทเส ‘‘ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานี’’ติ (อภิธ. 1048) ทิพฺพโสตํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตํ อิทนฺติ อตฺโถฯ

[1059-64] ปฐมํ โอฬาริกสทฺทํ อาวชฺเชตฺวา ปจฺฉา สุขุมสทฺทสฺส อาวชฺชิตพฺพโต อาห ‘‘มหนฺโต สุขุโมปิ จา’’ติฯ

ปริจยกรณตฺถญฺหิ ปฐมํ อรญฺเญ สีหาทีนํ สทฺเท อาทิํ กตฺวา สพฺเพ โอฬาริกโต ปฏฺฐาย ยถานุกฺกเมน สุขุมสทฺทา อาวชฺชิตพฺพา, ตถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ โอฬาริกานมฺปิ สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํฯ ตสฺส เต สทฺทา ปกติจิตฺตสฺสปิ ปากฏา โหนฺติ, ปริกมฺมจิตฺตสฺส ปน อติวิย ปากฏาฯ ตสฺสาติ ตสฺส โยคิโนฯ สทฺทสฺส นิมิตฺตนฺติ โอฬาริกสฺส, สุขุมสฺส วา สทฺทสฺส ยถาวุตฺตํ อุปาทายุปาทาย ลพฺภมานโอฬาริกสุขุมาการํฯ มนสิ กุพฺพโตติ ‘‘อิมิสฺสา ทิสาย อยํ สทฺโท โอฬาริโก, สุขุโม วา’’ติ เอวํ ปริกมฺมจิตฺเตน มนสิ กโรนฺตสฺสฯ สทฺเทสูติ เย ปริกมฺมจิตฺตสฺส วิสยภูตา โอฬาริกา, สุขุมา วา สทฺทา, เตสุฯ อญฺญตรนฺติ ยตฺถ ปริกมฺมกรณวเสน อภิณฺหํ มนสิกาโร ปวตฺโต, ตํ เอกํ สทฺทํฯ ยทิ อภิญฺญาจิตฺตมฺปิ ปริกมฺเมน คหิตเมว อารมฺมณํ กโรติ, โก ปน ตสฺส, อิมสฺส วา วิเสโสติ? วุจฺจเต – ปริกมฺมจิตฺตํ อสุตสฺส คหณโต สทฺทมตฺตํ คณฺหาติ, อภิญฺญาจิตฺตํ ปน อสุตมฺปิ คณฺหนฺตํ สวนากาเรน คหณโต อตฺถาวโพธสฺส ปจฺจยภาเวเนว คณฺหาตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ สุตโกวิทาติ ปริยตฺติยํ เฉกาฯ

[1065-6] ถามชาตนฺติ ชาตถามํ, ทฬฺหภาวปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ วฑฺเฒตพฺพํ ปาทกชฺฌานารมฺมณํ กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘เอตฺถนฺตรคต’’นฺติอาทิฯ ปาทกชฺฌานสฺส หิ อารมฺมณภูตํ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ ผรตู’’ติ มนสิ กริตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺส กสิณนิมิตฺตํ ตตฺตกํ ฐานํ ผริตฺวา ติฏฺฐติฯ โส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ปุน ปาทกชฺฌานํ อสมาปชฺชิตฺวาปิ อเนกปฺปเภเทปิ สทฺเท อาวชฺชติ สุภาวิตภาวนตฺตาฯ ตตฺถ อญฺญตรํ สทฺทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ โหติฯ เอวํ ยตฺตกํ สทฺทํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ตตฺถ คตํ อาวชฺชิตฺวา อภิญฺญาญาเณน ชานาติฯ เยน ปน เอวํ กสิณนิมิตฺตํ อวฑฺฒิตํ, เตน ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตพฺพเมวฯ

โส หิ ตํ ฐานคตสทฺทํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวาว ตโต วุฏฺฐาย อภิญฺญาจิตฺเตน สุณาติฯ ตโต เอว หิ ‘‘ปาทการมฺมเณน…เป.… สุณาตีติ สาสงฺกํ วทตี’’ติ (วิสุทฺธิ. มหา. 2.400) วุตฺตํฯ อิทฺธิวิธลาภี ปน เสสาภิญฺญลาภิโน วิย วิชฺชมานสทฺทาทิอารมฺมณมตฺตเมว อกตฺวา อาคนฺตุกรูปนิมฺมาปนโต สพฺพถาปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวาว ตํ นิปฺผาเทติฯ เอกงฺคุลทฺวงฺคุล-คฺคหณญฺเจตฺถ สุขุมสทฺทาเปกฺขาย กตํฯ

