14. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา

[789] เอวํ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน อุภยถาปิ สพฺพธมฺเม สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา เตสุ อุคฺคหณปริจฺเฉทาทิวเสน กตปริจเยน อตฺถกาเมน กุลปุตฺเตน เอกํสโต ภาวนาย อภิโยโค กาตพฺโพ, ตสฺมา ภาวนานยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘ภาวนานย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ภาวนานยนฺติ โลกิยโลกุตฺตรภาวนานยํ, กุสลธมฺมานํ วฑฺฒนกฺกมนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ หิตํ อานยติ อุปเนตีติ หิตานโย, ตํ หิตานยํฯ มานยนฺติ มาเนนฺโตฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ อนุสาสนโต สตฺตานํ สุขํ อาเนตีติ สุขานโย, ตํ สุขานยํฯ ปรมํ พฺยากโรมิ, ปรมํ ภาวนานยนฺติ วา โยชนาฯ

[790] มนุสฺสานํ ธมฺมโต อุตฺตรํ ญาณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ มนุสฺสานํ ธมฺมา นาม มนุสฺสานํ ปกติธมฺมภูตา ทส กุสลกมฺมปถา, ตโต อุตฺตรํ ญาณทสฺสนํ นาม มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺมาฯ เต หิ ชานนฏฺเฐน ญาณํ, ปจฺจกฺขโต วิย ทสฺสนฏฺเฐน จ ทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตาฯ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสาน’’นฺติ วา ยถาฐิตวเสเนว สมฺพนฺโธฯ พาลมนุสฺสาทิโต อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจาติ อตฺโถฯ

[791] สงฺกสฺสรสมาจาเรติอาทีหิ สีลวิสุทฺธิยา ปโยชนทสฺสนํฯ ตตฺถ สงฺกาย สริตพฺโพ สมาจาโร อสฺสาติ สงฺกสฺสรสมาจาโรฯ ยํ กิญฺจิ ลามกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺเตตพฺพาย สงฺกาย อตฺตโน วา ปเร ยํกิญฺจิ มนฺเตนฺเต ทิสฺวา ‘‘มม อิทญฺจิทญฺจ อสารุปฺปํ ชานิตฺวา มนฺเตตี’’ติ เอวํ ปวตฺตสงฺกาย อุปคนฺตพฺพสมาจาโรติ อตฺโถฯ ทุสฺสีเลติ เอตเทว วิภาเวตุํ ‘‘สีลวชฺชิเต’’ติ วุตฺตํฯ ทุสฺสีเลติ วา ทูสิตสีเล ขณฺฑาทิภาวํ อุปคตสีเลฯ สีลวชฺชิเตติ สพฺเพน สพฺพํ สีลวิรหิเตฯ นตฺถิ ฌานนฺติ โลกิยชฺฌานมฺปิ ตาว นตฺถิฯ กุโต มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโค กุโต, เกน การเณน โลกุตฺตรธมฺมานํ เหตุเยว วิชฺชตีติ อตฺโถฯ

[792] จรนฺติ ตสฺมิํ สีเล ปริปูรการิตาย ปวตฺตนฺตีติ จาริตฺตํฯ วาริตํ ตายนฺติ รกฺขนฺติ เตน, วาริตโต วา อตฺตานํ ตายตีติ วาริตฺตํฯ ยํ ภควตา ‘‘อิทํ กาตพฺพ’’นฺติ ปญฺญตฺติสิกฺขาปทปูรณํ, อิทํ จาริตฺตํ นามฯ ยํ ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส อกรณํ วาริตฺตํ นามฯ อจฺฉิทฺทนฺติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ มชฺเฌ สิกฺขาปทํ ภินฺนํ, ตสฺส สีลํ ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม โหติ, ตพฺพิปรีตํ อจฺฉิทฺทํฯ ยสฺส อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา ภินฺนํ, ตสฺส ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ นาม โหติ, ตทญฺญํ อกฺขณฺฑํฯ กมสฺส อาทรกรณวเสน อกฺขณฺฑนฺติ, กมวิลงฺฆนวเสน ‘‘อกฺขณฺฑมจฺฉิทฺท’’นฺติ วา ปาโฐฯ อกมฺมาส-คฺคหเณน อสพลตฺตมฺปิ วุตฺตํ, สพลกมฺมาสานํ เภทสฺส อปฺปมตฺตกภาวโตฯ เอตฺตโก หิ เตสํ วิเสโสฯ ยสฺส ปฏิปาฏิยา ทฺเว ตีณิ สิกฺขาปทานิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺฐิยา, กุจฺฉิยา วา อุฏฺฐิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อญฺญตเรน สพลวณฺณา คาวี วิย สพลํ นาม โหติฯ ยสฺส อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาควณฺณพินฺทุจิตฺรคาวี วิย กมฺมาสํ นาม โหติฯ ยํ ปน ตถาวิธํ น โหติ, ตํ ‘‘อสพลํ อกมฺมาส’’นฺติ วุจฺจติฯ อนินฺทิตนฺติ อิมินา ภุชิสฺสวิญฺญุปฺปสตฺถอปรามฏฺฐสมาธิสํวตฺตนิกภาเว สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ เอวํ ตณฺหาย อปรามฏฺฐํ ตณฺหาทาสพฺยโต โมจิตตฺตา ภุชิสฺสํ นามฯ อทาสญฺหิ โลเก ภุชิสฺโสติ วทนฺติฯ ยถาวุตฺตคุณปาริปูริยา พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ปสํสิตพฺพนฺติ วิญฺญุปฺปสตฺถํฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อปรามฏฺฐํ ฐิติภาคิยํ อปรามฏฺฐํ นามฯ ฌานาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ วิเสสภาคิยํ สมาธิสํวตฺตนิกํ นามฯ

[793-7] วิเวกสุขนฺติ กายจิตฺตูปธิวิเวกสุขํฯ กายวิเวกสุขมฺปิ หิ สมฺปนฺนสีลสฺเสว ทุสฺสีลสฺส สุญฺญาคาราทีสุ วสโตปิ เภรวารมฺมณาทิอาปาถคมเนน ทุกฺขสฺเสว วิเสสโต สมฺปชฺชนโตฯ อลงฺกาโร อนุตฺตโรติ เทวพฺรหฺมราชราชมหามตฺตาทีนํ มชฺเฌ อนญฺญสาธารณโสภาปฏิลาภเหตุตาย นิรุตฺตโร อลงฺการวิเสโสฯ รตนนฺติ จกฺกวตฺตีนํ จกฺกรตนาทิโตปิ สวิเสสํ รติชนนโต อนุตฺตรํ รตนํฯ จกฺกรตนาทิกญฺหิ วฏฺฏนิสฺสิตเมว รติํ ชเนติ, อิทํ ปน วิวฏฺฏนิสฺสิตมฺปิ ชเนตีติ วิเสสโต รติชนกํ โหติฯ อิจฺฉิติจฺฉิตสฺส สมฺปตฺติวิเสสสฺส นิปฺผาทนโต จินฺตามณิสมนฺติ จินฺตามณิฯ ยานนฺติ สํสารกนฺตารตรเณ ยานํฯ สีตลนฺติ จิตฺตสีติภาวกรเณน สีตลํฯ กิเลสมลโธวนนฺติ คงฺคายมุนาทีหิปิ ทุพฺพิโสธนียสฺส กิเลสกาลุสิยสฺส โธวนํฯ คุณานํ มูลภูตนฺติ สพฺเพสมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรคุณานํ มูลภูตํฯ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย (สํ. นิ. 1.23), โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.369) จ อาทิวจนญฺเหตฺถ นิทสฺสนํฯ โทสานํ วีติกฺกมวตฺถุภูตสฺส พลสฺส วินาสนโต โทสานํ พลฆาติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํวิธานิสํสสมฺปนฺนํ สีลํ, ตสฺมาฯ ทุวิธลกฺขณนฺติ โอกฺขิตฺตจกฺขุอปฺปสทฺทาทิวเสน กายกมฺมาทีนํ อวิปฺปกิณฺณตาสาธนโต สมาธานลกฺขณํ, กุสลธมฺมานํ มูลภาวโต ปติฏฺฐานลกฺขณนฺติ เอวํ ทุวิธลกฺขณํ, จาริตฺตวาริตฺตวเสน วา ทุวิธสภาวนฺติ อตฺโถฯ อตฺถานํ กาเมติ ตสฺส หิตาสีสนวเสนาติ อตฺถกาโมฯ ปิยํ สีลมสฺสาติ ปิยสีโลฯ

[798-9] กาตพฺโพ ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโทติ สมฺพนฺโธฯ

กติวิโธ ปนายํ ปลิโพโธ, กิํ สรูโป จาติ อาห ‘‘ปลิโพธา ทสา’’ติอาทิ, ‘‘อาห มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ อาวาโสติ เอกมฺปิ โอวรกํ อาทิํ กตฺวา ยาว สกโลปิ สงฺฆาราโม, โส ตตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺตสฺส ปลิโพโธ, น อิตรสฺสฯ กุลนฺติ ญาติกุลํ วา อุปฏฺฐากกุลํ วา, ตํ เตหิ สํสฏฺฐวิหรโตว ปลิโพโธฯ ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยา, เตปิ ตตฺถ สาเปกฺขสฺเสว ปลิโพธาฯ คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วาฯ โส อุทฺเทสปริปุจฺฉาทาเนน สมณธมฺมสฺส โอกาสาลาภิโน ปลิโพโธฯ กมฺมนฺติ นวกมฺมํ, ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกิอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพถาปิ ปลิโพโธฯ อทฺธานนฺติ มคฺคคมนจิตฺตสฺส ทุพฺพิโนทนียตาย ตํ สมณธมฺมสฺส ปลิโพโธฯ ญาตีติ เอตฺถ กุล-คฺคหเณน ญาติกุลสฺสปิ คหิตตฺตา เอเกกา ญาติ อิธ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เย ปน วิหาเร อาจริยุปชฺฌายาทโย, ฆเร มาตาทโย, เต คิลานา ปลิโพธาฯ อาพาโธติ โย โกจิ โรโค, โส พาธยมาโน ปลิโพโธฯ คนฺโถติ ปริยตฺติปริหรณํ, ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺเสว ปลิโพโธฯ อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกอิทฺธิฯ สา หิ ทุปฺปริหารา อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ, อยํ ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ, น สมาธิสฺส สมาธิํ ปตฺวา ปฏิลภิตพฺพตฺตาฯ เตติ เต ปลิโพธาฯ

[800-2] ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ กตฺวาติ เอตฺถ ปฐโม ตตฺถ นิรเปกฺขจิตฺตตาย, ทุติโย อสํสคฺเคน, ตติโย ลาภสกฺการุปฺปตฺติฏฺฐานํ ปหาย อญฺญตฺถ คมเนน, จตุตฺโถ ยถารทฺธคนฺถสมาปเนน , อญฺญสฺส สงฺคาหเณน วา, ปญฺจโม ยถารทฺธกมฺมสฺส นิฏฺฐาปเนน, สงฺฆาทีนํ นิยฺยาตเนน วา, ฉฏฺโฐ คนฺตฺวา กิจฺจตีรเณน, สตฺตโม อุปฏฺฐหิตฺวา ญาตีนํ ปากติกกรเณน, อฏฺฐโม เภสชฺชกรเณน, วีริยาธิฏฺฐาเนน วา, นวมทสมา ตตฺถ อพฺยาวฏตาย อุปจฺฉินฺทิตพฺพาฯ อุปสงฺกมิตพฺโพติ ยตฺถ โส วสติ, ตตฺถ อุปสงฺกมนวิธิญฺเจว อุปสงฺกมนฺเตน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธานญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อิโต ปรญฺหิ คนฺถวิตฺถารปริหรณตฺถํ วิสุทฺธิมคฺเค อาคตวิตฺถารํ ปหาย ปทตฺถวณฺณนมตฺตํ กริสฺสามฯ กมฺมฏฺฐานสฺสาติ เอตฺถ โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย, อุปรูปริภาวนากมฺมสฺส การณภาวโต จ กมฺมฏฺฐานํฯ ตํ ปน สพฺพตฺถกปาริหาริยวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ เมตฺตา, มรณสฺสติ, อสุภสญฺญา จ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพโต อิจฺฉิตพฺพโต สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ นามฯ จริยานุกูลํ ปน ยํ กิญฺจิ กมฺมฏฺฐานํ นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานํ นามฯ อิมํ ทุวิธํ กมฺมฏฺฐานํ โย เทติ, อยํ กมฺมฏฺฐานสฺส ทายโก, โสปิ อีทิโส ปริเยสิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิโย ครู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิโยติ สีลสมฺปทาทีหิ สตฺตานํ ปิยายิตพฺโพฯ ครูติ ตโตเยว ครุกาตพฺโพ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ทฏฺฐพฺโพฯ ภาวนีโยติ สมฺภาวนีโยฯ วตฺตาติ กิญฺจิ อาลสิยมฺปิ ทิสฺวา โจเทตฺวา โอวาทวเสน วทนสีโลฯ วจนกฺขโมติ ปฏิปุจฺฉกฺขโม, ปฏิปุจฺฉิโต อสํหีโร หุตฺวา สมฺภาสนกฺขโมติ วุตฺตํ โหติฯ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตาติ ติรจฺฉานกถํ อกเถตฺวา ทสกถาวตฺถุปฏิสํยุตฺตํ คมฺภีรเมว กถํ กตฺตาฯ โน จฏฺฐาเน นิโยชโกติ อปฺปวตฺติตพฺพฏฺฐานภูเต อหิเต น นิโยชโกฯ เอวมาทิคุโณเปตนฺติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธาสมฺปทาทิคุณโยคํ ทสฺเสติฯ กาเลนาติ อตฺตโน, อาจริยสฺส จ สปฺปายกาเลนฯ

