อตินิสิต …เป.… นีโยยนฺติ อติติขิณพุทฺธิปฺปสาเทหิ ชเนหิ เวทนีโย อยํ คนฺโถ, ปริจฺเฉโทติ วา อธิปฺปาโยฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท

อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา

[980] เอวํ ปถวีกสิณวเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ ทสฺเสตฺวา ยสฺมา เสสกสิณวเสน นิทฺทิสิยมาเน คนฺถคารโว โหติ, ตสฺมา ตํ สพฺพํ ฐเปตฺวา อรูปาวจรํ วิภาเวตุํ ‘‘รูปารูป’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ รูปารูปมตีเตนาติ รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปุนานูปปตฺติวเสน รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปเคว กามาวจรภวํฯ รูปารูปาทิเวทินาติ รูปารูปาทิภูมนฺตรเวทินาฯ

[982-4] ยสฺมา อยํ อรูปาวจรสมาธิ นาม รูปวิราคภาวนา รูปวิราควเสเนว อภินิปฺผาเทตพฺพาว, ตสฺมา ตํ อุปฺปาเทตุกามสฺส รูเป วิรชฺชนาการํ, วิรตฺตมานเสน จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูเป โข’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ทณฺฑนฏฺเฐน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิ, ปรปีฬนาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ อาทิ-สทฺเทน สตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญาทีนํ, อทินฺนาทานาทีนญฺจ คหณํฯ จกฺขุโรคาทโยติ อาทิ-สทฺเทน โสตโรคาทีนํฯ รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ กรชรูปาทิโอฬาริกรูเป ตนฺนิทานํ โทสํ ทิสฺวาฯ นิพฺพินฺทมานโสติ วิรตฺตมานโสฯ อรูปนฺติ อรูปาวจรภาวนํฯ ตมฺหา กสิณรูปาติ ตมฺหา ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตา กสิณรูปาฯ

นนุ จายํ รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ สมติกฺกมตฺถาย ปฏิปชฺชติ , ปฏิภาคนิมิตฺตญฺจ อรูปํ ปณฺณตฺติมตฺตตฺตาติ กถํ ตสฺมา นิพฺพิชฺชตีติ อนุโยคํ สนฺธาย โอปมฺมวเสน ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สูกราภิหโตว สา’’ติฯ ยถา หิ วเน สูกเรน ปหตมตฺโต สุนโข ตโต ภีโต รูปทสฺสนเวลายํ ภตฺตปจนอุกฺขลิํ ทูรโต ทิสฺวา สูกรปฏิภาคตาย ตสฺสํ สูกราสงฺกํ อุปฺปาเทตฺวา อุตฺรสฺโต ปลายเตว, เอวเมว รูเป นิพฺพินฺทมานโส ตํ อติกฺกมิตุกาโม ตปฺปฏิภาเค กสิณรูเปปิ นิพฺพิชฺชติ, สมติกฺกมิตุกาโมติ อธิปฺปาโยฯ

[985-6] จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมินฺติ ฐเปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสุ ปถวีกสิณาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ ปฏิลทฺธจตุตฺถชฺฌาเนฯ เกจิ ปน อาโลกกสิณมฺปิ ฐเปตฺวา อฏฺฐสูติ วทนฺติฯ ตสฺส ปน ฐปเน การณํ น ทิสฺสติฯ สุฏฺฐุ จิณฺโณ จริโต อติปฺปคุณิกโต อาวชฺชนาทิลกฺขโณ วสีภาโว เอเตนาติ สุจิณฺณวสีฯ กโรติ…เป.… ยโตติ ยสฺมา อิทํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ มยา นิพฺพินฺทกสิณรูปํ อารมฺมณํ กโรติฯ อาสนฺนโสมนสฺสญฺจาติ ยโต ตติยชฺฌานสฺส อาสนฺนตาย อาสนฺนโสมนสฺสปจฺจตฺถิกญฺจฯ ถูลสนฺตวิโมกฺขโตติ สนฺตวิโมกฺขสงฺขาตอรูปชฺฌานโต เอตํ ยโต ถูลํ โอฬาริกํฯ อรูปชฺฌานญฺหิ เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปนฺติอาทีสุ ‘‘สนฺตวิโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, สนฺตตาสิทฺธิ จสฺส อนุสฺสติโต ทฏฺฐพฺพาฯ