[1068] สุณนฺโตติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สวเนน วสิกตาภิญฺโญ หุตฺวา ยถาวชฺชิเต สุณนฺโตฯ ปาฏิเยกฺกมฺปีติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาเนปิ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ กตฺวา อุฏฺฐิเต สงฺขเภรีปณวาทิสทฺเท ปจฺเจกํ วตฺถุเภเทน ววตฺถาเปตุกามตาย สติ ‘‘อยํ สงฺขสทฺโท, อยํ เภรีสทฺโท, อยํ ปณวสทฺโท’’ติอาทินา ปจฺเจกํเยว ววตฺถาเปตุํ สกฺโกติเยวาติฯ ทิพฺพโสตญาณวณฺณนาฯ

[1069-73] เจโตปริยมานสนฺติ ปริยาตีติ ปริยํ, สราคาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช ชานาตีติ อตฺโถฯ เยสญฺหิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ โหตีติฯ เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ, มนสิ ภวนฺติ มานสํ, ญาณํ, เจโตปริยญฺจ ตํ มานสญฺจาติ เจโตปริยมานสํฯ ทิพฺพจกฺขุวเสเนวาติ ทิพฺพจกฺขุอุปนิสฺสเยเนวฯ ตญฺหิ เอตสฺส อุปฺปาทเน ปริกมฺมํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิทํ ทิพฺพจกฺขุวเสเนว ปวตฺตติ, ตสฺมาฯ ทิพฺเพน จกฺขุนาติ ทิพฺพสทิสตาทีหิ ‘‘ทิพฺพจกฺขู’’ติ ลทฺธโวหาเรน ทิพฺพจกฺขุญาเณน ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ หทยนฺติ น หทยวตฺถุ, อถ โข หทยมํสเปสิฯ ยํ พหิ กมลมกุฬสณฺฐานํ อนฺโต โกสาตกีผลสทิสนฺติ วุจฺจติฯ

ตญฺหิ นิสฺสาย อิทานิ วุจฺจมานํ โลหิตํ ติฏฺฐติฯ หทยวตฺถุ ปน อิมํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตติฯ โลหิตํ ทิสฺวาติ โลหิตสฺส วณฺณํ ทิสฺวาฯ ทิพฺพจกฺขุโนปิ หิ วณฺณเมว ทิสฺสติฯ เตเนว หิ ตํ จกฺขุสทิสตฺตา ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ ปรสฺสาติ อญฺญสฺสฯ ยถา หิ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, เอวํ โย อตฺตา น โหติ, โส ปโรฯ กถํ ปน ทิพฺพจกฺขุนา โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน ปรจิตฺตํ วิญฺเญยฺยนฺติ อาห ‘‘โสมนสฺสยุเต’’ติอาทิฯ โลหิตนฺติ รตฺตํ นิคฺโรธผลสมานวณฺณํฯ กาฬกนฺติ ชมฺพุสทิสวณฺณํฯ ติลเตลูปมนฺติ อเนน ปสนฺนภาวมาหฯ

กถํ ปน จิตฺเต โสมนสฺส สหคตาทิมฺหิ สติ กมฺมชสฺส โลหิตสฺส วิวิธวณฺณภาวาปตฺตีติ? กิญฺจาปิ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตภูตานิ กมฺมชาเนว, ตํ ปน โลหิตํ กมฺมชเมวาติ นตฺถิ จตุสนฺตติรูปสฺสปิ ตตฺถ ลพฺภมานตฺตาฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐานํ, อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐานํ, อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺฐานนฺติ ปรสฺส หทยโลหิตวณฺณํ ปสฺสิตฺวา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.401) วุตฺตํฯ เอวมฺปิ ยํ ตตฺถ อจิตฺตชํ, ตสฺส ยถาวุตฺตวณฺณเภเทน น ภวิตพฺพนฺติ? ภวิตพฺพํ เสสสนฺตติรูปานํ ตทนุวตฺตนโตฯ ยถา หิ คมนาทีสุ จิตฺตชรูปานิ อุตุชกมฺมชาหารชรูเปหิ อนุวตฺตียนฺติ, อญฺญถา กายสฺส เทสนฺตรปฺปตฺติเยว น สิยาติ, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปํ เสสสนฺตติรูเปหิ อนุวตฺตียติ, ปสาทโกธเวลาสุ จ จกฺขุสฺส วณฺณเภทาปตฺติเยว ตสฺสตฺถสฺส นิทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺมา โสมนสฺสาทิยุตฺตจิตฺตานุรูปํ อุปฺปนฺนจิตฺตสมุฏฺฐานรูปวเสน เสสติสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ นานาวณฺณตา โหติเยวาติ สุฏฺฐุ วุตฺตํ ‘‘โลหิตํ โลหิตํ สิยา’’ติอาทิฯ