[803] วตฺตํ กตฺวาติ อาจริยสฺส นวกมหลฺลกภาวานุรูเปน ขนฺธเก อาคตํ อาจริยวตฺตํ กตฺวาฯ

อิทานิ อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาปีติ กมฺมฏฺฐานทายเกนปิฯ จริตํ ญตฺวา ทาตพฺพนฺติ เจโตปริยญาณลาภินา ตสฺส จิตฺตาจารํ, หทยโลหิตํ วา ปสฺสิตฺวา อิตเรน ‘‘ตฺวํ กิํจริโตสิ, เก วา ปน เต ธมฺมา พหุลํ สมุทาจรนฺตี’’ติอาทินา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ตสฺส จริตํ ชานิตฺวา ตทนุรูเปน ทาตพฺพํฯ

[804] อิริยาปถาทิโตปิ เกสญฺจิ จริตํ ชานิตุํ สกฺกา, ตํ ปน น เอกนฺติกํ, ‘‘จริตํ ญตฺวา’’ติ วุตฺตํ, กตมํ ปน ตํ, กติวิธา วาติ อาห ‘‘จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสนา’’ติอาทิ ฯ อุสฺสนฺนภาเวน สนฺตาเน จรตีติ จริตํ, อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ สนฺตาเน ปวตฺตนารหา ราคาทโยฯ

[805] โวมิสฺสกนยาติ สมฺปโยควเสน, เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน จ เนสํ สํสคฺคเภทาฯ จตุสฏฺฐิ ภวนฺตีติ –

‘‘ราคาทิเก ติเก สตฺต, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก;

เอกทฺวิติกมูลมฺหิ, มิสฺสโต สตฺตสตฺตก’’นฺติ –

เอวํ วุตฺเตหิ นวหิ สตฺตเกหิ ยถารหํ วิภชิยมานา เตสฏฺฐิ ทิฏฺฐิยา สทฺธิํ จตุสฏฺฐิ ภวนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ อุปนนฺทตฺเถเรน –

‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, ราเคน ปฏิโฆปิ จ;

สทฺธิํ ราเคน โมโห จ, โมโหปิ ปฏิเฆน จฯ

‘‘ราคาทิตฺตยเมกนฺติ, สตฺต ราคาทิเก ติเก;

สทฺธา พุทฺธิ จ ตกฺโก จ, สทฺธิํ สทฺธาย พุทฺธิ จฯ

‘‘สทฺธาย ตกฺกนญฺเจว, พุทฺธิยา ตกฺกนมฺปิ จ;

สทฺธาทิตฺตยเมกนฺติ, สตฺต สทฺธาทิเก ติเกฯ

‘‘ราคาทิกํ ติกญฺเจก-เมกทฺวิติกเภทโต;

สทฺธาพุทฺธิวิตกฺเกหิ, ยถาโยคํ วิมิสฺสิยฯ

‘‘เอกมูเล ทฺวิมูเล จ, ปจฺเจกํ สตฺตกตฺตยํ;

ติมูเล สตฺตกญฺเจกํ, เญยฺยํ ตํ สตฺตสตฺตกํฯ

‘‘สทฺธิํ ราเคน สทฺธา จ, สทฺธิํ เตเนว พุทฺธิ จ;

เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จฯ

‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;

วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํฯ

‘‘ราคมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;

สทฺธิํ โทเสน สทฺธา จ, สทฺธิํ เตเนว พุทฺธิ จฯ

‘‘เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ;

สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จฯ

‘‘วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ;

โทสมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเสฯ

‘‘สทฺธิํ โมเหน สทฺธา จ, สทฺธิํ เตเนว พุทฺธิ จ;

เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จฯ

‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;

วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํฯ

‘‘โมหมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;

เอกมูเล นเย เจวํ, เญยฺยํ ตํ สตฺตกตฺตยํฯ

‘‘มิสฺเสตฺวา ราคโทเสหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;

เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จฯ

‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;

เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํฯ

‘‘ราคโทสนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;

มิสฺเสตฺวา ราคโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จฯ

‘‘เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ;

สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จฯ

‘‘เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ;

ราคโมหนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเสฯ

‘‘มิสฺเสตฺวา โทสโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;

เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จฯ

‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;

เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํฯ

‘‘โทสโมหนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;

ทฺวิมูลมฺหิ นเย เจวํ, เญยฺยํ ตํ สตฺตกตฺตยํฯ

‘‘ราคปฺปฏิฆโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;

เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จฯ

‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;

เตหิ ตีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํฯ

‘‘ติมูลมฺหิ นเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;

เอวํ เตสฏฺฐิ โหตีติ, วิญฺเญยฺยํ นวสตฺตกํ;

ทิฏฺฐิยาปิ จ โหเตว, จตุสฏฺฐีติ เกจนา’’ติฯ

[806-7] นนุ จ ‘‘จริตํ ญตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กิํจริตสฺส ปน กิํ กมฺมฏฺฐานํ อนุกูลนฺติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธาย ตํตํจริตานุกูลกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส คณนโต อปฺปนาวหโต ฌานปฺปเภทโต สมติกฺกมโต วฑฺฒนาวฑฺฒนโต อารมฺมณโต ภูมิโต คหณโต ปจฺจยโต เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภา จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทส อสุภาติ อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺฐิกนฺติ อิเม ทสฯ

ตถา กายคตาสติ จาติ อิเม เอกาทส ราควิกฺขมฺภนสฺส อุปายภาวโต ราคจริตสฺส อนุกูลาฯ อสุภ-คฺคหเณน เจตฺถ ตทารมฺมณสมาธิปุพฺพงฺคมํ กมฺมฏฺฐานํ คหิตํฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมญฺญา, เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานเมตํ อธิวจนํฯ เต ปน สวณฺณกสิณา นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณนฺติ อิเมหิ จตูหิ วณฺณกสิเณหิ สหิตา อฏฺฐ โทสวิกฺขมฺภนุปายภาวโต, อปฺปฏิฆาตวิสยตฺตา จ โทสจริตสฺส อนุกูลาฯ

[808] ตํ…เป.… ปเนกกนฺติ เอตฺถ เอกกนฺติ อิทํ อนุสฺสติอเปกฺขํ, อนุสฺสตีสุ เอกนฺติ อตฺโถ, น โมหจริตวิตกฺกจริตาเปกฺขํ เตสํ อญฺญสฺสาปิ อนุกูลสฺส ลพฺภนโตฯ ตํ ปน โมหจริตสฺส, วิตกฺกจริตสฺส จ คณนพเลน จิตฺตสฺส ปติฏฺฐานโต อนุกูลํฯ

[809-11] ปุริมา…เป.… เทหิโนติ ‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสตี’’ติ อิทํ ปาฬิกฺกเมน ปุริมํ อนุสฺสติฉกฺกํ สทฺธาจริตสฺส อติสปฺปายวเสน อนุกูลํฯ มรณูปสมายุตฺตา สตีติ มรเณ, อุปสเม จ ยุตฺตา สติ, มรณานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ อาหารนิสฺสิตา สญฺญาติ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาฯ ธาตุววตฺถานนฺติ จตุธาตุววตฺถานํฯ พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโนติ พุทฺธิจริตสฺส สตฺตสฺสฯ เสสานิ กสิณานีติ โทสจริตสฺส อนุกูเลสุ วุตฺเตหิ จตูหิ วณฺณกสิเณหิ อวเสสานิ ปถวีอาโปเตโชวาโยอาโลกากาสกสิณานิ, เอวํ ปุริมานิ จตฺตาริ, อิมานิ ฉาติ ทส อิมสฺเสว อุชุวิปจฺจนีกา, อิมสฺส อสปฺปายนฺติ คเหตพฺพวิเสสสฺส อภาวโต ราคาทิสพฺพจริตานํ อนุกูลาติ วณฺณิตาฯ

[812] เอกนฺตวิปจฺจนีกภาวโตติ ราคจริตาทีนํ อสุภาทิกมฺมฏฺฐานสฺส อุชุวิปจฺจนีกตายฯ อติสปฺปายโตติ สทฺธาจริตาทีนํ พุทฺธานุสฺสติอาทิกมฺมฏฺฐานสฺส อติสปฺปายโตฯ เอวํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน, อติสปฺปายวเสน จ อิทํ สพฺพํ วิสุํ วิสุํ เตสํ อนุกูลนฺติ วุตฺตํ, น ปน อิตรสฺส อนนุกูลภาวโตฯ น หิ ราคาทีนํ อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการิกา กุสลภาวนา นาม อตฺถิฯ ตถา หิ เมฆิยสุตฺเต –

‘‘จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพา, อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานาย, เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานาย, อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทาย, อนิจฺจสญฺญา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาตายา’’ติ (อ. นิ. 9.3; อุทา. 31) –

เอกสฺเสว จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ วุตฺตาฯ ตถา ราหุโลวาทสุตฺเตปิ ‘‘เมตฺตํ, ราหุล, ภาวนํ ภาเวหี’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.120) สตฺต กมฺมฏฺฐานานิ วุตฺตานิ, น จายสฺมโต เมฆิยสฺส จตฺตาริปิ จริตานิ สนฺติ, นาปิ ราหุลตฺเถรสฺส สพฺพจริตานิ, ตสฺมา วจนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา สพฺพตฺถ อธิปฺปาโย ปริเยสิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

[813-4] กิญฺจาปิ วุตฺตนเยน กมฺมฏฺฐานานํ คณนปริจฺเฉโทปิ สกฺกา ญาตุํ, สงฺกรตฺตา ปน สุเขน วิญฺญาตุํ น สกฺกาติ เตสํ สามญฺญโต, วิสุํ วิสุํ ชาติโต จ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺฐานานิ สพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเสติ ปาฬิโต, อฏฺฐกถาโต จ สโมธาเนตฺวา ‘‘สมจตฺตาลีสา’’ติ นิทฺทิเสยฺยฯ กถํ? กสิณานิ ทส…เป.… สญฺญา จาหารตา อิติฯ

อสุภานุสฺสตี ทสาติ ทส-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘ทส อสุภา , ทส อนุสฺสตี’’ติฯ ทส อสุภา เหฏฺฐา กถิตาวฯ ‘‘ปุริมานุสฺสติฉกฺก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตา ฉ, มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโยฯ จตุธาตุววตฺถานนฺติ ปถวาทีนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถานํฯ สญฺญา จาหารตาติ คาถาพนฺธวเสน ค-การสฺส โลปํ กตฺวา อาหารคตา สญฺญา ‘‘อาหารตา สญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ อาหาโรเยว วา อาหารตา, ตคฺคตา จ สญฺญา อุปจารโต ‘‘อาหารตา’’ติ วุตฺตา, อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาติ อตฺโถฯ

[815-6] กิํ อิเมสุ สพฺเพสุเยว กมฺมฏฺฐาเนสุ ฌานํ นิพฺพตฺตตีติ? อาม, นิพฺพตฺตติ สพฺเพสฺเวว อุปจารชฺฌานํ, อปฺปนาฌานํ ปน เกสุจิ น นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา กานิจิ อุปจารเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, กานิจิ อปฺปนมฺปิฯ กถํ ปเนตํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘เอเตสู’’ติอาทิฯ อุปจารเมว อาวหนฺตีติ อุปจาราวหา ‘‘อเปกฺโข’’ติอาทีสุ วิย เหตฺถ อวธารณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อานาปานสฺสติํ, กายคตาสติญฺจ หิตฺวา เสสา พุทฺธานุสฺสติอาทโย อฏฺฐ อนุสฺสติโย, สญฺญา, ววตฺถานญฺจาติ เอเต ทส นานปฺปการกตฺตา, คมฺภีรตฺตา, สภาวธมฺมตฺตา จ อสติ ภาวนาวิเสเส อุปจาราวหา วุตฺตาฯ

[817-8] เอวํ อุปจารปฺปนาวหโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฌานปฺปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปนายาวเหสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุกฺกนยวเสน จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ เอเกกสฺเสว อารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ ปญฺจกนยวเสน ปน ‘‘ปญฺจกชฺฌานิกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ปฐมชฺฌานิกาติ ปฐมชฺฌานสฺเสว อารมฺมณภูตา, ปฏิกฺกูลภาวโต ปน อิตเรสํ อารมฺมณานิ น โหนฺติฯ ปฏิกฺกูเลปิ หิ วิสเย วิตกฺกพเลน ปฐมชฺฌานํ อปฺเปติ จณฺฑโสตนทิยํ อริตฺตพเลน นาวา วิยฯ เสสานิ ปน ตทภาวโต น เตสุ อปฺเปนฺติฯ

