13. เตรสโม ปริจฺเฉโท

การกปฏิเวธวณฺณนา

นิทฺทิฏฺฐาติ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิวเสน ทสฺสิตาฯ กุสลาทโยติ กุสลากุสลาฯ เอเตสํ ปน น นิทฺทิฏฺโฐติ สมฺพนฺโธ ฯ ปุพฺเพ ‘‘การโก’’ติ วจนํ วิย ‘‘เวทโก’’ติ อวุตฺเตปิ ‘‘อตฺตา การโก เวทโก’’ติ อตฺตโน ลทฺธิตาย ‘‘ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลากุสลานมภาโวปิ สิยา, อิตรถา อเหตุกโทสาปตฺติโตติ อธิปฺปาโยฯ เตสํ กุสลากุสลานํ อายตฺตา วุตฺติ เอเตสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติโนฯ เตสนฺติ กุสลากุสลาทีนํฯ ตสฺมาติ การกาภาเว กุสลากุสลานํ, ตพฺพิปากานญฺจ อภาวโตฯ นิรตฺถิกาติ เทเสตฺวาปิ โพเธตพฺพาภาวโต นิรตฺถิกาฯ ‘‘นายํ นิรตฺถิกา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สาตฺถิกา’’ติ วจนํ ปน ปรสฺส ทฬฺหคฺคาหตฺถํฯ โลเกปิ หิ เอวํ โวหารํ โวหรนฺติ, เอวเมว ภวติ, นาญฺญถาติอาทิฯ ตตฺถาติ การกาภาเวปิ อตฺตา อตฺถีติ คหเณฯ อนุโรโธติ อนุกูลปกฺขปาโตติ อตฺโถฯ อิธาติ การกาภาเวปิ กุสลาทโย อตฺถีติ คหเณฯ วิโรโธติ ปฏิโฆฯ

เอวํ การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ สพฺภาวํ ยุตฺติโต สาเธตฺวา อิทานิ โลกสิทฺเธน นิทสฺสเนน สาเธตุํ ‘‘อถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถาปีติ การกาภาเวปิฯ ปถวิ-คฺคหเณน ปถโวชํ ทสฺเสติฯ ตถา อาป-คฺคหเณน อาโปชํฯ เตโชติ สีตุณฺหวเสน ทุวิธา เตโชธาตุฯ อุตูติ เหมนฺตาทิอุตุฯ อาทิ-คฺคหเณน พีชาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ชนกปจฺจโย เหตุ, อนุปาลนกปจฺจโย ปจฺจโย นามาติ อาห ‘‘เหตุปจฺจยสามคฺคิยา’’ติฯ ‘‘ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, ปจฺจโย อนุปาลนโก’’ติ หิ วุตฺตํฯ

เอวํ การกาภาเวปิ กุสลากุสลปฺปวตฺติํ สาเธตฺวา อิทานิ ปรปริกปฺปิตํ อตฺตานเมว ตาว ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘อถาปิ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