[987-91] จตุตฺเถติ จตุตฺถชฺฌาเนฯ ปฐมารุปฺปญฺจ สนฺตโต ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ, สนฺตวเสน มนสิ กริตฺวาติ อตฺโถฯ

สนฺตโต มนสิกรเณเนว เจตฺถ ปณีตโต, สุขุมโต จ มนสิกาโร สิทฺโธว โหตีติ น เต วิสุํ คหิตาฯ ปตฺถริตฺวานาติ ปเคว วฑฺฒิตํ, ตทา วฑฺฒนวเสน วา ปตฺถริตฺวาฯ ปุพฺพกาลวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตน นํ อุคฺฆาเฏตฺวา ปจฺฉา น วฑฺฒิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ น หิ ตํ ปจฺฉา วฑฺฒนตฺถาย วายมิยมานมฺปิ วฑฺฒตีติฯ เตนาติ กสิณรูเปนฯ

อิทานิสฺส อุคฺฆาฏนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาโส อิติ วา’’ติอาทิํ วตฺวา ปุน ตํ สมตฺเถตุํ ‘‘อุคฺฆาเฏนฺโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุทยวเสน, ปริจฺเฉทผรณวเสน จ อนฺตาภาวโต อนนฺโตฯ น สํเวลฺเลตีติ กฏสารกกิลญฺชาทโย วิย น ปฏิสํหรติฯ นาวชฺชนฺโต น เปกฺขนฺโตติ อนาวชฺชนฺโต อนเปกฺขนฺโตฯ อญฺญทตฺถุ เตน ผุฏฺโฐกาสํ วุตฺตนเยน มนสิกโรนฺโตเยวาติ อธิปฺปาโย ฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ กสิณรูปํ สพฺเพน สพฺพํ อมนสิกโรโต, เตน จ ผุฏฺโฐกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ มนสิกโรโต ยทา ตํ ภาวนานุภาเวน อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตทา โส กสิณํ อุคฺฆาเฏติ นามาติฯ

[992-5] เอวํ กสิณุคฺฆาฏนวเสน ปฏิลทฺเธ อากาสนิมิตฺเต ปุน ปฏิปชฺชนวิธิํ, ยสฺสตฺถาย เยสํ ปฏิปชฺชติ, ตทตฺถสิทฺธญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ นิมิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อากาสสฺส อนิมิตฺตภาเวปิ นิมิตฺเตน ผุฏฺโฐกาสภาวโต ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปญฺจ…เป.… วิกฺขมฺภนฺตีติ นนุ รูปาวจรปฐมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตานิ, ตโต ปฏฺฐาย จ น เตสํ ปริยุฏฺฐานํ อตฺถิฯ ยทิ สิยา, ฌานโต ปริหาเยยฺยาติ? สจฺจเมตํ, อิมสฺส ปน ฌานสฺส วณฺณภณนวเสเนตํ วุตฺตํ ยถา อญฺญตฺถาปิ เหฏฺฐา ปหีนานํ อุปริ ปหานวจนนฺติฯ