[819] ติกชฺฌานวหาติ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานวหา, ปญฺจกนเยน ปน จตุกฺกชฺฌานวหา, เมตฺตากรุณามุทิตา หิ เมตฺตาทีนํ โสมนสฺสสหคตานเมว อารมฺมณตฺตา ปญฺจมชฺฌานิกา น โหนฺติฯ อปฺปนปฺปตฺตา หิ เมตฺตาทโย โสมนสฺเสน วินา นปฺปวตฺตนฺติฯ จตุตฺโถปิ พฺรหฺมวิหาโรติ สมฺพนฺโธฯ พฺรหฺมานํ อุตฺตมานํ วิหาโร, พฺรหฺมภูโต วา วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโร, โส อุเปกฺขาภาวนาวเสน จตุตฺถชฺฌานิโกฯ ตตฺถาปิ เมตฺตาทิวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานจตุกฺกสฺเสเวตํ อปฺเปติ, เนตรสฺสฯ กสฺมา? เมตฺตาทีนํ นิสฺสนฺทตฺตาฯ ยถา หิ กสิณานํ นิสฺสนฺทา อารุปฺปา, ยถา จ สมถวิปสฺสนานิสฺสนฺทา นิโรธสมาปตฺติ, เอวํ เมตฺตาทินิสฺสนฺทา อุเปกฺขาฯ อารุปฺปา จตุตฺถชฺฌานิกาติ องฺคสมตาวเสน อารุปฺปาปิ จตุตฺถชฺฌานสฺเสว ปเภทาติ กตฺวา วุตฺตํฯ

[820] เอวํ ฌานเภทโต ทสฺเสตฺวา ปุน สมติกฺกมโต ทสฺเสตุํ ‘‘วเสนารมฺมณงฺคาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมณสมติกฺกโม องฺคสมติกฺกโมติ อติกฺกมิตพฺพานํ อารมฺมณานํ, องฺคานญฺจ วเสน สมติกฺกโม ทุวิโธฯ กิํ สพฺเพสฺเวว ทุวิโธ ลพฺภติ, โนติ อาห ‘‘โคจรา…เป.… ติกฺกโม’’ติฯ จตูสุ หิ อารุปฺเปสุ อารมฺมณสมติกฺกโมว โหติ อากาสกสิณวชฺชิเตสุ นวสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรํ สมติกฺกมิตฺวา อากาสานญฺจายตนสฺส, อากาสานญฺจายตนาทีนิ จ สมติกฺกมิตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนาทีนํ ปตฺตพฺพตฺตา, องฺคาติกฺกโม ปน อรูเป นตฺถิ จตุนฺนญฺจาปิ องฺคานํ วเสน สมานตฺตาฯ รูเป ฌานงฺคติกฺกโมติ รูปาวจริกกมฺมฏฺฐาเนสุ วิตกฺกาทีนํ ฌานงฺคานํ อติกฺกโม, อิทญฺจ ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํฯ ปฐมชฺฌานิเกสุ ทุวิโธปิ สมติกฺกโม นตฺถิ, นีวรณสมติกฺกโม อิธ อฏฺฐนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ สาธารณตฺตา น คหิโตฯ

[821] เอวํ สมติกฺกมวเสน ทสฺเสตฺวา ปุน วฑฺฒนาวฑฺฒนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ทเสว กสิณานี’’ติอาทิมาหฯ อิเมสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ ทส กสิณาเนว วฑฺเฒตพฺพานิฯ น จ…เป.… อสุภาทโยติ เสสา อสุภาทโย ปน เนว วฑฺเฒตพฺพาฯ กสฺมา? ปริจฺฉินฺนากาเรเนว อุปฏฺฐานโต, อานิสํสาภาวโต จฯ ตถา หิ ทส อสุภานิ, กายคตาสติ จ อตฺตโน ฐิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว อุปฏฺฐหนฺติฯ วฑฺฒิเตสุปิ กุณปราสิ เอว อุปฏฺฐาตีติ น โกจิ อานิสํโส อตฺถิฯ อวฑฺฒิเตสุปิ หิ เตสุ กามราควิกฺขมฺภนา โหติเยวฯ ยทิ เอวํ, อสุภชฺฌานานํ อปฺปมาณารมฺมณตาวจนํ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติฯ เอกจฺโจ หิ อุทฺธุมาตเก วา อฏฺฐิเก วา มหนฺเต นิมิตฺตํ คณฺหาติ, เอกจฺโจ อปฺปเกติ อิมินา ปริยาเยน เอกจฺจสฺส ปริตฺตารมฺมณชฺฌานํ โหติ, เอกจฺจสฺส อปฺปมาณารมฺมณํฯ โย วา เอตํ อานิสํสาภาวํ อปสฺสนฺโต วฑฺเฒยฺย, ตสฺส วเสน อปฺปมาณารมฺมณตา วุตฺตาฯ อานาปานนิมิตฺตมฺปิ นาสิกคฺคมุขนิมิตฺตาทิปริจฺฉินฺนํ อุปฏฺฐาติ, วฑฺฒยโตปิ จ วาตราสิเยว วฑฺฒติฯ ปิจุปิณฺฑาทิวเสน อุปฏฺฐหนฺตมฺปิ หิ นิมิตฺตํ วาตสงฺฆาฏมตฺตเมว, ตถา พฺรหฺมวิหารนิมิตฺตมฺปิ วฑฺเฒนฺตสฺส สตฺตราสิเยว วฑฺเฒยฺย, น จ เตน โกจิ อตฺโถ โหติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ น วฑฺเฒตพฺพํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทิ (วิภ. 663), ตมฺปิ ปริคฺคหวเสน วุตฺตํ, น นิมิตฺตวฑฺฒนวเสนฯ กิญฺจิ พฺรหฺมวิหาเร ปฏิภาคนิมิตฺตเมว นตฺถิ, กิมยํ วฑฺเฒยฺย, อปฺปมาณารมฺมณตา ปเนตฺถ ปริคฺคหิตมตฺตวเสน เวทิตพฺพาฯ

อารุปฺปารมฺมเณสุ อากาสํ กสิณุคฺฆาฏมตฺตตฺตา กสิณาปคมวเสเนว มนสิ กาตพฺพํ, ตโต ปรํ วฑฺฒยโต น กิญฺจิ โหติ, วิญฺญาณํ สภาวธมฺมตฺตา น สกฺกา วฑฺเฒตุํ, ปริกมฺมเมว หิ วฑฺเฒตุํ สกฺกา, วิญฺญาณาปคโม ตสฺส อภาวมตฺตตฺตา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนารมฺมณมฺปิ สภาวธมฺมตฺตาเยว น สกฺกา วฑฺเฒตุํ, ตสฺมา ตานิปิ น วฑฺเฒตพฺพานิฯ อปฺปมาณารมฺมณตา อารุปฺปานํ วิปุลกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺติยา เวทิตพฺพาฯ พุทฺธานุสฺสติอาทโย จ อนิมิตฺตตฺตา น วฑฺเฒตพฺพา ฯ ปฏิภาคนิมิตฺตญฺหิ อยํ วฑฺเฒยฺย, ตญฺจ เนสํ นตฺถิ, ตสฺมา อิเม อสุภาทโย ติํส กมฺมฏฺฐานานิ ปริจฺฉินฺโนกาสตฺตา, ปโยชนาภาวโต, อวฑฺฒนโต จ น วฑฺเฒตพฺพานิฯ

[822-3] เอวํ วฑฺฒนาวฑฺฒนโต ทสฺเสตฺวา ปุน อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทเสว กสิณานี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ปฏิภาคนิมิตฺตานิ โหนฺติ อารมฺมณานีติ อิมานิ ทฺวาวีส ปฏิภาคนิมิตฺตภูตานิ อารมฺมณานิ โหนฺติฯ เสสาติ อวเสสา อฏฺฐารส เนว ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณา สิยุํฯ

[824-5] อิทานิ ภูมิโต ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ ตตฺถ อสุภานํ, ปฏิกฺกูลสฺส จ อาหารสฺส อภาวโตฯ ตจปญฺจกมฺปิ หิ ตตฺถ ปวตฺตมานํ ทิพฺพานุภาเวน ปฏิกฺกูลากาเรน โนปฏฺฐาติฯ อสฺสาสปสฺสาสานํ พฺรหฺมโลเก อภาวโต ‘‘อานาปานสฺสติ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฌานานุภาวนิพฺพตฺตานญฺหิ อตฺถสฺส อภาวโต นตฺถิ พฺรหฺมโลเก อสฺสาสปสฺสาสาฯ

[827] อิทานิ คหณโต ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ จตุตฺถํ…เป.… ทิฏฺเฐเนว คเหตพฺพาติ วาโยกสิณํ วชฺเชตฺวา เสสา นว กสิณา, ทส อสุภานีติ อิมานิ เอกูนวีสติ ทิฏฺเฐเนว วตฺถุนา กรณภูเตน คเหตพฺพานิ อุคฺคเหตพฺพานิฯ ตถา จ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ทิฏฺเฐน คเหตพฺพานิ, ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา นิมิตฺตํ เนสํ คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.47)ฯ

[828-31] สติยมฺปิ จ กายมฺหีติ กายคตาสติยมฺปิฯ ทิฏฺเฐน ตจปญฺจกนฺติ ตจปญฺจกมตฺตเมว ทิฏฺเฐน คเหตพฺพํฯ เสสเมตฺถ สุเตเนวาติ เอตฺถ กายคตาสติยํ เสสํ วกฺกปญฺจกาทิ สุเตเนว คเหตพฺพํฯ อิติ กายคตาสติ ทิฏฺฐสุเตน คเหตพฺพาฯ อุตฺตโรฏฺฐนาสิกคฺเคสุ ผุฏฺฐสฺส อสฺสาสปสฺสาสสฺส คเหตพฺพโต วุตฺตํ ‘‘อานาปานสฺสติ เอตฺถ, ผุฏฺเฐน ปริทีปิตา’’ติฯ อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ จลมานวณฺณคฺคหณมุเขน, สรีรสมฺผสฺสวเสน จ วาตสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺฐผุฏฺเฐน คยฺหตี’’ติฯ อาทิโตว คเหตพฺพา น โหนฺตีติอาทิกมฺมิเกน ภาวนารมฺภวเสน น ปฏฺฐเปตพฺพานิ, เหฏฺฐิเม ตโย พฺรหฺมวิหาเร, กสิเณสุ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานญฺจ อนธิคนฺตฺวา สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ

[832-5] เอวํ คหณวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยโต ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺฐาเนสุ เหเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺฐาเนสูติ เอตฺถ ยถารหํ อารมฺมณานํ, ฌานานญฺจ คหณํ เวทิตพฺพํฯ อากาสกสิณสฺส อุคฺฆาเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อากาสกสิณํ วินา’’ติฯ เมตฺตาทิเอเกกสฺมิํ พฺรหฺมวิหาเร ตีณิ ตีณิ ฌานานิ ปฏิลภิตฺวา ฐิตสฺเสว อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารวเสน ปญฺจมชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโย พฺรหฺมวิหารา’’ติอาทิฯ ทฺวินฺนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนชวนานํ สมนนฺตรา นิโรธํ ผุสตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถมารุปฺป’’นฺติอาทิฯ

วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติสุขานํ ปจฺจยาติ วิปสฺสนาย, ภวสมฺปตฺติยา, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[836-9] เอวํ ปสงฺเคน อาคตํ กมฺมฏฺฐานวิภาคํ ทสฺเสตฺวา ปุน อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺติเก วสนฺตสฺสาติ อาจริเยน สทฺธิํ เอกเคเห, เอกวิหาเร วา วสนฺตสฺสฯ กเถตพฺพนฺติ ปวตฺติํ สุตฺวา สุตฺวา กเถตพฺพํฯ อาคตสฺสาคตกฺขเณติ ส-กาโร ปทสนฺธิมตฺตกโร, อาคตาคตกฺขเณติ อตฺโถฯ อถ วา อาคตสฺส อาคตกฺขเณ กเถตพฺพํฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ อาเมฑิตสามตฺถิยโตว ลพฺภติฯ น หิ เอกวารเมว อาคตสฺส ตสฺมิํ ขเณ กเถตพฺพํ, ตโต ปรํ น กเถตพฺพนฺติ ยุชฺชติฯ

นาติสงฺเขปวิตฺถารนฺติ อติสํขิตฺตํ, อติวิตฺถารญฺจ อกตฺวา ตสฺส สุเขน อุคฺคณฺหนปฺปมาณํ กเถตพฺพํฯ สเจ ปน โส ปกติยาว อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐาโน โหติ, สชฺฌายวเสน วา มนสิการวเสน วา กตปริจโย, ตสฺส เอกํ, ทฺเว วา นิสชฺชา อตฺตโน สมฺมุขาว สชฺฌายํ กาเรตฺวา ทาตพฺพํฯ เอวํ อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสตฺวา ปุน คหิตกมฺมฏฺฐาเนน เตน โยคินา อุตฺตริ กาตพฺพวิธานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตนปี’’ติอาทิฯ สมฺมฏฺฐานนฺติ ยตฺถ ปหโฏ สมติ, ตํ สมฺมฏฺฐานํ, อิทํ สมฺมฏฺฐานํ วิยาติ สมฺมฏฺฐานํฯ