กามํ ปญฺญาปริพาหิรทิฏฺฐิยา เอว อตฺตา ปริกปฺปียติ, ปโร ปน ‘‘ปญฺญาย ปริกปฺเปมี’’ติ มญฺญตีติ ตสฺส ลทฺธิวเสน ‘‘ปญฺญาย ปริกปฺปิโต’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อุปปริกฺขิสฺสาม ตาวาติ ติฏฺฐตุ ตาว เจสา การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ ภาวาภาววิจารณา ปฐมํ ตเมว อตฺตานํ อุปปริกฺขิสฺสามาติ อตฺโถฯ โทสเมตฺถ วตฺตุกาโม ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาเยน ปฏิญฺญํ อทตฺวาว ปุจฺฉนฺโต อาห ‘‘กิญฺเจตฺถา’’ติฯ สเจตโน วา อุทาหุ อเจตโน วาติ เอตฺถ โก โทโสติ อตฺโถฯ อิตโร อุภยถาปิ โทโสเยวฯ ยญฺหิ อเจตนํ อตฺตานํ, น ตํ การกํ, เวทกญฺจ, ยถา ตํ ปาการตรุอาทโยฯ ‘‘อเจตโนวายํ อตฺตา’’ติ อนุมาเนน การกเวทกตฺตาภาวสิทฺธิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ อเจตโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนญฺโญติ อวินิพฺโภควเสน อนญฺโญฯ อิตรถา ‘‘สเจตโน’’ติ วจนเมว น อุปปชฺเชยฺยฯ สหภาวี นาม อญฺโญ น โหตีติฯ อตฺตโนปิ นาโส สิยาติ อวินิพฺโภควุตฺติรูเปสุ เอกสฺส นาเส อิตรสฺสาปิ วินาโส วิยฯ เจตนายปิ นาโส น ภวติ อวินิพฺโภครูเปสุ เอกสฺส อวินาเส อิตรสฺสาปิ อวินาโส วิยาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เจตนาย อนญฺญตฺตา’’ติ การณํ วตฺวา ตเมว สมตฺเถตุํ ‘‘เจตนตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ วินาโส น ภวตี’’ติ สุตฺวาปิ ปรสฺส นิรุตฺตรภาโว, เจตนาย นาเส วิเสสการณาภาวโตติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อถ เจตนายเยวา’’ติอาทิฯ อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺฐตุ เจตนาฯ โก หิ วิเสสการณาภาเว อตฺตนิ อนุโรโธ, เจตนาย วิโรโธติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิญฺญา หีนาติ ปุพฺเพ ทินฺนปฏิญฺญา ปริหีนาฯ อถ น ภวติ, ‘‘ปฏิญฺญา หีนา’’ติ ยทิ อตฺตโน วินาเส เจตนาย อวินาโส น ภวติฯ

เจตนตฺตานํ อนญฺญภาเวน เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ วินาสปฺปสงฺคโต อตฺตา น นสฺสตีติ ตว ปฏิญฺญา หีนาฯ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วาติ ยถาวุตฺตปฺปการโต วิปรีตํฯ เจตนาย วินาเสปิ อตฺตา น นสฺสติ, อตฺตโน ปน อวินาเสปิ เจตนา นสฺสตีติ เอวํ วา ตว อธิปฺปาโย สิยาติ อตฺโถฯ อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺฐตุ อญฺญภาเว อุภินฺนํ สมานโยคกฺขมตาย ภวิตพฺพโตติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิญฺญาหีโน ภวสีติ เจตนาเยว นสฺสติ, อตฺตา น นสฺสติ ปฏิญฺญาย หีโน ภวสิฯ

อิธาติ อญฺญตฺถ ปกฺเขฯ ลกฺขณกตนฺติ อญฺญมญฺญวิสทิเสหิ ภินฺนลกฺขเณหิ กตํฯ เทสนฺตรกตนฺติ ภินฺนเทสกตํฯ ชาโต เวทียติ ญายตีติ ชาตเวโท, อคฺคิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ฑยฺหมาเนติ อุทฺธเน ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจมาเนฯ เอโก ปวตฺติปเทโส อิเมสนฺติ เอกเทสา, เตสํ ภาโวติ เอกเทสตฺตํฯ

อวินิพฺโภคโตติ ลกฺขณโต เภเทปิ ฐานวเสน อวินิพฺภุชฺชนโต อวิสํสฏฺฐตฺตา ‘‘เอกเทสตฺเต’’ติอิมสฺเสว เววจนวเสน ‘‘อวินิพฺโภคภาเวปี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อยุตฺตนฺติ ตํ ‘‘อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถี’’ติ อิมินา สห น ยุชฺชติฯ ปฏิญฺญา หีนาติ ยทิ ปุพฺพปฏิญฺญา ปมาณํ, อยํ ปฏิญฺญา หีนาฯ ยทิ วา ปน อยํ ปมาณํ, อิตรา หีนาติ อตฺโถฯ อถ วา เจตนาย อตฺตโน ปเทสวเสน นานตฺเต อตฺตโน อเจตนตฺตภาวปฺปตฺติโต ‘‘สเจตโน อตฺตา’’ติ เหฏฺฐา ตยา ทินฺนปฏิญฺญา ปริหีนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อเจตโน อตฺตาติ อตฺตา อเจตโนติ กตฺวาฯ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโตติ ‘‘ยทิ อเจตโน สิยา’’ติอาทินา อาทิโต วุตฺตโทสโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ อุปปริกฺขิยมาเน วิมทฺทนสโห โหติ, ตสฺมาฯ