เย ปน ‘‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ อกุสลานํ ปฏิปกฺขาติ กตฺวา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตหิ ทุติยชฺฌานูปจาราทีสุ นีวรณวิกฺขมฺภนาวจนสฺส การณํ วตฺตพฺพํ โหติฯ ยมฺปิ เจเก วทนฺติ ‘‘สนฺเตว สุขุมานิ รูปาวจรอวิกฺขมฺภนียานิ, ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ น หิ มหคฺคตกุสเลสุ โลกุตฺตรกุสลํ วิย โอธิโส ปหานํ นาม อตฺถิฯ โย ปน รูปาวจเรหิ อรูปานํ อุฬารผลตาทิวิเสโส, โส ภาวนาวิเสเสน สนฺตตรปฺปณีตตรภาเวน เตสุเยว ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธาปีติ น เกวลํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน, ‘‘เสสานิ กามาวจรานี’’ติอาทีสุ ปน อิธ ยํ วตฺตพฺพํ อวุตฺตํ, ตํ รูปาวจรชฺฌานนิทฺเทเส วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

[997-1001] ‘‘ปุน ภาเวตุกาเมนา’’ติ วุตฺเต ปฐมเมว ปฐมารุปฺปสฺส ภาวิตตฺตา กิํ ภาเวตุกาเมนาติ อนุโยเค ‘‘ทุติยารุปฺปมานส’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘ทุติยารุปฺปมานสํ ภาเวตุกาเมนา’’ติ อิมินา อชฺฌาสเยนฯ น หิ ปฐมํ ทุติยารุปฺปํ ภาวิตนฺติฯ รูปาวจรชฺฌานํ อนติกฺกมิตฺวา อนธิคนฺตพฺพโต ตํ มนสิการสมุทาจารสฺส หานภาคิยภาวาวหนโต รูปาวจรชฺฌานเมตสฺส ปจฺจตฺถิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อาสนฺน…เป.… ปจฺจตฺถิกนฺติ จา’’ติฯ วีถิปฏิปนฺนาย ภาวนาย อุปรูปริวิเสสาวหภาวโต, ปณีตภาวสิทฺธิโต จ ปฐมารุปฺปโต ทุติยารุปฺปํ สนฺตตรสภาวนฺติ อาห ‘‘ทุติยารุปฺป…เป.… ปนา’’ติฯ วกฺขติ หิ ‘‘สุปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธา’’ติ (อภิธ. 1040)ฯ วิญฺญาณมิจฺเจวํ มนสา กาตพฺพนฺติ วิญฺญาณํ วิญฺญาณํ อิจฺเจวํ มนสา กาตพฺพํ, เกวลํ อนนฺตํ อนนฺตนฺติ น มนสิ กาตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อนนฺตนฺติ…เป.… มนสา นิธา’’ติฯ อนนฺตํ วิญฺญาณํ อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ปน มนสิ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[1002-6] ตสฺมิํ ปน นิมิตฺตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสงฺขาเต วิญฺญาณนิมิตฺเตฯ วิจาเรนฺตสฺส มานสนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ อากาสผุฏวิญฺญาเณติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเต ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณ อารมฺมณภูเตฯ อปฺเปตีติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติฯ สภาวธมฺเมปิ อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาวิเสสภาวโต อิทํ อปฺปนาปตฺตํ โหติ จตุตฺถารุปฺปํ วิยฯ อปฺปนา…เป.… นโยวาติ ทุติยารุปฺปชฺฌาเน ปุริมภาเค ตีณิ, จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติฯ จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา อารุปฺปมานสนฺติอาทินา อปฺปนานโย ปฐมารุปฺปชฺฌาเน วุตฺตนโยวฯ ผริตฺวา ปวตฺตวิญฺญาณนฺติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจนฺติ วุจฺจตีติ รุฬฺหีสทฺทวเสน วุตฺตภาวเมว ปกาเสตุํ ‘‘วิญฺญาณา…เป.… สิยา’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ อนนฺตสฺส อากาสสฺส อารมฺมณกรณวเสน อนนฺตตาย ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ ปุน มนสิการวเสน วา อนนฺตตาย ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนกฺการวเสนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุติยารุปฺปํ ภาเวนฺโต หิ ปฐมารุปฺปํ อนนฺตโต อนวเสสโต มนสิ กโรนฺโต อนนฺตนฺติ มนสิ กโรติฯ