ยถา หิ สมฺมฏฺฐาเน คหิเต ปุคฺคลํ อตฺตโน เวรี อภิภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ กมฺมฏฺฐาเน คหิเต มโนภุสงฺขาโต กามราโค ตํสมงฺคิปุคฺคลํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน วเส กาตุํ น สกฺโกติ ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมฏฺฐานํ วิยาติ สมฺมฏฺฐาน’’นฺติฯ มโน อภิภวตีติ มโนภู, ตสฺส มโนภุโนฯ อฏฺฐารสหิ…เป.… วิวชฺชิเตติ –

‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสญฺจ ปนฺถนิํ;

โสณฺฑิํ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จฯ

‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;

ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติฯ

‘‘อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.52) –

เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐารสหิ วิหารโทเสหิ สพฺพกาลวิยุตฺเตฯ อนุรูเปติ อิเมสุ อฏฺฐารสสุ โทเสสุ อญฺญตเรนปิ สมนฺนาคโต อนนุรูโป นาม, ตทภาเวน อตฺตโน โยคกมฺมสฺส อนุกูเลฯ มหาวิหาราทโย หิ โยคกมฺมสฺส อนุกูลา น โหนฺติ, ตสฺมา มหาวิหาเร ตาว วตฺตกรณาทินา ปลิโพโธ โหติฯ ยตฺถ ปน สพฺพํ กตเมว, อวเสสาปิ สงฺฆฏฺฏนา นตฺถิ, เอวรูโป มหาวิหาโรปิ อนุรูโปวฯ นววิหาเร พหุํ นวกมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, ตสฺมา โส อสติ อญฺญสฺมิํ อนุกูเล การเณ อนนุรูโป โหติฯ ตถา ชิณฺณวิหาโรปิ พหุปฏิชคฺคิตพฺพตาย กมฺมฏฺฐานนฺตรายิโกฯ ปนฺถนิสฺสิตโก อาคนฺตุเกหิ รตฺตินฺทิวํ สโมกิณฺณตายฯ ยตฺถ โสณฺฑี นาม ปาสาณโปกฺขรณี โหติ, โส โสณฺฑิวิหาโรฯ ตตฺถ พหู ปานียตฺถาย สโมสรนฺติ, ตถา ปณฺณปุปฺผผลวติ วิหาเร ตํตทตฺถายฯ ปตฺถนีเย โลกสมฺมเต วิหาเร วิหรนฺตํ ‘‘อรหา’’ติ สมฺภาเวนฺตา พหู อาคจฺฉนฺติฯ นครสนฺนิสฺสิเตปิ วิหาเร วิสภาคารมฺมณาปาถคมนาทีนิ โหนฺติฯ

ทารุสนฺนิสฺสิเต กฏฺฐหาริกาทีหิ อผาสุ โหติฯ เขตฺตสนฺนิสฺสิเต วิหารมชฺเฌเยว ขลมณฺฑลกรณาทินา อผาสุ โหติฯ วิสภาคปุคฺคลาธิวุตฺเถปิ กลหนิวารณาทีสุ เต อุปวทนฺติฯ ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิเต อภิณฺหํ นาวาสตฺเถหิ อาคตมนุสฺเสหิ อผาสุ โหติฯ ปจฺจนฺตนิสฺสิเต มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ อปฺปสนฺนา โหนฺติฯ รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต ทฺวินฺนํ ราชูนํ กลเห สติ ทฺวินฺนํ วิชิเตสุ ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ภิกฺขุํ ‘‘อยํ จรปุริโส’’ติ คเหตฺวา พนฺธนาทิกํ ปาเปยฺยุํ, อสปฺปาเย อมนุสฺสาทิอุปทฺทวา โหนฺติฯ กลฺยาณมิตฺตานธิวุตฺเถ อุปฺปนฺนกงฺขาย วิโนทเก อสติ มหาโทโสเยวาติ เอเตปิ วิหารา อนนุรูปา, ตสฺมา ตาทิเส วิหาเร ปริวชฺเชตฺวา วุตฺตโทสวิรหิเต อนุรูเป วิหาเร วิหาตพฺพํฯ

ตสฺส ปน วิหารสฺส อนุรูปภาโว เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘คามโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คามโตติ โคจรคามโตฯ นาติทูเรติ โคจรคามสฺส อฑฺฒคาวุตโต โอรภาคตาย น อติทูเรฯ นจฺจาสนฺเนติ ปจฺฉิเมน ปมาเณน โคจรคามโต ปญฺจธนุสติกตาย น อติสนฺเนฯ อิมินา คมนาคมนสมฺปนฺนตํ ทสฺเสติฯ โคจรคามสฺส ปน อุตฺตรทิสาย วา ทกฺขิณทิสาย วา นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ เสนาสนํ วิเสเสน คมนาคมนสมฺปนฺนํ โหติ, นาติทูรนจฺจาสนฺนตา เจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํฯ ปญฺจงฺคสํยุเตติ ปน วุตฺตตฺตา นาติทูรนจฺจาสนฺนตาย สห ทิวา อปฺปกิณฺณตาทีนิ จตฺตาริ สโมธาเนตฺวา ปญฺจงฺคสํยุตฺตตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปกิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปญฺหํ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส โก อตฺโถติฯ ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานิํ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.11)ฯ

เอตฺถ จ นาติทูรนจฺจาสนฺนภาเวน คมนาคมนสมฺปนฺนตา ปฐมํ องฺคํ, ทิวา มหาชนสํกิณฺณตาภาเวน, รตฺติยํ ชนาลาปสทฺทาภาเวน, สพฺพทาปิ ชนสนฺนิปาตนิคฺโฆสาภาเวน อปฺปกิณฺณอปฺปสทฺทอปฺปนิคฺโฆสภาโว ทุติยํ, ฑํสมกสาทิปริสฺสยาภาโว ตติยํ, อปฺปกสิเรน จีวรปิณฺฑปาตาทิปจฺจยลาโภ จตุตฺถํ, พหุสฺสุตตาทิคุณสมนฺนาคตานํ เถรานํ วสนภาโว ปญฺจมนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สํยุตฺเต สมนฺนาคเต วิหารสฺมิํ วิหาตพฺพํฯ

[840-1] ปฐมํ วุตฺตอาวาสาทิมหาปลิโพเธ อุปาทาย ขุทฺทกปลิโพโธ, อิทานิ ตํ ปลิโพธํ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ตสฺส อุปจฺฉินฺทนาการํ อาวิ กาตุํ ‘‘ทีฆา เกสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โส ปตฺโต สุฏฺฐุ ปจิตพฺโพติ โยชนาฯ

[842-5] ปวิวิตฺเตติ ชนวิวิตฺเต โอกาเสฯ

วชฺเชตฺวา…เป.… โลหิตนฺติ อิเม จตฺตาโร กสิณโทสา, ตสฺมา เอวรูปา มตฺติกา วชฺเชตฺวาฯ สณฺหายาติ อปนีตติณมูลสกฺขรวาลุกาย สุมทฺทิตาย สุขุมายฯ อรุณวณฺณายาติ อรุณนิภาย, อรุณวณฺณปฺปภายาติ อตฺโถฯ พหิทฺธา วาปิ ตาทิเสติ พหิทฺธาปิ วิหารปจฺจนฺเต ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเนฯ สํหาริมนฺติ สํหริตพฺพํ คเหตฺวา จรณโยคฺยํฯ ตตฺรฏฺฐกนฺติ ยตฺถ กตํ, ตตฺเถว ติฏฺฐนกํฯ

[847-50] ปมาณโตติ วกฺขมานปฺปมาณโตฯ วฏฺฏํ อาโกเฏตฺวาติ ปริมณฺฑลํ กตฺวา อาโกเฏตฺวาฯ ตนฺติ ตํ จมฺมํ วา กฏสารํ วา ทุสฺสปฏฺฏํ วาฯ กณฺณิกนฺติ กณฺณิกาสทิสํ, ปริมณฺฑลโต ปทุมกณฺณิกาการนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘สม’’นฺติฯ ‘‘กณฺณิกาสม’’นฺติ วา ปาโฐฯ วิทตฺถิจตุรงฺคุลนฺติ จตุรงฺคุลาธิกวิทตฺถิปฺปมาณํฯ เอตเทว หิ ปมาณํ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.55) วุตฺตํฯ วิวฏฺฏนฺติ นิพฺพานํฯ กสิณปริกมฺมํ กโรนฺโตปิ หิ เอตฺตเกเยว อฏฺฐตฺวา นิพฺพานตฺถาเยว วายมติฯ เภรีตลสมํ กตฺวาติ ปาณิกาย ฆํเสตฺวา นินฺนตุนฺนตฏฺฐานาภาเวน เภรีตลํ วิย สมํ กตฺวาฯ สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ ฐานนฺติ ยสฺมิํ ฐาเน นิสีทิตฺวา ตํ กสิณํ โอโลเกติ, ตํ ฐานํ สเจ อุกฺลาปํ โหติ, สมฺมชฺชิตฺวาฯ นฺหตฺวาติ สรีรทรถวิโนทนตฺถํ นฺหตฺวาฯ

[851-2] ตมฺหา กสิณมณฺฑลา หตฺถปาสปฺปมาณสฺมิํ ปเทเสติ ตมฺหา กสิณมณฺฑลสฺส, ฐปิตฏฺฐานมฺหา อฑฺฒเตยฺยหตฺถนฺตเร ปเทเส, กสิณมณฺฑลสฺส, ปีฐสฺส จ มชฺฌํ หตฺถปาสปฺปมาณํ กตฺวา ปญฺญตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วิทตฺถิจตุรงฺคุเล อุจฺเจติ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ หุตฺวา อุจฺเจ, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเกติ วุตฺตํ โหติฯ

ทูเร นิสินฺนสฺส หิ กสิณํ น อุปฏฺฐาติ, อาสนฺนตเร นิสินฺนสฺส หตฺถปาณิกาปทาทโย กสิณโทสา ปญฺญายนฺติฯ อุจฺจตเร นิสินฺเนน จ คีวํ ปณาเมตฺวา โอโลเกตพฺพํ โหติ, นีจตเร ชณฺณุกานิ รุชฺชนฺติ, ตสฺมา หตฺถปาสปฺปมาเณ ปเทเส วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเก ปีเฐ นิสีทิตพฺพํฯ ยสฺมา จตูสุ อิริยาปเถสุ สยนํ โกสชฺชปกฺขิยํ, ฐานจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิยานิ, นิสชฺชา ปน อลีนุทฺธจฺจปกฺขิยา, สนฺโต อิริยาปโถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิสีทิตฺวา’’ติ, สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ อตฺโถฯ เยนากาเรน นิสีทนฺตสฺส นิสชฺชา สุขา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติฯ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารสปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น โอณมนฺติ, อถสฺส ยา เตสํ โอณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตาสุ อนุปฺปนฺนาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติฯ ตโต จ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา วุทฺธิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ อิทานิ อารมฺมณปริคฺคหุปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตฺวา ปริมุขํ สติ’’นฺติ, กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ อภิ-สทฺเทน หิ สมานตฺโถ อิธ ปริ-สทฺโท, อถ วา สมีปตฺเถน ปริ-สทฺเทน มุขสฺส สมีเป สติํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาห – ‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วาฯ เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ (วิภ. 537)ฯ อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ, สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ

เตน วุจฺจติ ‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.164) วจนโต ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิย ปริ-สทฺโท ปริคฺคหฏฺโฐ, ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย มุข-สทฺโท นิยฺยานฏฺโฐติ กตฺวา ปริคฺคหิตนิยฺยานสติํ กตฺวา สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[853-5] กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวาติ ‘‘กามา นาเมเต อฏฺฐิกงฺขลิกูปมา นิรสฺสาทฏฺเฐนา’’ติอาทินา วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาฯ เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโตติ เนกฺขมฺมํ เขมโต ทิสฺวา กามนิสฺสรณํ สพฺพทุกฺขสมติกฺกมสฺส อุปายภูตํ เนกฺขมฺมนฺติ เอวํ เนกฺขมฺมสงฺขาตํ สอุปจารชฺฌานํ, นิพฺพานํ, วิปสฺสนํ, สพฺเพปิ วา กุสลธมฺเม เขมโต นิพฺภยโต ทิสฺวา, ตตฺถ ชาตาภิลาโส หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรมํ…เป.… รตนตฺตเยติ พุทฺธาทิรตนตฺตเย รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน พลวปีติปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาฯ ภาคี…เป.… มุตฺตมนฺติ ‘‘อหํ อิมาย สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวเกหิ ปฏิปนฺนาย เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยา จิตฺตวิเวกาทิปฺปวิเวกชสฺส สุขสฺส อทฺธา เอกนฺเตน ภาคี อสฺสํ, ลาภี ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปฏิปตฺติยํ อานิสํสทสฺสเนน ตพฺพิสยํ อุตฺตมํ มหนฺตํ อุสฺสาหํ กตฺวาฯ อากาเรน สเมเนวาติ อติอุมฺมีลิตอติมนฺทาโลจนานิ วชฺเชตฺวา นาติอุมฺมีลิตนาติมนฺทาโลจนสงฺขาเตน สเมน อาโลจนากาเรนฯ อติอุมฺมีลยโต หิ อติสุขุมํ, อวิภูตญฺจ รูปคตํ อุปนิชฺฌายโต วิย จกฺขุ กิลมติ, อตฺตโน สภาววิภาวนโต จ มณฺฑลํ อติวิภูตํ โหติ, ตถา วณฺณโต, ลกฺขณโต วา อุปติฏฺเฐยฺย, เตนสฺส นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติฯ อติมนฺทํ อุมฺมีลยโต จ คชนิมีลเกน เปกฺขนฺตสฺส วิย รูปคตํ มณฺฑลํ อวิภูตํ โหติฯ