[779] ยทิ เอวนฺติ ยทิ ปรมตฺถโต กุสลากุสลานํ การโก, ตพฺพิปากานญฺจ เวทโก นตฺถิ, เอวํ สนฺเต อถ กสฺมา ภควตา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

สนฺธาวตีติ สํสรติฯ อตฺตนา กตกุสลากุสลกมฺมปจฺจยตฺตา วิปากภูตํ สุขทุกฺขมฺปิ อตฺตนา กตเมว นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติฯ

[780] สํสารมาปนฺโนติ –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิสุทฺธิ. 2.619) –

เอวํ วุตฺตขนฺธปฏิปาฏิอาทิวสปฺปวตฺตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปฏิปนฺโนฯ ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ อสฺส สํสาราปนฺนสฺส สตฺตสฺส ชาติอาทิทุกฺขํ มหพฺภยํ มหาภยสํวตฺตนกนฺติ อตฺโถฯ โอปปาติโกติ อุปฺปชฺชมาโนฯ

[781] ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธาติ รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา ภารภูตา, สีเส นิกฺขิตฺตภารสทิสาติ วุตฺตํ โหติฯ ภารหาโร จ ปุคฺคโล ตสฺส ปญฺจกฺขนฺธภารสฺส หารโกฯ ภาราทานนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน ปญฺจกฺขนฺธภารคฺคหณํฯ ภารนิกฺเขปนนฺติ ปุน อคฺคเหตพฺพตาปาทเนน อนุปาทาปรินิพฺพานวเสน ภารสฺส นิกฺขิปนํฯ

[782] ยนฺติ กุสลากุสลกมฺมํฯ สกนฺติ อายตฺตํฯ

[783] เอกสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ เอเกน กปฺเปนาติ เอกสฺมิํ กปฺเปฯ

[784] อสฺสทฺโธติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถํฯ

‘‘ตญฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ วตฺวา ตเทว ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘นนุ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘กิํ นุ สตฺโต’’ติ คาถา วชิราย เถริยา วุตฺตาปิ ภควโต อธิปฺปายวเสเนว วุตฺตตฺตา ภควตา วุตฺตา นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภควตา อิทมฺปิ วุตฺต’’นฺติฯ

[785] กิํ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสีติ รูปเวทนาทีสุ กิํ นาม สตฺโต ปุคฺคโลติ คณฺหาสิฯ

[786] องฺคสมฺภาราติ จกฺกาทิอวยวสมฺภาเรสุ, จกฺกาทิอวยวานํ สโมธาเนวาติ อตฺโถฯ สทฺโทติ โวหาโรฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาโว ภควตา วุตฺโต, ตสฺมาฯ น วจนมตฺตเมว อาลมฺพิตพฺพํ อธิปฺปายํ ปหายาติ อตฺโถฯ ทฬฺหมูฬฺโหว หุตฺวา คณฺหาตีติ ทฬฺหมูฬฺหคฺคาหี, การเณ ทสฺสิเตปิ อปริจฺจชนวเสน คหณํ ทฬฺหคฺคหณํฯ การณสฺเสว ทฏฺฐุมสมตฺถตาวเสน คหณํ มูฬฺหคฺคหณํฯ ตาทิเสน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น จ…เป.… ภวิตพฺพ’’นฺติฯ สุตฺตปทานนฺติ เนยฺยตฺถนีตตฺถวเสน อุภยถา ฐิตานํ สุตฺตนฺตานํฯ

ทฺเว สจฺจานิ วุตฺตานิ ตถา ตถา วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ เยสญฺหิ สมฺมุติเทสนาย วิเสสาธิคโม โหติ, เตสํ สมฺมุติสจฺจวเสน เทเสติฯ เยสญฺจ ปรมตฺถเทสนาย, เตสํ ปรมตฺถวเสน เทเสติฯ เทสภาสากุสโล วิย อาจริโย ตํตํเทสวาสิมาณวานํ ตาย ตาย ภาสายฯ