ทิสฺวา หทยโลหิตนฺติ ปฐมํ ตาว อนุมานญาเณน โลหิตํ ทิสฺวาฯ กาตพฺพํ ถามตํ คตนฺติ อุปฺปาเทตฺวา ถามภาวํ คตํ กาตพฺพํฯ

เจโตปริยญาณญฺหิ อุปฺปาเทตุกาเมน โยคินา ทิพฺพจกฺขุลาภินา เอว สตา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยมํสเปสิํ นิสฺสาย วตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน อิทานิ อิมสฺส จิตฺตํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘โทมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติ วา นยคฺคาหวเสน ววตฺถาเปตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปริกมฺมํ กาตพฺพํฯ กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตเถว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ตสฺเสวํ ทิพฺเพน จกฺขุนา หทยโลหิตวณฺณทสฺสนาทิวิธินา ปฏิปชฺชนฺตสฺส ‘‘อิทานิ เจโตปริยญาณํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ยํ ตทา ปวตฺตตีติ ววตฺถาปิตํ จิตฺตํ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ ตีณิ จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ ชวนฺติฯ จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา อภิญฺญาจิตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ ฯ ตตฺถ ยํ เตน อปฺปนาจิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ, อิทํ เจโตปริยญาณํฯ ตญฺหิ ยตฺถ อเนน ปริกมฺมํ กตํ, ตํ ปรสฺส จิตฺตํ ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิภาเวนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ, รูปํ วิย จ ทิพฺพจกฺขุญาณํ, สทฺทํ วิย จ ทิพฺพโสตญาณํฯ ตโต ปรํ ปน กามาวจรจิตฺเตหิ สราคาทิววตฺถาปนํ โหติ นีลาทิววตฺถาปนํ วิยฯ

[1074-5] เอวมธิคตสฺส ปน เจโตปริยญาณสฺส ถามคมนวิธานมฺปิ อธิคมวิธานสทิสเมว, ตเทเวตฺถ อาจริเยน ทสฺสิตํฯ เอวํ ถามคเตติอาทิ ถามคมนานิสํสทสฺสนํฯ

สพฺพเมวาติ อิทํ ‘‘กามาวจรจิตฺตํ, รูปารูเปสุ มานส’’นฺติ อุภยปเทนปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ, จตุปณฺณาสวิธํ กามาวจรจิตฺตํ, ปญฺจทสรูปาวจรจิตฺตํ, ทฺวาทสอรูปาวจรจิตฺตนฺติ สพฺพเมว, ปจฺเจกํ สราคาทิปฺปเภทกํ วิชานาตีติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชนสฺส วเสนายํ อภิญฺญากถาติ โลกุตฺตรจิตฺตํ อิธ อนุทฺธฏํฯ ตมฺปิ หิ อุปริโม, สทิโส วา อริโย เหฏฺฐิมสฺส, สทิสสฺส จ จิตฺตํ ชานาติ, เหฏฺฐิโม ปน อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติฯ ยถา เจตํ, เอวํ อรูปาวจรชฺฌาเน อกตาภินิเวโส ปุถุชฺชโน, เสโขปิ วา อรูปาวจรจิตฺตํ น ชานาติฯ อฏฺฐสมาปตฺติกสฺส ปน วเสน อิธารูปาวจรจิตฺตสฺสาปิ ชานนํ วุตฺตํฯ อรหา ปน อารุปฺเป อกตาภินิเวโสปิ ตปฺปฏิจฺฉาทกอวิชฺชาย วิหตตฺตา ตมฺปิ ชานาติเยวฯ เจโตปริยญาณวณฺณนาฯ