ทสฺสเน มนฺทพฺยาปารตาย โกสชฺชปาตโต จิตฺตญฺจ ลีนํ โหติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ยถา นาม อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ คณฺหนฺโต น ตตฺถ อติคาฬฺหํ อุมฺมีลติ, น อติมนฺทํ, อถ โข สเมน อากาเรน คณฺหาติ, เอวเมว นาติอุมฺมีลนาทินา สเมน อากาเรน คณฺหนฺเตน ภาเวตพฺพนฺติฯ นิมิตฺตํ คณฺหตาติ ปถวีกสิเณ จกฺขุนา คหิตํ นิมิตฺตํ มนสา คณฺหนฺเตนฯ

[856-7] อิทานิ นิมิตฺตคฺคหโณปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โสติ โย ตตฺถ ปถวีกสิเณ อรุณวณฺโณ, โส น จินฺเตตพฺโพ วณฺณวเสน มนสิกโรโต วณฺณกสิณภาวูปคมนโตฯ จกฺขุวิญฺญาเณน ปน คหิตคฺคหณํ น สกฺกา วาเรตุํ, เตเนเวตฺถ ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อวตฺวา ‘‘มนสานุเปกฺขิตา โหตี’’ติอาทีสุ วิย มนสา จินฺตนวเสน เปกฺขนคฺคหณํ กตํฯ ทฏฺฐพฺพํ น จ ลกฺขณนฺติ ยํ ตตฺถ ปถวีธาตุยา ถทฺธลกฺขณํ น มนสิกาตพฺพํ ตสฺส มนสิกาเร ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺส คหิตตฺตาฯ วณฺณํ ปน อมุญฺจิตฺวาติ ทิสฺวา คเหตพฺพตฺตา ปน วณฺณํ อมุญฺจิตฺวาฯ อุสฺสทสฺส วเสน หิ จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมินฺติ ปถวีธาตุยา สตฺติโต อธิกภาเวน สสมฺภารปถวิยา ‘‘ปถวี’’ติ โวหาโร, ตสฺมิํ สสมฺภารปถวิํ อุปาทาย ปญฺญตฺเต ปณฺณตฺติธมฺเม อาทาสตลคตมุขนิมิตฺเต วิย จิตฺตํ ฐเปตฺวาฯ เอกคฺคมานโสติ ปุน นานารมฺมเณ จิตฺตํ อวิสาเรตฺวา เอกคฺคมานโส หุตฺวาฯ ปถวี ปถวิจฺเจวํ วตฺวาติ เอตฺถ ปฐมสมนฺนาหาเร กสฺสจิ วจีเภโทปิ สิยาติ วุตฺตนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร อาหฯ

[858] ยทิ โวหารมตฺเต จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ, นามนฺตรวเสน ปถวี มนสิกาตพฺพา ภเวยฺยาติ โหตุ, โก โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปถวี เมทนี’’ติอาทิฯ อถ วา กิํ ปถวีนาเมเยว วุตฺเต ภาวนา โหติ, อุทาหุ อญฺญสฺมิมฺปีติ อาห ‘‘ปถวี เมทนี’’ติอาทิฯ เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏตีติ เอเตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อตฺตโน ปคุณตาย วา ปจุรตาย วา อาคจฺฉนฺตํ เอกํ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

กิญฺจาปิ เอวํ วฏฺฏติ, อปิจ ‘‘ปถวี’’ติ เอตเทว นามํ ปากฏํ, ตสฺมา ปากฏวเสเนว ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ ภาเวตพฺพนฺติ อาจริยาฯ

[859-60] อุมฺมีลิตฺวา…เป.… ตาว โสติ ยาว วกฺขมานากาเรน อุคฺคหนิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตาว กิญฺจิ กาลํ จกฺขุํ อุมฺมีลิตฺวา นิมิตฺตคฺคหณวเสน ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ปุน กิญฺจิ กาลํ จกฺขูนิ นิมีลิตฺวาติ เอวํ วารสตมฺปิ วารสหสฺสมฺปิ ตโต ภิยฺโยปิ อุมฺมีลิตฺวา โส โยคี อาวชฺเชยฺย, เยนากาเรน โอโลเกตฺวา คหิตํ, เตนากาเรน ตํ สมนฺนาหเรยฺยาติ อตฺโถฯ

[861-3] อาปาถํ ตุ ยาติ เจติ ยทิ มโนทฺวาริกชวนานํ โคจรภาวํ อุปคจฺฉติ, ตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ตทา อุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ ยทิ อุคฺคหนิมิตฺเตปิ ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ภาเวติ, ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติ น สิยาฯ สมีปฏฺเฐน จ น สกฺกา อโนโลเกตุนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิสีทิตพฺพํ โน เจว’’นฺติอาทิฯ ยถาสุขํ นิสินฺเนน, ยถาสุขํ วา ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[864-5] ปปญฺจ…เป.… โธวเนติ ปสฺสาวาทินา เกนจิ กรณีเยน นิสินฺนฏฺฐานโต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา ปุน อาคมฺม นิสีทนฺเตน ปาทา โธวิตพฺพา โหนฺติฯ อโธตปาเทน หิ เสนาสนํ อกฺกมโต อาปตฺติ โหติ, ขเณ ขเณ ปาทโธวเน จ ปปญฺโจ โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปริหารตฺถํ ทฺเว อุปาหนาเยว อิจฺฉิตพฺพาฯ ตาว พหุตลิกา สทฺทมฺปิ ชเนยฺยุํ, สทฺโท จ ฌานกณฺฏโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกตลิกา’’ติฯ ตถา ‘‘ปริสฺสยวิโนทนตฺถํ กตฺตรทณฺโฑ จ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.57) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

อสปฺปาเยน เกนจีติ วกฺขมาเนน อาวาสาทิอสปฺปาเยสุ เกนจิเทว อสปฺปาเยน ฯ ตํ ฐานนฺติ กสิณมณฺฑลสฺส ฐิตฏฺฐานํฯ อาทาย ตํ ปุนาติ ยถาชาตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปุน คเหตฺวา, ปุน อุปฺปาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[866-7] ปีเฐ สุขนิสินฺเนนาติ ปุน วสนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา วุตฺตนิยาเมน ปีเฐ สุขนิสินฺเนนฯ ภาเวตพฺพนฺติ ตํ นิมิตฺตํ มนสิการวเสน วฑฺเฒตพฺพํฯ สมนฺนาหริตพฺพนฺติ สมฺมา อาวชฺชิตพฺพํ, สมฺมา วา อนุ อาหริตพฺพํฯ ตกฺกาหตนฺติ ‘‘ตกฺกนโต ตกฺโก’’ติ เอวํ ลทฺธนาเมน ภาวนาจิตฺตสมฺปยุตฺเตน สมฺมาสงฺกปฺเปน อาหนนปริยาหนนกิจฺเจน อปราปรํ ปวตฺตเนน กมฺมฏฺฐานํ อาหตํ, ปริยาหตญฺจ กาตพฺพํ, พลปฺปตฺตวิตกฺโก มนสิกาโร พหุลํ ปวตฺเตตพฺโพติ อตฺโถฯ

[868-70] ตํ อิจฺฉตีติ ตํ นิมิตฺตํ มนสิกาตุํ อิจฺฉติฯ เอวํ กโรนฺตสฺสาติ เอวํ กมฺมฏฺฐานํ ตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺสฯ ยถา ภาวนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหติ, เอวํ อนุยุญฺชนฺตสฺส, เอวํ กโรโต ปน ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ , ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติฯ ตโต จ เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธิํ ตเทกฏฺเฐหิ ปาปธมฺเมหิ ทูรีภวนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนฺติ…เป.… ปญฺจ นีวรณานิปี’’ติฯ สมาธิยติ…เป.… โยคิโนติ ตสฺส โยคิโน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนอุปจารสมาธินา อุปจารชฺฌาเนน จิตฺตมฺปิ สมาธิยติ, ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ อุปฺปชฺชติ อุปจารชฺฌานสฺส เตน วินา อภาวโตฯ

[871-4] อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสฯ ปุริมสฺสาติ อุคฺคหนิมิตฺตสฺสฯ ถวิกาติ อาทาสถวิกโตฯ

พลากา วิย โตยเทติ เมฆสมีเป พลากา วิยฯ สา หิ เมฆสฺส นีลตฺตา สยํ อติปริสุทฺธา อุปฏฺฐาติ, ตทา ตํ อุปฏฺฐาตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ อาทาสมณฺฑลูปมาทีหิ อุคฺคหนิมิตฺตโต ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส สุวิสุทฺธตํ, สณฺหสุขุมตญฺจ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตโตธิกตร’’นฺติฯ อุคฺคหนิมิตฺเต องฺคุลิปทปาณิกาปทาทโย กสิณโทสา ปญฺญายนฺติ, อิทํ ปน วุตฺตนเยน ตโตปิ สตคุณํ สหสฺสคุณํ สุวิสุทฺธํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ตนุสณฺฐานวนฺตนฺติอาทิ อปรมตฺถสภาวตฺตา วุตฺตํฯ ยทิ หิ ตํ เอทิสํ ภเวยฺย, จกฺขุวิญฺเญยฺยํ สิยา, โอฬาริกํ สมฺมสนูปคํ ติลกฺขณาหฏํ, น ปเนตํ ตาทิสนฺติฯ ยทิ ปเนตํ น สณฺฐานาทิวนฺตํ, กถํ ฌานสฺส อารมฺมณภาโวติ อาห ‘‘อุปฏฺฐา…เป.… มย’’นฺติฯ ตตฺถ ปญฺญชนฺติ ภาวนามยํ ปญฺญาชนิตํ, ภาวนาปญฺญาย สญฺชานนมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ น หิ อสภาวธมฺมสฺส กุโตจิสมุฏฺฐานํ อตฺถิฯ เตนาห ‘‘ภาวนามยํ อุปฏฺฐานาการมตฺต’’นฺติ, เกวลํ สมาธิลาภิโน ภาวนาวิเสสชนิตํ ตมฺมยํ อุปฏฺฐานาการมตฺตเมว ภาวนาวิเสสานุภาเวน อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ

[875-8] วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาเนว น ปุน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิภาคนิมิตฺเต หิ อุปฺปชฺชมาเนเยว ตํวิสยํ อุปจารชฺฌานํ นีวรเณ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ กิเลสา สนฺนิสินฺนาวาติ อวเสสา ตเทกฏฺฐกิเลสา จ สมฺมเทว นิสินฺนา, อุปสนฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปจารสมาธินา’’ติ วุตฺเต อิตโรปิ สมาธิ อตฺถีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาเรหิ ปน ทฺวีหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวีหิ อากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว, ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิฯ อิทานิ ตานิ การณานิ สมาธิอวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารกฺขเณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อุปจารกฺขเณติ อุปจารภูมิยํ อุปจาราวตฺถายํ ฯ ตสฺส ปฏิลาเภติ ยทตฺถาย อยํ ปฏิปนฺโน, ตสฺส อปฺปนาสมาธิสฺส ปฏิลาเภ อธิคมาวตฺถายํฯ กถํ อุปจารภูมิยํ สมาธิยติ, กถญฺจ อปฺปนาภูมิยนฺติ อาห ‘‘นีวารณปฺปหาเนนา’’ติอาทิฯ อุปจารกฺขเณ ยทิปิ ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ น โหนฺติ, เตสํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติ, ปฏิลาภภูมิยมฺปิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานงฺคานํ ปาตุภาเวน สมาธิยตีติ อตฺโถฯ

[879-80] องฺคานิ…เป.… น จาติ อุปจารกฺขเณ องฺคานิ น จ ถามชาตานิ เนว ภาวนาพลปฺปตฺตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปนายาติ อปฺปนกฺขเณฯ ตสฺมาติ ยสฺมา องฺคานิ ถามชาตานิ ชายเร, ตสฺมาฯ อปฺปนาจิตฺตํ ทิวสมฺปิ ปวตฺตตีติ ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา วุฏฺฐาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเฐยฺย, เอวเมวํ อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ฌานจิตฺตํ สกิํ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนํ เกวลํ รตฺติมฺปิ ทิวสมฺปิ กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ‘‘อปฺปนาปตฺตํ ทิวสมฺปิ ปวตฺตตี’’ติ วทตา อุปจารกฺขเณ น ตถาติ ทสฺสิตํ โหติฯ ตตฺถ หิ องฺคานํ อถามชาตตฺตา ยถา นาม ทหโร กุมาโร อุกฺขิปิตฺวา ฐปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ, เอวเมวํ จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, กาเลน ภวงฺคํ โอตรติฯ