สมฺมุติสจฺจํ ปรมตฺถสจฺจญฺจาติ เอตฺถ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว’’ติเอวมาทิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานมฺปิ โลเก กตสงฺเกตวเสน ตถตฺตา สมฺมุติสจฺจํ ฯ ขนฺธธาตุอายตนานิ สติปฏฺฐานาติเอวมาทิ ปรมตฺถวเสเนว ตถตฺถา ปรมตฺถสจฺจํฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา –

‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณํฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.439-443);

‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ

[787-8] โย โส อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ สตตมฺปิ จินฺเตติ, ตสฺส ตโต สิทฺธา ปรมา ปญฺญา เวปุลฺลภาวํ คจฺฉติฯ อธิํ จิตฺตสนฺตาปํ นีหรติ อปเนตีติ อธินีหรํฯ วิมติยา วิจิกิจฺฉาย, โมหสฺส วา วินาสํ กโรติ อุปนิสฺสยภาวโตติ วิมติวินาสกรํฯ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปทาย มนวฑฺฒนโต ปิยกรํฯ วิกสตีติ ทิพฺพติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเน, อภิธมฺเม วาฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

การกปฏิเวธวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา

[789] เอวํ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน อุภยถาปิ สพฺพธมฺเม สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา เตสุ อุคฺคหณปริจฺเฉทาทิวเสน กตปริจเยน อตฺถกาเมน กุลปุตฺเตน เอกํสโต ภาวนาย อภิโยโค กาตพฺโพ, ตสฺมา ภาวนานยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘ภาวนานย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ภาวนานยนฺติ โลกิยโลกุตฺตรภาวนานยํ, กุสลธมฺมานํ วฑฺฒนกฺกมนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ หิตํ อานยติ อุปเนตีติ หิตานโย, ตํ หิตานยํฯ มานยนฺติ มาเนนฺโตฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ อนุสาสนโต สตฺตานํ สุขํ อาเนตีติ สุขานโย, ตํ สุขานยํฯ ปรมํ พฺยากโรมิ, ปรมํ ภาวนานยนฺติ วา โยชนาฯ

[790] มนุสฺสานํ ธมฺมโต อุตฺตรํ ญาณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ มนุสฺสานํ ธมฺมา นาม มนุสฺสานํ ปกติธมฺมภูตา ทส กุสลกมฺมปถา, ตโต อุตฺตรํ ญาณทสฺสนํ นาม มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺมาฯ เต หิ ชานนฏฺเฐน ญาณํ, ปจฺจกฺขโต วิย ทสฺสนฏฺเฐน จ ทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตาฯ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสาน’’นฺติ วา ยถาฐิตวเสเนว สมฺพนฺโธฯ พาลมนุสฺสาทิโต อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจาติ อตฺโถฯ

[791] สงฺกสฺสรสมาจาเรติอาทีหิ สีลวิสุทฺธิยา ปโยชนทสฺสนํฯ ตตฺถ สงฺกาย สริตพฺโพ สมาจาโร อสฺสาติ สงฺกสฺสรสมาจาโรฯ ยํ กิญฺจิ ลามกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺเตตพฺพาย สงฺกาย อตฺตโน วา ปเร ยํกิญฺจิ มนฺเตนฺเต ทิสฺวา ‘‘มม อิทญฺจิทญฺจ อสารุปฺปํ ชานิตฺวา มนฺเตตี’’ติ เอวํ ปวตฺตสงฺกาย อุปคนฺตพฺพสมาจาโรติ อตฺโถฯ ทุสฺสีเลติ เอตเทว วิภาเวตุํ ‘‘สีลวชฺชิเต’’ติ วุตฺตํฯ ทุสฺสีเลติ วา ทูสิตสีเล ขณฺฑาทิภาวํ อุปคตสีเลฯ สีลวชฺชิเตติ สพฺเพน สพฺพํ สีลวิรหิเตฯ นตฺถิ ฌานนฺติ โลกิยชฺฌานมฺปิ ตาว นตฺถิฯ กุโต มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโค กุโต, เกน การเณน โลกุตฺตรธมฺมานํ เหตุเยว วิชฺชตีติ อตฺโถฯ