[1076-7] ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวาสา นิวุตฺถา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา, สปรวิญฺญาเณหิ โคจราเสวนาย อาเสวิตา จ ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสาฯ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ หิ ปุพฺเพ นิวสิํสุ เอตฺถาติ ปุพฺเพนิวาสาติ วุจฺจนฺติ, เต ปน ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ พุทฺธานํเยว วิสยา, ปุพฺเพ นิวาเสสุ สรูปวิภาวกํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสญาณํฯ เตนฯ ตทนุสฺสตีติ เตสํ ปุพฺเพนิวาสานํ อนุสฺสติฯ เหฏฺฐา ตีสุ ฌาเนสุ ยถารหํ ปีติสุเขหิ กายจิตฺตานํ สมฺปีณนาย จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตพฺพานีติ อาห ‘‘ฌานานิ ปนา’’ติอาทิฯ อญฺญถา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวาเยวาติ วุตฺตํ สิยาฯ ยาย นิสชฺชาย นิสินฺนสฺส อนุสฺสรณารมฺโภ, สา อิธ สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชา

[1078-80] ตโต ปภุติ…เป.… กฺกมาติ ตสฺมิํ ภเว ปุริมภวาทีสุ กตํ สพฺพมฺปิ สงฺคเหตฺวา สพฺพมาวชฺชิตพฺพนฺติอาทินา วิสุํ วิสุํ รตฺตินฺทิวาทิวเสน ทสฺเสติฯ

ทิวเส รตฺติยํ กตนฺติ สพฺพปจฺฉิมนิสชฺชาโต ปฏฺฐาย อาสนปญฺญาปนํ เสนาสนปฺปเวสนนฺติ ปฏิโลเมน สกลํ รตฺตินฺทิวํ กตกิจฺจํ อาวชฺชิตพฺพํฯ กตมาวชฺชิตพฺพนฺติ ยํ เอตฺถนฺตเร กตกิจฺจํ, สพฺพํ ตํ ปฏิโลมกฺกเมเนว อาวชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอตฺตกํ ปน ปกติจิตฺตสฺสปิ ปากฏํ, ปริกมฺมจิตฺตสฺส ปน อติปากฏเมวฯ สเจ ปเนตฺถ กิญฺจิ น ปากฏํ โหติ, ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อาวชฺชิตพฺพํ, เอตฺตเกน ทีเป ชลิเต วิย ปากฏํ โหติฯ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนญฺหิ สตฺถกสฺส วิย นิสานสิลา สติปญฺญานํ นิสิตภาวาวหํ, ตสฺมา ตา ตํสมาปชฺชเนน ปรมเนปกฺกปฺปตฺตา โหนฺติฯ ปุริมสฺมิํ ภเวติ อิมมฺหา ภวา อนนฺตเร ปุริมสฺมิํ ภเวฯ

[1081] นิพฺพตฺตํ นามรูปญฺจาติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตนามรูปํฯ สาธุกนฺติ สุฏฺฐุ อปริหาเปตฺวา อาวชฺชิตพฺพํฯ ปโหติ หิ อิมิสฺสา อภิญฺญาย กตาธิกาโร ภิกฺขุ ปฐมวาเรเนว ปฏิสนฺธิํ อุคฺฆาเฏตฺวา จุติกฺขเณ นามรูปํ อารมฺมณํ กาตุํ, ตถา อสกฺโกนฺเตนาปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ปาทกชฺฌานเมว ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชิตพฺพํ, ตโต จ วุฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํฯ อาวชฺชนฺเตน จ ปน ปฐมํ รูปํ อาวชฺชิตฺวา ปจฺฉา นามํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ อาจริยาฯ อปเร ปน วิปริยาเยน วทนฺติฯ

ตตฺถ ปจฺฉิมนิสชฺชาโต ปภุติ ยาว ปฏิสนฺธิโต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตญาณํ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมารมฺมณาภาวโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ นาม น โหติ, ตํ ปน ปริกมฺมญาณเมวฯ

ยทา ปนสฺส ปฏิสนฺธิํ อติกฺกมฺม จุติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ นิรุทฺเธ วุตฺตนเยน อปฺปนาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เตน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ นามฯ เตนาห ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิฯ

เอตฺถาห – กิํ เอเกเนว อภิญฺญาจิตฺเตน จุติกฺขเณ ปวตฺตนามรูปํ สพฺพมฺปิ อารมฺมณํ กโรติ, อุทาหุ อญฺเญน อญฺเญนาติฯ กิญฺเจตฺถ ยทิ เอเกเนว, ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย อนิรูปิตรูเปน ววตฺถานํ โหติฯ ยทิ จ อญฺเญน อญฺเญน, วิสุํ วิสุํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนาทินา ภวิตพฺพนฺติ? อุภยถาปิ น โทโสฯ อิทฺธิวิสยสฺส หิ อจินฺเตยฺยตฺตา เอเกนปิ อภิญฺญาจิตฺเตน นามรูเป ปสฺสนฺโต นิรูปิตรูเปเนว ปสฺสติ, น อนิรูปิตรูเปเนว ปสฺสติ, อญฺเญนปิ วา ปฐมเมว ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สมาหิตจิตฺเตน กตปริกมฺมสฺส ปวตฺติตตฺตา ปุน สมาปชฺชนํ วินา อาวชฺชิตฺวา อารมฺมณํ กโรติเยวาติฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณวณฺณนาฯ

[1086-8] ทิพฺพจกฺขุนาติ ทิพฺพสทิสตฺตา, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลภิตพฺพตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา มหาชุติกตาทีหิ วา ทิพฺพํ, รูปทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุมิวาติ จกฺขุฯ ยถา หิ มํสจกฺขุ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ปวตฺตติ, อิทํ ปน ตโต สาติสยํ จกฺขุกิจฺจการีติ ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, เตน ทิพฺพจกฺขุนาฯ กสิณารมฺมณนฺติ อฏฺฐนฺนมฺปิ กสิณานํ วเสน กสิณารมฺมณํฯ อภินีหารกฺขมํ กตฺวาติ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน อฏฺฐงฺคสมฺปนฺนตากรเณน อภินีหารกฺขมํ ทิพฺพจกฺขุญาณาภิมุขํ เปสนารหํ เปสนโยคฺยํ กตฺวาฯ ‘‘เตโช…เป.… กสิณมฺปิ วา อาสนฺนํ กาตพฺพ’’นฺติ ปาฐเสโสฯ

อาสนฺนํ กาตพฺพนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณุปฺปตฺติยา สมีปภูตํ การณภูตํ กาตพฺพํ, ตตฺถ อุปจารชฺฌานํ ปคุณตรํ กตฺวา ตํ วฑฺเฒตฺวา อิจฺฉิตกฺขเณ อุปฏฺฐานโยคฺยํ กตฺวา ฐเปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนวิสเยฯ เสฏฺฐนฺติ ปริทีปิตนฺติ อาโลกกสิณสฺเสว ปภาวิสฺสชฺชนสภาเวน อาโลกกรเณน อิตเรหิ วิสิฏฺฐตฺตา วิสิฏฺฐนฺติ ปริทีปิตํฯ

[1089-90] อุปฺปาเทตฺวาติ ปฐมชฺฌานนิทฺเทเส วุตฺตนเยน อุปจารชฺฌานุปฺปาทเนน อุปฺปาเทตฺวาฯ อุปจารชฺฌานุปฺปตฺติยา หิ สทฺธิํ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติฯ ยสฺมา ปาทกชฺฌานํ วิชฺชมาเนเยว อาโลเก อปฺปนาวเสน ปวตฺติมตฺตํ วินา อตฺตโน พเลน อาโลกํ ผริตุํ น สกฺโกติ, นาปิ ยถาปตฺถฏํ ถาวรํ กาตุํ, ปริกมฺมํ ปน ตทุภยมฺปิ กาตุํ สมตฺถํ, ตสฺมา อุปจารภูมิยํเยว ตํ วฑฺเฒตพฺพนฺติ อาห ‘‘อุปจารภูมิย’’นฺติอาทิฯ อุปจารภูมีติ เจตฺถ อาโลกสฺส ถาวรกรณวสปฺปวตฺตํ ปริกมฺมจิตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปนนฺติ ฌานวเสน อปฺปนํฯ น หิ อกตปริกมฺมสฺส อภิญฺญาวเสน อปฺปนา สิชฺฌติฯ เตนาห ‘‘ปาทกชฺฌานนิสฺสิต’’นฺติฯ ปาทกชฺฌานนิสฺสิตนฺติ ปาทกชฺฌานารมฺมณํ โหติ, น ทิพฺพจกฺขุสฺส ปริกมฺมนิสฺสิตํ ปริกมฺมารมฺมณํ โหติ, ตถา จ สติ อาโลกวฑฺฒนาภาวโต รูปทสฺสนํ น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[1091-3] อนฺโต…เป.… ภเวติ อนฺโตคตเมว รูปคตํ ปสฺสิตพฺพํ ภเว, น พหิทฺธา วิกฺเขปุปฺปตฺติเหตุภาวโต ปสฺสิตพฺพํ ทิพฺพจกฺขุนาติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อาโลเก ผริเตปิ มํสจกฺขุสฺส อาปาถํ โหติฯ