[1010] ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาโวติ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาโส วิย อากาสานญฺจายตนํ ปหาย ตสฺส อภาโว มนสิ กาตพฺโพฯ กสฺมา ปเนตฺถ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณาภาวํ อมนสิกตฺวา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาโว มนสิ กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – ตยิทํ อารมฺมณาติกฺกมนวเสน ปตฺตพฺพํ, น ปน องฺคาติกฺกมนวเสนฯ

ตถา จ สติ อารมฺมเณเยว สาติสยํ โทสทสฺสเนน ตํ สมติกฺกมิตพฺพํ, อารมฺมณญฺจ ทุติยารุปฺปสฺส ปฐมารุปฺปเมว, ตสฺมา กสิเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ตพฺพิวิตฺตากาสสฺส วิย ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ตทภาวสฺเสว มนสิกรณํ ยุตฺตนฺติฯ อภยคิริวาสิโน ปน ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนาภาโวเยว มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, เต ปน อิเมสํ อารมฺมณาติกฺกมนวเสน ปตฺตพฺพภาวํ อสลฺลกฺเขตฺวา กเถนฺติฯ ยทิ สลฺลกฺเขนฺติ, อญฺญตฺถ โทสํ ทิสฺวา อญฺญสฺส สมติกฺกเม อติปฺปสงฺคโทสโต น มุจฺจนฺติฯ

อถาปิ วเทยฺยุํ – ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนํ สโต สมาปชฺชติ, สโต สมาปชฺชิตฺวา สโต วุฏฺฐาติ, สโต วุฏฺฐหิตฺวา ตญฺเญว วิญฺญาณํ ภาเวตี’ติ วจนโต วิญฺญาณญฺจายตนาภาโวเยว มนสิ กาตพฺโพ’’ติ, ตยิทํ ปาฬิอตฺถํ วิรุชฺฌิตฺวา คหณวเสน จินฺติตํฯ น เหตฺถ ตญฺเญว วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อธิปฺเปตํฯ ยทิ หิ ตํ อธิปฺเปตํ สิยา, วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ ตสฺส ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ตญฺเญวาติ วจเนเนว ปริยตฺตํ, กิํ วิญฺญาณนฺติ วจเนนฯ อถ สรูปนิทฺเทสตฺถํ วิญฺญาณวจนํ, เอวํ สติ ตญฺเญว วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ วุตฺตํ สิยา, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วจเนน ยํ อารพฺภ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสว อากาสานญฺจายตนสฺส คหณํ, น อิตรสฺสาติ สุฏฺฐุ วุตฺตํฯ

[1011-2] ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาโวมนสิกาตพฺโพติ วตฺวา มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อกตฺวา มนสาติ มนสา อารมฺมณํ อกตฺวา สพฺเพน สพฺพํ ตํ อจินฺเตตฺวาฯ ‘‘อากาสํ อากาส’’นฺติ มนสิ กโรนฺตสฺส กสิณวิวิตฺตากาสํ วิย ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ, ‘‘สุญฺญํ สุญฺญ’’นฺติ วา มนสิ กโรนฺตสฺส วิญฺญาณวิวิตฺตํ อภาวมตฺตเมว อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘นตฺถี’’ติอาทิฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ทฺวีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธิ โหตีติ ทสฺเสติฯ

อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ วา วา-สทฺโท, เตน ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ อิมสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อนิยโม ปเนตฺถ ติณฺณมฺปิ วิสุํ วิสุํ ปริยายภาวโตว สิทฺโธฯ ปริยายสทฺทา หิ วิสุํ วิสุํเยว อตฺถํ สาเธนฺตา ปริยายาติ โลเก นิรุฬฺหาฯ ยถาหุ –

‘‘ปริยาเยเนว เต ยสฺมา, วทนฺตตฺถํ น สํหตา;