[881-4] เตเนว ปลฺลงฺเกนาติ ยสฺมิํ นิสินฺโน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อธิคจฺฉิ, เตเนว ปลฺลงฺเกน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ตํ นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวาฯ อุปจารภูมิยญฺหิ นิมิตฺตวฑฺฒนํ ยุตฺตํฯ จกฺกวตฺติยคพฺโภวาติ จกฺกวตฺติ ภวิตุํ ปุญฺญวา คพฺโภ วิยฯ ปริหานิ น วิชฺชตีติ ลทฺธูปจารชฺฌานสฺส ปริหานิ น วิชฺชติฯ นิมิตฺเต หิ อปริหีเน ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเฐ ลทฺธชฺฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติตฺตาฯ เตนาห ‘‘อารกฺขเณ’’ติอาทิฯ

[885] อาวาโสติ ยสฺมิํ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺฐิตา จ สติ น อุปฏฺฐาติ, อสมาหิตญฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโย อาวาโส, ตสฺมา ยสฺมิํ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอเกกสฺมิํ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถ จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, ตํ ปหาย ตพฺพิปรีเต วสิตพฺพํฯ โคจโรติ โคจรคาโม, โส เสนาสนโต อติทูเร อจฺจาสนฺเน ปุพฺพทิสาย วา ปจฺฉิมทิสาย วา อสุลภภิกฺโข อสปฺปาโยฯ ภสฺสนฺติ ทฺวตฺติํสติรจฺฉานกถาปริยาปนฺนา อสปฺปายกถาฯ สา หิสฺส นิมิตฺตนฺตรธานาย สํวตฺตติฯ ปุคฺคโลติ ติรจฺฉานกถิโก, สีลาทิคุณวิรหิโต ปุคฺคโล, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ น สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรํ น โหติ, เอวรูโปฯ โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติฯ โภชนํ ปน กสฺสจิ อมฺพิลํ, กสฺสจิ มธุรํ อสปฺปายํ โหติฯ อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโหฯ ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ น โหติ, ตํ โภชนํ โส จ อุตุ อสปฺปาโยฯ อิริยาปโถติ ฐานจงฺกมนาทีสุ โย อิมสฺส อสมาหิตจิตฺตสฺส สมาธานาย, สมาหิตจิตฺตสฺส จ ถิรภาวาย น โหติ, อยํ อสปฺปาโย อิริยาปโถ, ตสฺมา ตมฺปิ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา วชฺเชตพฺพํฯ

[886] สปฺปาเย สตฺต เสเวยฺยาติ วุตฺตวิปรีตวเสน สปฺปาเย อาวาสาทิเก สตฺต เสเวยฺยฯ ตตฺถ ภสฺสสปฺปายํ นาม ทสกถาวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ, ตมฺปิ มตฺตาย ภาสิตพฺพํฯ เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สตฺต อสปฺปาเย วชฺเชตฺวา สตฺต สปฺปาเย เสวนวเสน ปฏิปชฺชนฺตสฺส นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺสฯ

[888-9] เยน วินา อปฺปนาย กุสโล น โหติ, โส ทสวิโธ วิธิ, อปฺปนาโกสลฺลํ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํ คนฺถวิตฺถารภเยน อิธ น ทสฺสิตํ, อตฺถิเกน ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 1.60) คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมิํ, เอวญฺหิ สมฺปาทยโต อปฺปนาโกสลฺลํ อปฺปนา สมฺปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ

[890-2] สาติ อปฺปนาฯ เอวญฺหีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, ยสฺมา ฐานเมตํ น วิชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนุทฺธตาทิวเสน ปวตฺติอาการํ สลฺลกฺขยํ อุปธาเรนฺโต สมตํ วีริยสฺเสว วีริยสฺส สมาธินา สมตํเยว โยชเยถ, กถํ ปน โยชเยถาติ อาห ‘‘อีสกมฺปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ลยนฺติ ลีนภาวํ, สงฺโกจนฺติ อตฺโถฯ ยนฺตนฺติ คจฺฉนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว สมภาวายาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา สมเมว ปวตฺตเย’’ติฯ ตํ มานสนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[894-9] เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน วีริยสมตาโยชนวเสน, ปฏิปนฺนภาวนามานสํ ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ฐปนวเสน นิมิตฺตาภิมุขํ ปฏิปาทยโต ตสฺส โยคิโนฯ สมิชฺฌิสฺสตีติ อุปฺปชฺชิสฺสติ ฯ ปถวีกสิณนฺติ ปถวีติ ภาวนาวเสน อุปฏฺฐิตํ ตเทว ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ ชวนานีติ กามรูปาวจรชวนานิฯ เตนาห ‘‘เอกํ ตุ รูปาวจริกํ ภเว’’ติฯ อญฺเญหีติ ปากติเกหิ กามาวจรจิตฺเตหิฯ พลวตราติ ภาวนาพเลน ปฏุตรภาวปฺปตฺติยา อจฺจนฺตพลวนฺโตฯ ปริกมฺโมปจารโตติ ปริกมฺมตฺตา, อุปจารตฺตา จฯ ตตฺถ ปริกมฺมตฺตาติ ปฏิสงฺขรณตฺตาฯ อุปจารตฺตาติ ยถา คามาทีนํ อาสนฺนเทโส ‘‘คามูปจาโร, นครูปจาโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา สมีปจาริตฺตาฯ

อุปจารานิ อปฺปนํ อุเปจฺจ จรนฺตีติ กตฺวาฯ อปฺปนายานุโลมตฺตาติ นานาวชฺชนวีถิยํ ปริกมฺมโตปิ ลหุกํ อปฺปนานิปฺผาทกวเสน, คุณวเสน วา อปฺปนาย อนุกูลตฺตาฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปริกมฺโมปจารานุโลมสญฺญิเตสุฯ สพฺพนฺติมํ ตติยํ, จตุตฺถํ วา โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส ภาวนโต จฯ

[900-3] อวิเสเสน สพฺเพสํ สพฺพา สมญฺญาติ ปฐเม นเย คหิตาคหณํ โหตีติ อาห ‘‘คหิตาคหเณนา’’ติอาทิฯ เอเกกสฺส คหิตนามํ อิตเรสํ อคฺคหณโต, เอเกกนามวเสน คหิตสฺส อิตรนามวเสน อคฺคหณโต วา นานาวชฺชนปริกมฺมเมว ปริกมฺมนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปฐมํ อุปจารํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุตฺถํ ปญฺจมํ วาติ วา-สทฺโท อนิยโม, โส ปน ขิปฺปาภิญฺญทนฺธาภิญฺญวเสน เวทิตพฺโพฯ ขิปฺปาภิญฺญสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ, ทนฺธาภิญฺญสฺส ปญฺจมํฯ ตโต ปรนฺติ ปญฺจมโต ปรํฯ เตนาห ‘‘ฉฏฺเฐ วา’’ติอาทิฯ กสฺมา น ชายตีติ อาห ‘‘อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺสา’’ติฯ จิตฺตนิยามวเสน หิ อุปฺปชฺชิตพฺเพสุ สตฺตสุ ชวเนสุ ฉฏฺฐสตฺตมชวนวารคฬนฏฺฐานภูตตฺตา ภวงฺคสฺส อาสนฺนํ ชวนํ ปตติฯ ตาวเทติ ตาวเทวฯ ฉฏฺฐํ, สตฺตมํ วา ชวนํ ปตนฺตํ วิย โหติ ปริกฺขีณชวนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[904-6] อถ กิเมตํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺเฐ สตฺตเม วาปิ อปฺปนา น ชายตี’’ติ? อาภิธมฺมิกโคทตฺตตฺเถโร หิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.12) อิมํ สุตฺตํ วตฺวา ยถา อลทฺธาเสวนํ ปฐมชวนํ โคตฺรภุํ น อุปฺปาเทติ, ลทฺธาเสวนํ ปน พลวภาวโต ทุติยํ, ตติยํ วา โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ, เอวํ ลทฺธาเสวนตาย พลวภาวโต ฉฏฺฐํ, สตฺตมมฺปิ วา อปฺเปตีติ ฉฏฺฐํ, สตฺตมมฺปิ วา อปฺปนา โหตีติ วทตี’’ติ อิมํ โจทนํ มนสิ นิธาย เถรสฺส ตํ มตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาวุตฺตมตเมว ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘ปุริเมหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปริยนฺเต ฐาตุํ เนว สกฺโกตีติ ปปาเต เอว ปตตีติ อธิปฺปาโยฯ อปฺเปตุํ น สกฺโกตีติ ปติฏฺฐาตุํ อปฺปนาวเสน อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติฯ น เจตฺถ ‘‘ปุริมา ปุริมา’’ติอาทิสุตฺตปทํ สาธกํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติกตฺตาฯ ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปฐมเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา โหติ, ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺฐเจตนา อปราปริยเวทนียา, ตสฺมา ลทฺธาเสวเนปิ ฉฏฺฐสตฺตเม อปฺปนา น โหติ อาสนฺนภวงฺคตาย ทุพฺพลตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยา โหติ? นายํ วิเสโส, อาเสวนปจฺจยลาเภน พลวปฺปตฺติยา, กิญฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโตฯ กิริยาวตฺถา หิ อารมฺภมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธาฯ ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ, น พลวภาเวนาติ อาจริยาฯ

[907] เอก…เป.… ปนาติ อยํ อปฺปนา เอกจิตฺตกฺขณาเยว เอกวารเมว อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, น สมาปตฺติวีถิยํ วิย ยถิจฺฉกํ ปวตฺตติฯ สตฺตสุ หิ ฐาเนสุ กาลปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, ปฐมปฺปนายํ, โลกิยาภิญฺญาสุ, จตูสุ มคฺเคสุ, มคฺคานนฺตเร ผเล, รูปารูปภเวสุ ภวงฺคฏฺฐาเน นิโรธสฺส ปจฺจเย เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส ผลสมาปตฺติยนฺติฯ

เอเตสุ หิ กตฺถจิ อติอิตฺตรา, กตฺถจิ อปฺปมาณา จิตฺตกฺขณา โหนฺติ, กตฺถจิ สมฺปุณฺณชวนวีถิ อทฺธา ลพฺภติฯ ตถา หิ มคฺคานนฺตรํ ผลํ ติณฺณํ อุปริ น โหติ, นิโรธสฺส ปจฺจโย เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ทฺวินฺนํ อุปริ น โหติ, รูปารูปภเวสุ ภวงฺคสฺส ปริมาณํ นตฺถิ, เสเสสุ ปน จตูสุ ฐาเนสุ เอกเมว จิตฺตนฺติ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกาเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

[908] ปจฺจเวกฺขณเหตุกนฺติ ปจฺจเวกฺขณเหตุํ กตฺวาฯ นนุ จ ปจฺจเวกฺขณํ อาวชฺชนาทีหิ, น ปน เตน อาวชฺชนาทิ, ตสฺมา กถํ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ โหตีติ ยุชฺชติ? นายํ โทโส ภวนกิริยาย ปจฺจเวกฺขณเหตุกตฺตาฯ น หิ อสติ ปจฺจเวกฺขเณ สา โหติ นิโรธสฺส ปจฺจยภูตฌานนฺตรมิว, สติ ปน ปจฺจเวกฺขเณ สา โหติ, ตสฺมา อนฺวยพฺยติเรกวเสน ลพฺภติฯ ตสฺสา ปจฺจเวกฺขณเหตุกตาติ น น ยุชฺชติ ‘‘ปจฺจเวกฺขณเหตุก’’นฺติ วจนํฯ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ อาวชฺชนนฺติ วา สมฺพนฺโธฯ อาวชฺชนญฺหิ ปจฺจเวกฺขณญาณานํ อนนฺตรปจฺจยภาเวน การณํ โหติฯ

[911-3] นานาวิสยลุทฺธสฺส , อิโต จิโต จ ภมนฺตสฺส เจตโสติ สมฺพนฺโธฯ สมาธาเนวาติ สมาธานา เอว, สมาธานกรณโตติ อตฺโถฯ ปาโมชฺชภาวโตติ ปาโมชฺเชน สมานโยคกฺขมตาย ตสฺสา ตพฺภาววุตฺติตฺตาฯ อถ วา พฺยาปาเทน ฆฏฺฏิยมานสฺส จิตฺตสฺส ปมุทิตภาวกรณโต ปีติเยว ‘‘ปาโมชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว, ตสฺมา ปาโมชฺชสภาวตฺตาติ อตฺโถฯ สีตลตฺตสภาวโตติ พฺยาปาทคฺคินา สนฺตาปิยมานสฺส จิตฺตสฺส นิพฺพาปนวเสน สีตลตฺตสภาวตฺตาฯ

[914-6] สวิปฺผาริกภาเวนาติ โยนิโส สงฺกปฺปวเสน กามวิตกฺกาทิํ มทฺทิตฺวา ปวตฺตนโต สวิปฺผาริกสภาเวนฯ

เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโตติ เอตฺถ เนกฺขมฺม-คฺคหเณน พฺรหฺมวิหารวชฺชํ ปฐมชฺฌานํ คหิตํฯ อาทิ-สทฺเทน ตีสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ปฐมชฺฌานํ คหิตนฺติ วทนฺติฯ อวูปสนฺตภาวสฺสาติ อุทฺธจฺจสฺส สรูปกถเนน ตํสหวตฺติโน อนุตาปสภาวสฺส กุกฺกุจฺจสฺสาปิ สรูปํ กถิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา สยญฺเจวาติสนฺตโตติ อุทฺธจฺจปฏิปกฺขสภาววจเนน กุกฺกุจฺจปฏิปกฺโข ปีติภาโวปิฯ เตนาห ‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยสฺสา’’ติฯ มติยา อนุรูปตฺตาติ ปญฺญาย อนุรูปตฺตาฯ ตถา จ วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข อารมฺมเณ อนุมชฺชนวเสน ปญฺญาปติรูปกสภาวตฺตา’’ติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปีติยา อนุรูปตฺตา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ตสฺส จ วิจาโร อนุมชฺชนสภาววนฺตตาย ปีติ วิย อารมฺมเณ อนิวตฺตนฺโต โอคาเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปีติยา อนุรูปตฺตา สนฺเทหสภาวตฺตา อารมฺมณํ อนชฺโฌคาเหตฺวา ปวตฺตมานาย วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโขติ อตฺถํ วทนฺติฯ

[917] ติวิธกลฺยาณนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตาสงฺขาตาหิ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทีหิ ติวิธกลฺยาณตาหิ ยุตฺตํฯ ยถาห ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.158)ฯ ตตฺถ ปุพฺพภาคปฏิปทาวเสน ฌานสฺส ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม, สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติฯ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา อุเปกฺขานุพฺรูหนา นามฯ สา ปนายํ วิเสสโต ฌานสฺส ฐิติกฺขเณ ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา สมฺปหํสนา นามฯ สา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติฯ

อภยคิริวาสิโน ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.75) เอวํ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิเก วณฺเณนฺติ, ตํ อยุตฺตํฯ เอวญฺหิ สติ อฌานธมฺเมหิ ฌานธมฺมสฺส คุณสํกิตฺตนํ นาม กตํ โหติฯ น หิ ภูมนฺตรํ ภูมนฺตรปริยาปนฺนํ โหติ, อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติอาทีหิ อุเปกฺขานุพฺรูหนาทโย จ เวทิตพฺพาฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ภควตา ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺตรญฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ ญาเณน สมฺปหํสิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.158)ฯ เอตฺถ หิ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, เอกคฺคตาย จ สิขปฺปตฺติยา ตทนุคุณเอกตฺตคตํ สสมฺปยุตฺตมปฺปนาจิตฺตํ, ตสฺเสว ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนาทิ ปกฺขนฺตรํ วุจฺจติฯ

ทสลกฺขณสํยุตนฺติ ‘‘อาทิมฺหิ ตีณิ ลกฺขณานิ, มชฺเฌ ตีณิ, ปริโยสาเน จตฺตารี’’ติ เอวํ ทสปริมาเณหิ อปฺปนาย ลกฺขิตพฺพภาเวน ลกฺขณสงฺขาเตหิ ปริปนฺถโต วิสุทฺธิฌานาทีหิ สํยุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ

โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจฯ

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ , เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ, ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจฯ

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.158)ฯ

เอตฺถ จ โคตฺรภุจิตฺตสฺส นานาวชฺชนวีถิยํ อุปฺปชฺชนารหปริปนฺถโต วิสุชฺฌนโต ตทาคมนวเสน ฌานจิตฺตสฺส วิสุชฺฌนาการํ สนฺธาย ‘‘โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ

โคตฺรภุจิตฺตสฺเสว ตถา วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา เอกตฺตนเยน มชฺฌิมสมถนิมิตฺตสงฺขาตํ สมปฺปวตฺตํ อปฺปนาสมาธิปฏิปชฺชนํ สนฺธาย ‘‘วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ขีรสฺเสว ทธิภาวาภาเวปิ ตเทว ขีรํ ทธิสมฺปนฺนนฺติอาทีสุ วิย โคตฺรภุจิตฺตสฺส อปฺปนาภาวาภาเวปิ เอกสนฺตติปริณามูปคมนวเสน ตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตอนฺตทฺวยานุปคมเนน มชฺฌิมํ ปจฺจนีกวูปสมนโต ยถา สมถสงฺขาตํ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตภูตํ อปฺปนาสมาธิํ ปฏิปชฺชติ นาม, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา ปน สมาหิตภาวูปคมเนน เอกตฺตนยวเสเนว ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ สนฺธาย ‘‘ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตี’’ติ วุตฺตํฯ เอกตฺตนยญฺหิ วินา โคตฺรภุสฺส อปฺปนาปกฺขนฺทนํ นตฺถิฯ เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการสฺส อิธ นิพฺพตฺติยา ฌานํ อุปฺปาทกฺขเณ ติวิธลกฺขณสมฺปนฺนํ นามฯ ยถา หิ โลกิยวิปสฺสนาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา โลกุตฺตรมคฺโค ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสธเน พฺยาปารากรณโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขากิจฺจวเสน ปุคฺคลสฺส อชฺฌุเปกฺขนโต วุตฺตํ ‘‘วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติฯ อปฺปนาสมาธิภาวูปคมเนน สมถวิปฺปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารากรณโต วุตฺตํ ‘‘สมถปฏิปนฺนํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติฯ

เอวํ สมถปฏิปนฺนภาวโตเยว ปุพฺเพ ‘‘กถํ นุ โข กิเลสสํสคฺคํ ปชเหยฺย’’นฺติ ปฏิปนฺนสฺส อิทานิ สมถปฏิปตฺติยา ตสฺส ปหีนตฺตา ปาปมิตฺตสํสคฺคํ ปหาย เอกสฺส วิหรโต สปฺปุริสสฺส วิย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ฌานจิตฺตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารากรณํ สนฺธาย ‘‘เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน ฌานํ มชฺเฌ ติวิธลกฺขณสมฺปนฺนํ นาม โหติฯ

ปุพฺพภาคปฺปวตฺตปาริหาริยญาเณน จิตฺตสฺส สํกิเลสโวทานกรธมฺเมสุ อาทีนวานิสํสํ ทิสฺวา ยถา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ โหติ, ตถา ภาวนาย สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน อนุพฺรูหิเต จิตฺเต สมาธิปญฺญาสงฺขาตยุคนทฺธธมฺมานํ อญฺญมญฺญานติวตฺติยา ปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา’’ติฯ สทฺธาปญฺจมกานํ อินฺทฺริยานํ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติวเสน เอกรสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา’’ติฯ เตสํ อนติวตฺตนสมฺปหํสนานํ อนุรูปวเสน อลีนํ อนุทฺธตํ หุตฺวา วีริยสฺส ปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํฯ ยา ปนสฺส ตสฺมิํ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ฐิติปริโยสานานํ อาเสวนปจฺจยภาววเสน ปวตฺตากาโร, ตํ สนฺธาย ‘‘อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจวเสน ฌานปริโยสาเน จตูหิ ลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

[919-20] วิโสเธตฺวาน ปาปเกติ ปาริปนฺถิเก ธมฺเม วิเสเสน โสเธตฺวา สยํ ปหานมตฺเต อฏฺฐตฺวา อติสยปฺปหานวเสน ปุน โสเธตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตภาวนเวปุลฺลนฺติ สมาธิภาวนาย วิปุลภาวํฯ ยถา หิ ภาวนาวเสน นิมิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมสฺส ภาวนาวเสน วฑฺฒนมฺปิ, ตสฺมา เอกงฺคุลาทิวเสน นิมิตฺตํ วฑฺฒยนฺตสฺส ปุนปฺปุนํ พหุลีกาเรน ฌานภาวนาปิ วุฑฺฒิํ วิรุฬฺหิํ, อภิญฺญาวเสน จ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ…เป.… วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติฯ

[921-3] วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเววาติ วฑฺฒนฏฺฐานานิ ทฺเวเยวฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อวสฺสํ เอกตฺตํ วฑฺเฒตพฺพนฺติ อาจริยาฯ ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺสาติ อตฺโถฯ

ตตฺราติ วา ทฺวีสุ ภูมีสุฯ กสิตพฺพํ…เป.… ยถิจฺฉกนฺติ ยถา นาม กสฺสโก กสิตพฺพฏฺฐานํ นงฺคเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺเฉทพฺภนฺตรํ กสิตุํ ตํ ฐานํ ปริจฺฉินฺทติ, เอวเมวํ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลติวงฺคุลจตุรงฺคุลมตฺตํ มนสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺเฉทํ วฑฺเฒตพฺพํฯ ตโต วิทตฺถิรตนปฺปมุขปริเวณวิหารสีมานํ, คามนิคมชนปทรชฺชสมุทฺทสีมานญฺจ ปริจฺเฉทวเสน วฑฺฒยนฺเตน จกฺกวาฬปริจฺเฉทํ กตฺวา วา ตโต วาปิ อุตฺตริ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถิจฺฉกํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติฯ อปริจฺฉินฺทิตฺวา ปน น วฑฺเฒตพฺพํฯ น หิ อปริจฺเฉเท ภาวนา ปวตฺตติฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘สนฺตเก โน อนนฺตเก’’ติฯ เอวํ วฑฺฒิตญฺจ ตํ นิมิตฺตํ วฑฺฒิตวฑฺฒิตฏฺฐาเน ปถวิยา อุกฺกูลวิกูลนทีวิทุคฺคปพฺพตวิสเมสุ สงฺกุสตสมพฺภาหตํ อุสภจมฺมํ วิย โหติฯ

[924-6] ตสฺมิํ ปน นิมิตฺเต ปตฺตปฐมชฺฌาเนน อาทิกมฺมิเกน อิทาเนว ทุติยชฺฌานาทิอธิคมาย อุสฺสาหํ อกตฺวา ตสฺมิํเยว ปฐมชฺฌาเน ปญฺจหากาเรหิ สุจิณฺณวสินา ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุจิณฺโณ วโส วสิภาโว เอเตนาติ สุจิณฺณวสินา, สุฏฺฐุ อาเสวิตวสินาติ อตฺโถฯ กตมา ตา วสิโย, ยาสํ วเสนายํ ปญฺจหากาเรหิ สุจิณฺณวสีติ อาห ‘‘อาวชฺชน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อาวชฺชนนฺติ น อาวชฺชนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ อาวชฺชนวสิตาย อธิปฺเปตตฺตาฯ อาวชฺชนาย ปน อุปฺปนฺนาย ชวเนหิปิ ภวิตพฺพํฯ ตานิ จ โข อาวชฺชนกปฺปรตาย จิตฺตาภินีหารสฺส ยถาวชฺชิตวเสน โหนฺติฯ อธิคเมน สมํ, สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส สมฺมา อาปชฺชนํ ปฏิปชฺชนํ สมาปตฺติฯ อภิภุยฺย ฐปนํ, อธิฏฺฐานํ วิยาติ วา อธิฏฺฐานํฯ

วสิตาติ เอเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ยถารุจิ ปวตฺติโย , ยตฺถิจฺฉกํ, ยทิจฺฉกํ, ยาวติจฺฉกํ ปวตฺติตุํ สมตฺถภาโวฯ

ตตฺถ ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปฐมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปุน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปญฺจสุ ฌานงฺเคสุ ปฏิปาฏิยา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สมตฺถภาโว, ตตฺถ อทนฺธายิตตฺตํ อาวชฺชนวสิตา นามฯ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺถตา สมาปชฺชนวสิตา นามฯ อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา อาวชฺชนสมาปชฺชนา สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยกาลธมฺมเทสนาทีสุ ลพฺภติฯ ธมฺมเสนาปติสฺส ยกฺเขน สีเส ปหารทานสมเย, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นนฺโทปนนฺททมนสมเย วา ลพฺภติ, อญฺญตฺถ ปน ตโต ทนฺธาเยว, เสตุ วิย สีฆโสตาย นทิยา โอฆํ ภวงฺคเวคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ฌานํ ฐเปตุํ สมตฺถตา, ภวงฺคปาตโต รกฺขณโยคฺยตา อธิฏฺฐานวสิตา นามฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อติกฺกมิตุํ อทตฺวา ฌานโต วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสิตา นามฯ

อถ วา ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อุปริ คนฺตุํ อทตฺวา ฐปนสมตฺถตา อธิฏฺฐานวสิตา นามฯ ปริจฺฉินฺนกาลโต อนฺโต อวุฏฺฐหิตฺวา ยถากาลวเสเนว วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสิตา นามฯ อถ วา วุตฺตนเยเนว ปริจฺฉินฺนกาลโต อนูนํ กตฺวา สมาปตฺติํ ฐเปตุํ สมตฺถตาว อธิฏฺฐานวสิตา นามฯ กาลปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา วุฏฺฐิตสฺสปิ นิทฺทาลุกสฺส ปฏิพุชฺฌิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิทฺโทกฺกมนํ วิย วุฏฺฐิตสมาปตฺติเมว ปุนปฺปุนํ อสมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐานสมตฺถตา, ตตฺถ อาลยากรณโยคฺยตา จ วุฏฺฐานวสิตา นามฯ