ปริกมฺมสฺส วาโร หิ อติกฺกมติ ตาวเทติ อิธ ปริกมฺมํ นาม ยถาวุตฺตกสิณารมฺมณํ อุปจารชฺฌานํ, ตํ รูปคตํ ปสฺสโต น ปวตฺตติ, กสิณาโลกวเสน จ รูปคตทสฺสนํ กสิณาโลโก จ ปริกมฺมวเสนาติ ตทุภยมฺปิ ปริกมฺมสฺส อปฺปวตฺติยา น โหติฯ เตนาห ‘‘อาโลโกปี’’ติอาทิฯ ตสฺมิํ อนฺตรหิเต รูปคตมฺปิ น จ ทิสฺสติ, รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมติ, ปริกมฺมปสุตสฺส กสิณารมฺมณญาณํ โหตีติ รูปคตํ ทิสฺสติ, กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ

[1094-9] เอวํ อนุกฺกเมนาติ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อภิณฺหํ อาโลกผรเณนฯ อาโลโก ถามวาติ อาโลกคโต จิรฏฺฐายี สิยา, ตถา จ สติ ตตฺถ สุจิรมฺปิ รูปคตํ ปสฺสเตวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาโลโก เอตฺถา’’ติอาทิฯ สฺวายมตฺโถ ติณุกฺกูปมาย วิภาเวตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติณุกฺกายา’’ติอาทิฯ เอโก กิร รตฺติยํ ติณุกฺกาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิ, ตสฺส สา ติณุกฺกา วิชฺฌายิ, อถสฺส สมวิสมานิ น ปญฺญายิํสุ, โส ตํ ติณุกฺกํ ภูมิยํ ฆํสิตฺวา ปุน อุชฺชาเลสิ, สา ปชฺชลิตฺวา ปุริมาโลกโต มหนฺตรมาโลกํ อกาสิ, เอวํ ปุนปฺปุนํ วิชฺฌาตํ อุชฺชาลยโต กเมน สูริโย อุฏฺฐาสิ, สูริเย อุฏฺฐิเต ‘‘อุกฺกาย กมฺมํ นตฺถี’’ติ ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ อคมาสิฯ ตตฺถ อุกฺกาโลโก วิย ปริกมฺมกาเล กสิณาโลโก, อุกฺกาย วิชฺฌาตาย สมวิสมานํ อทสฺสนํ วิย รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาราติกฺกเมน อาโลเก อนฺตรหิเต รูปคตานํ อทสฺสนํ, อุกฺกาย ฆํสนํ วิย ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ, อุกฺกาย ปุริมาโลกโต มหนฺตตราโลกกรณํ วิย ปุน ปริกมฺมํ กโรโต พลวตราโลกผรณํ, สูริยุฏฺฐานํ วิย ถามคตาโลกสฺส ยถาวฑฺฒิตปริจฺเฉทํ ผริตฺวา อวฏฺฐานํ, ติณุกฺกํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ คมนํ วิย ปทิตฺตาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ถามคเตนาโลเกน ทิวสมฺปิ รูปทสฺสนํฯ

เอตฺตาวตา จ ทิพฺพจกฺขุสฺส นานาวชฺชนปริกมฺมญฺเจว ทิพฺพจกฺขุญาณญฺจ ทสฺสิตํ, น ตสฺส อุปฺปตฺติกฺกโมติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทนกฺกโมปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตานิ จตฺตาริ ปญฺจ วาติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติฯ ‘‘ตีณิ จตฺตาริ วา ปนา’’ติ ปาโฐฯ