ปริยายตฺถํ ตโต สพฺพํ, ปริยาเยสุ ววตฺถิต’’นฺติฯ

[1013-6] ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺติการณภูเต นิมิตฺเตฯ สติ สนฺติฏฺฐตีติ อภาวนิมิตฺตารมฺมณา สติ สมฺมา สุปฺปติฏฺฐิตา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ สติสีเสน เจตฺถ อุปจารชฺฌานานุคุณานํ สทฺธาปญฺจมานํ อินฺทฺริยานํ สกิจฺจโยคํ ทสฺเสติฯ อุปจารชฺฌานํ ปน ‘‘ภิยฺโยปิ สมาธิยติ มานส’’นฺติ อิมินา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสิณุคฺฆาฏิมา…เป.… อภาวเกติ เอวํ ปวตฺตวิญฺญาณสฺส นตฺถิภาวสงฺขาเต วินาสาภาวเก น ปุเร อภาวาทิเกฯ อปฺปนานโย ปเนตฺถ ปถวีกสิเณ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อปฺปนาย นโย’’ติอาทิฯ

[1017-9] เอวํ ยํ ตตฺถ อวสิฏฺฐํ, ตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาสคตวิญฺญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปริกมฺมมนกฺกาเร ตสฺมิํ อนฺตรหิเตติ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ ปวตฺตปริกมฺมมนสิกาเร อมนสิกรเณน อสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณ อนฺตรหิเต, น ปน ขณภงฺควเสน, ฌานปริหานิวเสน วา อนฺตรหิเตฯ ขณภงฺควเสน หิ อนฺตรธานํ ขเณ ขเณ อุปลพฺภติฯ ปริหานิวเสน จ อนฺตรธาเน ปุน ตํ อนุปฺปาเทตฺวา อุตฺตริ ญาณาธิคโมเยว นตฺถีติฯ ตสฺสาปคมมตฺตํว ปสฺสนฺโต วสตีติ ตสฺส ปฐมารุปฺปสฺส อภาวมตฺตํ ปสฺสนฺโต โส โยคาวจโร วิหรติฯ ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘สนฺนิปาต’’นฺติอาทิฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม โกจิ ปุริโส มณฺฑลมาฬาทีสุ กตฺถจิ เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา สนฺนิปาตกิจฺจาวสาเน อุฏฺฐาย ปกฺกนฺเตสุ ภิกฺขูสุ ปุน ตํ ฐานํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต สุญฺญเมว ปสฺสติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ อปคเตสุ ตํ ฐานํ เตหิ สุญฺญเมว ปสฺสติ, น ปน เตสํ กุโตจิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิญฺญาณญฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ ทิสฺวา นตฺถีติ มนสิกาเรน ตสฺมิํ อปคเต ตติยารุปฺปจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสติ, น ตสฺส อปคตการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติฯ

[1020-4] จตุตฺถา…เป.… น จ สนฺตนฺติ ยถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนจิตฺตํ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสํ สนฺตํ, เอวมยํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ น จ สนฺตา ตทภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ จ-สทฺโท ปเนตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถฯ เตน ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ, สญฺญา สลฺลํ, เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ อิมสฺสปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ จตุตฺถํ สนฺตโตติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวเนว สวิเสสํ สนฺตตาย, อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขกสญฺญาวิรหโต จ สนฺตโต ทิสฺวาฯ ‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’นฺติ อิมินา ภาวนาการํ ทสฺเสติฯ วิภงฺเคปิ หิ ตํเยว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ อยเมว ภาวนากาโร คหิโตฯ อปเร ปน ‘‘ปาฬิยํ อิมสฺส ภาวนากาโร น คหิโต’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ วทนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทิโต คเหตพฺพํฯ

[1027] ตติยารุปฺปสงฺขาตกฺขนฺเธสุ จ จตูสุปิ อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโยฯ

[1029-31] อภาวมตฺตมฺปีติ สุญฺญตมตฺตมฺปิ เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตายฯ น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปโต สนฺตตราฯ โจทโก ยํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, น ตตฺถ อาทีนวทสฺสนํ ภเวยฺยฯ อสติ จ อาทีนวทสฺสเน น สมติกฺกโม เอว สิยาติ ‘‘สนฺตโต เจ มนกฺกาโร กถญฺจ สมติกฺกโม’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘อนาปชฺชิตุกามตฺตา’’ติอาทินา ปริหารมาหฯ เตน อาทีนวทสฺสนมฺปิ อตฺเถวาติ ทสฺเสติฯ ยสฺมิญฺหิ ฌาเน อภิรติ, ตตฺถ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทิปฏิปตฺติยา ภวิตพฺพํฯ สา ปนสฺส ตติยารุปฺเป สพฺพโสว นตฺถิ, เกวลํ สุญฺญภาวโต อารมฺมณกรณมตฺตเมวฯ ตถา เหส กิญฺจาปิ ตํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘‘อหเมตํ อาวชฺชิสฺสามิ, สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ อาโภโค สมนฺนาหาโร น โหติฯ กสฺมา? อากิญฺจญฺญายตนโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปณีตตรตายฯ ยถา หิ ราชา มหตา ราชานุภาเวน นครวีถิยํ จรนฺโต ทนฺตการาทโย กมฺมกาเร เฉเก อเนกานิ ทนฺตวิกติอาทีนิ สิปฺปานิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห วต เร เฉกา อาจริยา, อีทิสานิ สิปฺปานิ กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสติ, น จสฺส เอวํ โหติ ‘‘อโห วตาหมฺปิ รชฺชํ ปหาย เอวรูโป สิปฺปิโก ภเวยฺย’’นฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? รชฺชสิริยา มหานิสํสตาย, โส เตสํ ชีวิตํ ติณายปิ อมญฺญมาโน เต สมติกฺกมิตฺวา คจฺฉติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1032] สุขุมํ ปรนฺติ อุกฺกํสโต สุขุมํ, ปฐมชฺฌานูปจารโต ปฏฺฐาย หิ ตจฺเฉนฺติยา วิย ปวตฺตมานาย ภาวนาย อนุกฺกเมน สงฺขารา ตตฺถ อนฺติมโกฏฺฐาสตํ ปาปิตาติฯ ยทิ เอวํ กถํ ภาวนา อตฺตโน กิจฺจํ สาเธติ, นนุ เจสา ตทวตฺถํ ปาปิตา อารมฺมณํ น สมฺมา อุปนิชฺฌายตีติ? นยิทเมว ทฏฺฐพฺพํฯ ภาวนาพเลน สุขุมภาวํ ปาปิตาปิ เจสา อตฺตโน กิจฺเจ ทุพฺพลตฺตํ น ปาปิตา, อถ โข วิปฺผาริกตาภาวํ คมิตา, เตน ตถา สุขุมาปิ อตฺตโน กิจฺเจ น ทุพฺพลา เอวาติ น ตตฺถ ตสฺสา อสามตฺถิยํ โหติฯ

[1033-4] ยาย สญฺญายาติ ยาทิสาย สญฺญาย สทฺทปฺปวตฺติเหตุภูตายฯ โส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมงฺคี ปุคฺคโลฯ เนวสญฺญี จ นาสญฺญี โหติ เนวสญฺญานาสญฺญาสมงฺคี โหติฯ น เกวลํ ตุ สญฺญาว เอทิสี สุขุมา เนวสญฺญานาสญฺญา โหติ, อถ โข ปน เวทนาทโยปิ สุขุมา, เวทนาปิ เนวเวทนานาเวทนา, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํนาจิตฺตํ, ผสฺโสปิ เนวผสฺโสนาผสฺโส ฯ เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุฯ สญฺญาสีเสน ปน ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.332, 341, 357, 359; อ. นิ. 7.44; 9.24) วิยฯ นนุ เจตฺถ ยทิ สญฺญา อตฺถิ, กถํ เนวสญฺญาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ยทิ นตฺถิ, กถํ นาสญฺญาติ อนุโยคํ สนฺธาย อิมมตฺถํ อุปมาหิ สาเธตุํ ‘‘ปตฺตมกฺขนเตเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปตฺตมกฺขณเตเลนาติ อนฺโตวุตฺถตาย ยาคุยา สทฺธิํ อกปฺปิยฏฺเฐน เตลํ อตฺถีติ, นาฬิปูราทีนํ วเสน นตฺถีติ จ วตฺตพฺเพน ปตฺเต มกฺขิตเตเลนฯ มคฺคสฺมิํ อุทเกน จาติ อุปาหนเตมนมตฺตฏฺเฐน อุทกํ อตฺถีติ, นหานวเสน นตฺถีติ จ วตฺตพฺเพน มคฺคสฺมิํ อุทเกนฯ