ปจฺจเวกฺขณวสิตา ปน อาวชฺชนวสิตาย เอว สงฺคหิตาฯ ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ เตสํ เตสํ ฌานงฺคานํ อาวชฺชนานนฺตรํ ปวตฺตานิ, ตสฺมา ยทคฺเคน อาวชฺชนวสิยา สิทฺธิ, ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสิตา สิทฺธาติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ฌานงฺคานํ อปากฏภาเวปิ เตสุ นิรนฺตรํ อาวชฺชนาย ปวตฺตนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, เตสํ ยถาสภาวปจฺจเวกฺขณวเสน ชวนปฺปวตฺตนสมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นามฯ อถ วา สติปิ สตฺตนฺนํ ชวนานํ ปวตฺติยํ นิรนฺตรํ อาวชฺชนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, วสิตาพเลน สตฺตมชวนํ อปฺปตฺวา จตุปญฺจชวเนเหว ปจฺจเวกฺขณสมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นามฯ อถ วา ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิ ปจฺจเวกฺขิตุํ อสมตฺถภาเวปิ ‘‘ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนอาวชฺชนานนฺตรเมว ภวงฺเคสุ กาลํ อวีตินาเมตฺวา สีฆเมว อาวชฺชิตุํ สมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, วสิตาพเลน, ปจฺจเวกฺขณพเลน ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ ปจฺจเวกฺขิตุํ สมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นามาติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปเนตา ยถาวุตฺตนิยาเมน ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนาทินา สาเธตพฺพา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อาวชฺชิตฺวา’’ติอาทิฯ

[927] อิเมสุ ปน อาทิกมฺมิเกน สมาปชฺชนพหุเลเนว ภวิตพฺพํ, น ปจฺจเวกฺขณพหุเลนฯ ปจฺจเวกฺขณพหุลสฺส หิ ฌานงฺคานิ ถูลานิ ทุพฺพลานิ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, อถสฺส ตานิ เอว อุปฏฺฐิตตฺตา อุปริ อุสฺสุกฺกนาย ปจฺจยตํ นาปชฺชนฺติ, โส อปฺปคุเณ ฌาเน อุสฺสุกฺกมาโน ปฐมชฺฌานาว ปริหายติ, น จ สกฺโกติ ทุติยํ อธิคนฺตุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปฐเม อวสิปฺปตฺเต’’ติอาทิฯ อุภโต ภฏฺโฐติ ปุน ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ พาโล อพฺยตฺโต อเขตฺตญฺญู อกุสโล วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตํ นิมิตฺตํ นาเสวติ, น ภาเวติ, น พหุลิํ กโรติ, น สฺวาธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐาติฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, โส น สกฺโกติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, โส น สกฺโกติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุภโต ภฏฺโฐ อุภโต ปริหีโน’’ติ (อ. นิ. 9.35)ฯ

[928-31] กามสฺสหคตา…เป.… จรนฺตีติ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญา เจว มนสิการา จ สมุทาจรนฺติฯ สญฺญาสีเสน เจตฺถ ตํสหคโต จิตฺตุปฺปาโท คหิโต, มนกฺการ-คฺคหเณน อาวชฺชนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน หานํ ปริหานิํ ภชตีติ หานภาคิยํฯ เกจิ ปน ‘‘สํกิเลสนฺติ หานภาคิโย ธมฺโม’ติ (วิภ. 828) วจนโต หานภาคิยา กามสญฺญาทิกาติ เตหิ ปริหาปิยมานํ ฌานมฺปิ การณูปจาเรน หานภาคิยํ นามา’’ติ วทนฺติฯ ตทนุธมฺมตา สตีติ ตสฺเสว ฌานสฺส อนุธมฺมตา อารมฺมณวเสน ตทนุคตา สติปติรูปกา นิกนฺติฯ อตกฺกสหิตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ ปตฺตุกามสฺส ตํ สนฺตโต, มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน ตํสหคตาฯ

วิเสสภาคิยนฺติ วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺฐานตาย ตํ ภชตีติ วิเสสภาคิยํฯ นิพฺพิทาสํยุตาติ วิปสฺสนารมฺมณาฯ

[932-5] ปคุณโตติ วสิตปฺปตฺตโตฯ อาสนฺนากุสลาริกาติ นีวรณปฺปหานสฺส ตํปฐมตาย อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกาฯ ถูลํ นาม วิปุลมฺปิ เผคฺคุ วิย สุขภญฺชนียนฺติ อาห ‘‘ถูลตฺตา…เป.… ทุพฺพลา’’ติฯ ตโตติ ทุติยชฺฌานโตฯ ทุพฺพลานิ องฺคานิ อิมิสฺสาติ องฺคทุพฺพลาฯ สนฺตโต จินฺตยิตฺวาติ ปฐมชฺฌาเน วิย โอฬาริกงฺคานํ อภาวโต, สนฺตธมฺมสมงฺคิตาย จ สนฺตนฺติ เอวํ สนฺตวเสน มนสิ กตฺวาฯ กิญฺจาปิ หิ เย ธมฺมา ทุติยชฺฌาเน ปีติสุขาทโย, เต ปฐมชฺฌาเนปิ สนฺติ, เตหิ ปน เต สนฺตตรา, ปณีตตรา จ โหนฺติฯ นิกนฺตินฺติ นิกามนํ อเปกฺขนฺติ อตฺโถฯ ปริยาทายาติ เขเปตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ

[943-4] สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนสงฺขาตาย สทฺธาย โยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยฯ นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, กสฺมา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตสฺมา สติปิ สทฺธาย ตํ สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน วิตกฺกวิจารกฺโขภาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, ตสฺมา พลวสทฺธาย สมนฺนาคตตฺตา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตํฯ อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตีณิ องฺคานิ อิมสฺสาติ ติวงฺคิกํฯ

เสสนฺติ ปีติอาทีนํ อญฺเญหิ พลวภาโว, ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ชวนานํ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุภาโว, ฉฏฺเฐ สตฺตเม วา อปฺปนายานุปฺปตฺติ เอกจิตฺตกฺขณตา, ตโต ภวงฺคปาโต, ปุน ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนํ, ตโต ฌานปจฺจเวกฺขณนฺติ อิทํ สพฺพํ วุตฺตาวเสสํ เหฏฺฐา ปฐมชฺฌาเน วุตฺตนเยเนว สมุปลกฺขิตพฺพํฯ

[948-9] ปิยโตติ กามยโตฯ อุปฺปิลาปนนฺติ กามญฺจายํ ปริคฺคเหสุ อปริจฺจตฺตเปมสฺส อนาทีนวทสฺสิโน ตณฺหาสหคตาย ปีติยา ปวตฺติอากาโร, อิธ จ ทุติยชฺฌานปีติ อธิปฺเปตา, ตถาปิ สพฺพโส ปีติยํ อวิรตฺตสฺสาปิ อนุพนฺเธยฺยาติ อุปฺปิลาปนํ อิธ อาทีนววเสน วุตฺตํฯ อถ วา ทุติยชฺฌานสฺเสว ตติยชฺฌานํ วิย อหุตฺวา อุปฺปิลาปนากาเรน ปวตฺติ อุปฺปิลาปนํ วิยาติ อุปฺปิลาปนนฺติ วุตฺตํฯ ตติยํ สนฺตโต ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

[957-8] สติยา สมฺปชญฺเญน สมฺปนฺนนฺติ สรณลกฺขณาย สติยา, อสมฺโมหลกฺขเณน สมฺปชญฺเญน จ สมฺปนฺนํฯ กามํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ สติสมฺปชญฺญํ อตฺถิ, น หิ มุฏฺฐสฺสติสฺส, อสมฺปชานโต จ อุปจารมตฺตมฺปิ สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา, เยภุยฺเยน ปน อวิปฺปโยคีภาเวน ปวตฺตมาเนสุ ปีติสุเขสุ ปีติสงฺขาตสฺส โอฬาริกงฺคสฺส ปหาเน สุขุมตาย อิธ สาติสโย สติสมฺปชญฺญพฺยาปาโรติ อิเธว สติสมฺปชญฺญสมฺปนฺนตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอกงฺคหีนนฺติ ปีติยา ปหีนภาเวน เอกงฺควิปฺปหีนํฯ สา ปเนสา ทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารา วิย อปฺปนากฺขเณเยว ปหียติฯ เตนสฺส สา ‘‘ปหานงฺค’’นฺติ วุจฺจติฯ

[972] โสมนสฺสสฺส ปหีนตฺตา อาห ‘‘เอกงฺควิปฺปหีน’’นฺติฯ ตญฺจ ปน โสมนสฺสํ เอกวีถิยํ ปุริมชวเนสุเยว ปหียติฯ

[974] ปุริมชฺฌาเนสุ ปริกมฺมาทิวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรชวนานํ เอกสทิสตฺตา อิธ ลพฺภมานํ กญฺจิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาเสวนํ น โหตีติ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติฯ

อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ปทนฺตรสงฺคหิตสฺส อตฺตโน สภาวคฺคาหาปนสงฺขาตอาเสวนปจฺจยตฺตาภาวโต สุขเวทนา อุเปกฺขาเวทนาย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, จตุตฺถชฺฌาเนว อุเปกฺขาเวทนาย ภวิตพฺพํ สาติสยํ สุขวิราคภาวนตฺตา, ตสฺมา อิธ อปฺปนาวีถิยํ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตชวเนเหว ภวิตพฺพนฺติฯ

[976] เอวํ จตุกฺกนยวเสน ฌานปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺจกนยมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ จตุกฺกนเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวิธา ปน กตฺวานาติ วิตกฺกวิจารานํ วิสุํ วิสุํ ปหานงฺควเสน คณนโต ทฺวิธา กตฺวาฯ ทุติยํ ตติยํ กตนฺติ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารนฺติ เอวํ ทุติยชฺฌานญฺเจว ตติยชฺฌานญฺจ กตํ อภิธมฺเมติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตนฺเตสุ หิ ปญฺจกนโย สรูปโต น คหิโต, กสฺมา ปน อภิธมฺเม คหิโตติ? ปุคฺคลชฺฌาสยโต, สนฺนิสินฺนเทวปริสาย หิ เยสํ ปฐมชฺฌาเน วิตกฺโก เอว โอฬาริกโต อุปฏฺฐาติ, อิตเร สนฺตโต, เตสํ จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ทุติยชฺฌานํ กตฺวา ปญฺจกนเยน เทเสสิฯ เยสํ วิตกฺกวิจารา โอฬาริกโต อุปฏฺฐิตา, ตโต เตสํ อวิตกฺกอวิจารํ ติวงฺคิกํ กตฺวา จตุกฺกนเยน เทเสสิฯ เยสํ วิตกฺโกว โอฬาริกโต อุปฏฺฐาติ, เตหิ ตํ อติกฺกมิตฺวา จตุรงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกาฯ เยสํ วิตกฺกวิจารา, เตหิ ทฺเวปิ เอกโต อติกฺกมิตฺวา ติวงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกาฯ

[979] อตฺถพฺยญฺชนวเสน สุฏฺฐุ มธุรํ, ตโตเยว วรตรํ วจนํ ยสฺส โสยํ สุมธุรวรตรวจโนฯ กํ นุ ชนํ เนว รญฺชยติ, น หิ เอกมฺปิ น รญฺชยติฯ

อตินิสิต …เป.… นีโยยนฺติ อติติขิณพุทฺธิปฺปสาเทหิ ชเนหิ เวทนีโย อยํ คนฺโถ, ปริจฺเฉโทติ วา อธิปฺปาโยฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท

อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา

[980] เอวํ ปถวีกสิณวเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ ทสฺเสตฺวา ยสฺมา เสสกสิณวเสน นิทฺทิสิยมาเน คนฺถคารโว โหติ, ตสฺมา ตํ สพฺพํ ฐเปตฺวา อรูปาวจรํ วิภาเวตุํ ‘‘รูปารูป’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ รูปารูปมตีเตนาติ รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปุนานูปปตฺติวเสน รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปเคว กามาวจรภวํฯ รูปารูปาทิเวทินาติ รูปารูปาทิภูมนฺตรเวทินาฯ

[982-4] ยสฺมา อยํ อรูปาวจรสมาธิ นาม รูปวิราคภาวนา รูปวิราควเสเนว อภินิปฺผาเทตพฺพาว, ตสฺมา ตํ อุปฺปาเทตุกามสฺส รูเป วิรชฺชนาการํ, วิรตฺตมานเสน จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูเป โข’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ทณฺฑนฏฺเฐน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิ, ปรปีฬนาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ อาทิ-สทฺเทน สตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุญฺญาทีนํ, อทินฺนาทานาทีนญฺจ คหณํฯ จกฺขุโรคาทโยติ อาทิ-สทฺเทน โสตโรคาทีนํฯ รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ กรชรูปาทิโอฬาริกรูเป ตนฺนิทานํ โทสํ ทิสฺวาฯ นิพฺพินฺทมานโสติ วิรตฺตมานโสฯ อรูปนฺติ อรูปาวจรภาวนํฯ ตมฺหา กสิณรูปาติ ตมฺหา ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตา กสิณรูปาฯ