[1100] ตตฺถ อตฺถสาธกจิตฺตนฺติ ยทตฺถาเยส ปฏิปนฺโน, ตสฺส ตทตฺถสาธนโต อตฺถสาธกภูตํ จิตฺตํฯ ตสฺมิญฺหิ อุปฺปนฺเน มํสจกฺขุสฺส อนาปาถโยคฺยํ อนฺโตกุจฺฉิคตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํ เหฏฺฐาปถวีตลนิสฺสิตํ ติโรกุฏฺฏปพฺพตปาการคตํ ปรจกฺกวาฬคตนฺติ อิทํ รูปํ อาปาถํ อาคจฺฉติ, มํสจกฺขุนา ทิสฺสมานํ วิย โหติฯ ตเทว เจตฺถ รูปํ สรูปโต วิภาวนสมตฺถํ จกฺขุวิญฺญาณํ วิยฯ น ปน อาวชฺชนปริกมฺมวเสน ปวตฺตานิ ปุพฺพภาคจิตฺตานิฯ ตานิ หิ อารมฺมณํ กโรนฺตานิปิ น ยาถาวโต ตํ วิภาเวตฺวา ปวตฺตนฺติ อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนาทิจิตฺตานิ วิยาติฯ

[1101-2] นนุ จ อนาคตํสญาณํ ยถากมฺมูปคญาณนฺติ ทฺเว อภิญฺญาญาณานิ อตฺถิ, กสฺมา ตานิ อิธ น ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘อนาคตํสญาณสฺสา’’ติอาทิฯ อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนาติ วิสุํ ปริกมฺมสฺส อภาวโต ทิพฺพจกฺขุญาณปฏิลาเภเนว ตสฺส ปริวารานิ หุตฺวา ปฏิลทฺธานิ โหนฺติฯ ตโตเยว หิ ตานิ ตสฺส ปริภณฺฑญาณานีติ วุจฺจนฺติฯ ยถา หิ สิเนรุสฺส ปริวารฏฺฐานิยานิ ตํสิทฺธิยา สิทฺธานิ เมขลฏฺฐานานิ ปริภณฺฑานีติ วุจฺจนฺติ, เอวํ อิมานิปิ ทิพฺพจกฺขุสิทฺธิยา สิทฺธานิ ตสฺส ปริภณฺฑานีติ เวทิตพฺพานิฯ

โหตุ ตาว เอวเมตํ, จุตูปปาตญาณํ ปน กิํ น ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘จุตูปปาตญาณมฺปี’’ติอาทิฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณเมว หิ จุติยํ, อุปปตฺติยญฺจ รูปํ วิภาเวนฺตํ จุตูปปาเต ปวตฺตตฺตา ‘‘จุตูปปาตญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, อวเสสรูปวิภาวนกาเล ‘‘ทิพฺพจกฺขู’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต นามทฺวเยน อาคตํ เอกเมว ญาณํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ จุตูปปาตญาณนฺติ ปน พฺยญฺชนโตเยว นานนฺติฯ กตฺถจิ มโนมยญาณนฺติปิ วิสุํ อภิญฺญาญาณํ อาคตํ, ตํ อตฺถโต อิทฺธิวิธญาณเมวฯ ทิพฺพจกฺขุญาณวณฺณนาฯ

[1103] อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ อเนน ตเรนาติ อเนน อภิธมฺมาวตารนามเกน ตเรนฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา

[1104-5] ปญฺจ อิทฺธิวิธาทีนีติ –

‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, ปรจิตฺตวิชานนา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปญฺจธา’’ติฯ –

เอวมาคตา ปญฺจฯ สตฺตาภิญฺญา อิมา ปนาติ อตีตํสญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณ, มโนมยญาณสฺส จ อิทฺธิวิธญาเณ อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํฯ อตีตํสญาณํ นาม ปเรสํ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ยาว ปฏิสนฺธิปริโยสานํ ปวตฺตจิตฺตารมฺมณํ ญาณํฯ มโนมยญาณมฺปิ นาม มโนมยกายาภินิมฺมานาทิวสปฺปวตฺตํ อิทฺธิวิธญาณํฯ