[1035-7] อยํ อตฺโถติ กิญฺจิ วิเสสํ อุปาทาย สภาวโต อตฺถีติ วตฺตพฺพสฺเสว ธมฺมสฺส กิญฺจิ วิเสสํ อุปาทาย นตฺถีติ วตฺตพฺพตาสงฺขาโต อยมตฺโถฯ ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย หิ เนวสญฺญตา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน นาสญฺญตา จ โหติฯ เตนาห ‘‘ปฏุสญฺญาย กิจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ อารมฺมณสญฺชานนญฺเจว วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนญฺจ ปฏุสญฺญากิจฺจํ กถมยํ สญฺญาว สมานา สญฺญากิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห ‘‘ยถา ทหนกิจฺจ’’นฺติอาทิฯ นฺหาตุกามสฺส อุณฺหสีตภาวํ อกตฺวา สุขชนนตาย สุโขทกํ, ตสฺมิํฯ เตโชธาตุ ยถา ทหนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวเมสา อติสนฺตารมฺมเณ ปวตฺตตฺตา อารมฺมณสญฺชานนํ กาตุํ น สกฺโกติ, ปรมสุขุมตฺตํ คตาวฯ เตเนว เหสา อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสนาญาเณน สุขคฺคยฺหา น โหตีติ เสสสมาปตฺตีสุ สญฺญา วิย วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญสุ หิ ขนฺเธสุ อกตวิปสฺสนาภินิเวโส ภิกฺขุ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา นิพฺพิทํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อปิ อายสฺมา สาริปุตฺโตฯ ปกติวิปสฺสโก ปน สาริปุตฺตสทิโส ภิกฺขุ ขนฺธาทิมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมานํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ฐิโต สกฺกุเณยฺย ตพฺพิสยํ อุทยพฺพยญาณํ อุปฺปาเทตุํ, โสปิ กลาปสมฺมสนวเสเนว, โน อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนฯ น หิ สาริปุตฺตสทิโส ภิกฺขุ จตุตฺถารุปฺปปริยาปนฺเนสุ ผสฺสาทิธมฺเมสุ วินิพฺภุชิตฺวา วิสุํ วิสุํ สรูปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสิตุํ สกฺโกติฯ เกวลํ ปน อวินิพฺภุชฺช เอกโต คเหตฺวา กลาปโต สมูหโตเยว สมฺมสิตุํ สมตฺโถ โหติ, เอวํ สุขุมตฺเตเนสา วิชฺชติฯ

[1038-40] รูปนฺติ กสิณรูปสงฺขาตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อากาสนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํฯ

วิญฺญาณนฺติ อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณํ ฯ ตทภาวกนฺติ ตสฺส อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณสฺส อภาวกํฯ กมโตติ ปฐมารุปฺปํ สมติกฺกมิตฺวา โหตีติอาทินา อนุกฺกมโตฯ อตฺตนา วุตฺตมตฺถํ อฏฺฐกถาวจนํ อาหริตฺวา สาเธนฺโต ‘‘อาห จา’’ติอาทิมาหฯ อิธาติ อิมาสุ จตูสุ อรูปสมาปตฺตีสุฯ ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา สมาปตฺติโย หิ ปุริมาปุริมาหิ สมาปตฺตีหิ สุปณีตตรา สุฏฺฐุ ปณีตตรา, สุนฺทรปณีตตราติ วา อตฺโถฯ ปาสาทตลสาฏิกาติ จตุภูมกปาสาทสฺส เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมโต อุปรูปริ สวิเสสา ปญฺจ กามคุณา, จตฺตาโร ปาสาทตลา จ ถูลสณฺหสณฺหตรสณฺหตมสุตฺเตหิ วิหิตา อายามวิตฺถารโต สมปฺปมาณา สาฏิกา จฯ

[1042] รูปารูปภวํ อภิภุยฺย นิพฺพานํ ยาติ, อถ วา นีวรเณ อภิภุยฺย รูปารูปภวํ ยาตีติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. โสฬสโม ปริจฺเฉโท

อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา

[1043-7] ปรนฺติ วิสิฏฺฐํ กตฺวา, วิเสสโตติ อตฺโถฯ จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปีติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, นาวสฺสํ อรูปชฺฌาเนหีติ อธิปฺปาโยฯ อรูปาวจรชฺฌานํ อปฺปฏิลทฺโธปิ หิ กตาธิกาโร ภิกฺขุ อภิญฺญา สมฺปาเทตุํ สมตฺโถ โหติฯ เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานคฺคหเณเนว เหฏฺฐา ตีณิ ฌานานิ คหิตานิฯ เตสุ หิ อจิณฺณวสี จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตุมฺปิ น สกฺโกติฯ อภิญฺญาสุ อนุโยคํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา ตตฺถ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺญา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิฏฺฐงฺคตาติ อธิคตานิสํสตาย เจว ภาวนาสุขตาย จ นิฏฺฐํ นิปฺผตฺติํ คตาฯ สมาธิภาวนาย หิ โลกิยาภิญฺญา อุทยผลภาเวน ปากฏาฯ โส อภิญฺญาย จ สมาธินา จ สมนฺนาคโต สุเขเนว ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทสฺสติฯ

[1048-9] ทิพฺพานีติอาทิ โลกิยาภิญฺญานํ สรูปโต อุทฺทิสนํฯ ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานีติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ทิพฺพโสตญาณญฺจาติ ทสฺเสติฯ อิทฺธีติ อิทฺธิวิธญาณํฯ อิมา ปน อภิญฺญาโย ปตฺตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา ยสฺมา โอทาตกสิณปริยนฺเตสุ อฏฺฐสุ กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานํ, ตพฺพเสน จ อรูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา วา น วา กสิณานุโลมตาทีหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ ทเมตพฺพํฯ น หิ เอวํ อทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร ปญฺจ อภิญฺญาโย นิปฺผาเทสฺสตีติ ตสฺมา ตํ จิตฺตปริทมนํ อวสฺสํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิณานุโลมตาทีหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กสิณานุโลมตาทีหีติ กสิณานุโลมตา กสิณปฏิโลมตา กสิณานุโลมปฏิโลมตา ฌานานุโลมตา ฌานปฏิโลมตา ฌานานุโลมปฏิโลมตา ฌานุกฺกนฺติกตา กสิณุกฺกนฺติกตา ฌานกสิณุกฺกนฺติกตา องฺคสงฺกนฺติกตา อารมฺมณสงฺกนฺติกตา องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกตา องฺคววตฺถาปนตา อารมฺมณววตฺถาปนตาติ อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิฯ

ตตฺถ อฏฺฐสุ กสิเณสุ ปฏิปาฏิยา สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สมาปชฺชนํ, ตเถว อุปฺปฏิปาฏิยา, ปฏิปาฏิอุปฺปฏิปาฏิวเสน จ สมาปชฺชนนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน กสิณานุโลมตาทโย วุตฺตาฯ